Luận án Vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH PHẠM THỊ THÚY HỒNG VAI TRÒ CỦA TRUYỀN THÔNG TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG QUYỀN LỰC CHÍNH TRỊ CỦA NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC CHÍNH TRỊ Nghệ An, năm 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH PHẠM THỊ THÚY HỒNG VAI TRÒ CỦA TRUYỀN THÔNG TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG QUYỀN LỰC CHÍNH TRỊ CỦA NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Chính trị học Mã số: 9310201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC CHÍNH TRỊ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS NGUYỄN THÁI SƠN 2. TS VŨ THỊ PHƯƠNG LÊ Nghệ An, năm 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố ở bất cứ công trình nghiên cứu khoa học nào. Nếu có gì sai sót tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Nghệ An, năm 2023 TÁC GIẢ Phạm Thị Thúy Hồng LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin trân trọng cảm ơn tập thể lãnh đạo và quý thầy cô Trường Đại học Vinh, Trường Khoa học Xã hội và Nhân văn, Phòng Đào tạo Sau đại học của Nhà trường đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và thực hiện Luận án. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn vô cùng sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thái Sơn và TS Vũ Thị Phương Lê đã luôn tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện Luận án. Và cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp luôn là niềm động viên mạnh mẽ giúp tôi thực hiện Luận án. Xin chân thành cảm ơn! MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH A. MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 B. NỘI DUNG .................................................................................................. 8 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................. 8 1.1. Một số công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài đã được công bố trong và ngoài nước ....................................................................... 8 1.1.1. Các nghiên cứu về truyền thông và vai trò của truyền thông ...... 8 1.1.2. Các nghiên cứu quyền lực chính trị và phát huy quyền lực chính trị của nhân dân ............................................................................ 18 1.2. Khái quát kết quả chủ yếu của các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và những vấn đề đặt ra luận án tiếp tục giải quyết............. 24 1.2.1. Về nội dung .................................................................................. 24 1.2.2. Về phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu............................. 26 1.3. Những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết .................................... 27 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 28 Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN, THỰC TIỄN VỀ VAI TRÒ CỦA TRUYỀN THÔNG TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG QUYỀN LỰC CHÍNH TRỊ CỦA NHÂN DÂN ..................................................................... 30 2.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài ........................................... 30 2.1.1. Các khái niệm liên quan đến truyền thông .................................. 30 2.1.2. Quyền lực, quyền lực chính trị .................................................... 34 2.1.3. Quyền lực chính trị của nhân dân ................................................ 37 2.2. Nội dung, phương thức thực thi quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam ...................................................................................................... 41 2.2.1. Nội dung quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam ................ 41 2.2.2. Phương thức thực thi quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam ....... 45 2.3. Vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân............................................................................................ 48 2.3.1. Truyền thông là công cụ sắc bén đưa đường lối của Đảng chính trị, chính sách nhà nước, định hướng phát huy sức mạnh chính trị của nhân dân và toàn xã hội .................................................... 48 2.3.2. Truyền thông cung cấp thông tin, định hướng tư tưởng chính trị, làm giàu tri thức, văn hóa chính trị cho nhân dân .................. 51 2.3.3. Truyền thông giữ vai trò quan trọng trong giao tiếp chính trị, tham gia giám sát và phản biện xã hội ..................................................... 54 2.3.4. Truyền thông góp phần tao dư luận xã hội “nhân thêm cái đẹp, dẹp bớt cái xấu”, đấu tranh chống tiêu cực, tăng cường, củng cố quyền lực chính trị của nhân dân ............................................ 59 2.3.5. Truyền thông góp phần đấu tranh chống âm mưu diễn biến hòa bình, đấu tranh chống các thế lực thù địch, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, góp phần tăng cường, củng cố quyền lực chính trị của nhân dân ...................................................................................... 61 2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam ............................. 64 2.4.1. Sự phát triển của cách mạng khoa học và công nghệ, nhất là công nghệ truyền thông ......................................................................... 64 2.4.2. Đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về truyền thông ...................................................................................... 68 2.4.3. Hệ thống cơ quan truyền thông ở Việt Nam hiện nay ................. 72 2.4.4. Chất lượng của đội ngũ cán bộ truyền thông ............................... 73 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 74 Chương 3. THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA TRUYỀN THÔNG TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG QUYỀN LỰC CHÍNH TRỊ CỦA NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM ............................................................................ 75 3.1. Thành tựu và nguyên nhân về phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam ............ 75 3.1.1. Thành tựu chủ yếu ....................................................................... 75 3.1.2. Nguyên nhân của các thành tựu ................................................... 92 3.2. Một số tồn tại, hạn chế và nguyên nhân trong thực hiện vai trò của truyền thông để tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ............. 96 3.2.1. Tồn tại, hạn chế ............................................................................ 96 3.2.2. Nguyên nhân của các hạn chế ...................................................... 106 Kết luận chương 3 ....................................................................................... 113 Chương 4. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA TRUYỀN THÔNG TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG QUYỀN LỰC CHÍNH TRỊ CỦA NHÂN DÂN VIỆT NAM HIỆN NAY ................. 115 4.1. Dự báo xu hướng ngày càng tăng về vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ............................ 115 4.1.1. Truyền thông ngày càng phát triển và gắn bó chặt chẽ hơn với chính trị ............................................................................................ 115 4.1.2. Quyền lực chính trị của nhân dân ngày càng tăng trong thời kỳ đổi mới là động lực cho truyền thông phát triển mạnh hơn ............. 116 4.1.3. Xu hướng phát triển nhanh của cách mạng khoa học - công nghệ, nhất là công nghệ truyền thông càng phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ..... 117 4.2. Quan điểm phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân...................................................... 120 4.2.1. Xác định mục tiêu phát triển truyền thông, vai trò lãnh đạo của Đảng đối với truyền thông về tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân .......................................................................................... 120 4.2.2. Hoàn thiện và nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước đối với truyền thông về tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ..... 122 4.2.3. Phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân cần gắn liền với quá trình hoàn thiện thể chế chính trị, thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ......................................................................................... 124 4.3. Các nhóm giải pháp phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam hiện nay .............. 127 4.3.1. Nhóm giải pháp về nhận thức tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với truyền thông và đường lối của Đảng về quyền lực chính trị của nhân dân ............................................................................ 127 4.3.2. Nhóm giải pháp phát huy vai trò truyền thông trong thực hiện chức năng giám sát và phản biện xã hội, góp phần đảm bảo quyền lực chính trị của nhân dân ........................................................... 131 4.3.3. Nhóm giải pháp phát huy vai trò truyền thông trong đấu tranh chống tiêu cực, các biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”, chống âm mưu, luận điệu phản động, xuyên tạc của các thế lực thù địch, bảo vệ và phát huy quyền lực chính trị của nhân dân ..... 135 4.3.4. Nhóm giải pháp đổi mới nội dung, phương pháp, phương tiện truyền thông và xây dựng lực lượng truyền thông ......................... 141 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................ 146 C. KẾT LUẬN ................................................................................................. 148 D. DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ..................... 151 E. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................. 152 F. PHỤ LỤC ..................................................................................................... 162 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Đánh giá hiệu quả cung cấp thông tin chính trị của truyền thông ............81 Bảng 3.2. Đánh giá hiệu quả giám sát, phản biện xã hội bằng truyền thông ............84 Bảng 3.3. Đánh giá hiệu quả đấu tranh chống các biểu hiện tiêu cực, lệch lạc, tự diễn biến, tự chuyển hóa, suy thoái về lập trường tư tưởng, đạo đức, lối sống ...............................................................................................87 Bảng 3.4. Đánh giá về tình trạng xa rời tôn chỉ, mục đích, đối tượng phục vụ và chệch định hướng chính trị tư tưởng trong hoạt động truyền thông ở nước ta ..................................................................................................104 Bảng 4.1. Định hướng phát triển, các mục tiêu của ngành thông tin và truyền thông Việt Nam tới năm 2025 ...............................................................119 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Mức độ tiếp cận với các phương tiện truyền thông của công chúng (%) ........................................................................................................ 79 Hình 3.2. Tỉ lệ tiếp nhận các lĩnh vực thông tin của công chúng ................... 80 1 A. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ buổi đầu dựng nước và suốt chiều dài lịch sử hàng ngàn năm chống thiên tai, dịch họa đến thế lực ngoại xâm, ông cha ta đã từng thấy rõ sức mạnh của nhân dân. Thế kỷ XIII, Nhà Trần mở hội nghị Diên Hồng để cùng các vị bô lão, đại biểu của dân bàn kế đánh giặc Nguyên. Thế kỷ XVI, Nguyễn Trãi đã viết thuyền lật rồi mới tin dân như nước. Chủ nghĩa Mác - Lênin đã khẳng định vai trò to lớn của quần chúng nhân dân trong lịch sử: Nhân dân là lực lượng sản xuất cơ bản của xã hội; là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng; là lực lượng sáng tạo ra mọi giá trị văn hoá tinh thần của xã hội. Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: “Trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân, trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân. Khi sức dân được huy động, được tổ chức, được tập hợp dưới sự lãnh đạo của Đảng thì thành vô địch”. Người thường nhấn mạnh “dân là chủ”, “dân làm chủ”, “Dễ mười lần không dân cũng chịu, khó trăm lần, dân liệu cũng xong”. Trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn quan tâm đến vấn đề phát huy quyền làm chủ của nhân dân. Trong thời kỳ đổi mới từ năm 1986 đến nay, Đảng nhấn mạnh nhiệm vụ mở rộng và phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, coi đó là mục tiêu, là động lực bảo đảm cho thắng lợi của công cuộc đổi mới. Nhân dân có quyền lực to lớn về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội nhưng quyền lực chính trị của nhân dân là quan trọng nhất, thúc đẩy các quyền lực về kinh tế, văn hóa, xã hội. Hiến pháp năm 2013 khẳng định: Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII đã tiếp tục cụ thể hoá, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ theo tinh thần Cương lĩnh xây dựng đất nước 2 trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở. Thực hiện tốt, có hiệu quả phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”. Truyền thông để chỉ các phương tiện mà cá nhân và tổ chức chuyển tải thông tin đến bộ phận lớn dân cư. Truyền thông Việt Nam trong thời gian qua đã tích cực tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; là diễn đàn phát huy quyền làm chủ của nhân dân, thực hiện quyền “dân biết, dân bàn, dân làm”; định hướng dư luận xã hội, tạo sự đồng thuận, ổn định chính trị xã hội; vừa biểu dương người tốt, việc tốt và đấu tranh chống quan điểm phản động, phê phán tiêu cực trong thực hiện quyền lực làm chủ của dân; vừa góp phần phát triển kinh tế đất nước và đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, khơi dậy và cổ vũ sức mạnh chính trị của nhân dân, tinh thần đại đoàn kết dân tộc, ý chí tự lực, tự cường, khát vọng phát triển đất nước, góp phần nâng cao uy tín và vị thế của đất nước trên trường quốc tế. Tuy nhiên, truyền thông nói chung và truyền thông đối với việc tăng cường quyền làm chủ của nhân dân còn nhiều hạn chế. Vấn nạn tin không chính xác, tin giả, tin xấu độc hại vẫn còn tiếp diễn. Cơ chế tiếp cận thông tin và cơ chế phản hồi của công chúng hoạt động chưa hiệu quả. Hiện tượng các phương tiện truyền thông ngại ngần, né tránh, phản ánh không đến nơi, không thật sự thuyết phục, thậm chí còn cố tình viết sai sự thật, hoặc cố tình không lên tiếng trước sự thật đã biết vẫn phổ biến. Nhiều cơ quan ngôn luận và phương tiện truyền thông chưa thực hiện tốt vai trò, chức năng định hướng dư luận xã hội, định hướng chính trị, có biểu hiện thương mại hoá; quản lý mạng xã hội còn bất cập... Trong bối cảnh internet và mạng xã hội phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ, bên cạnh những thuận lợi và cơ hội, truyền thông đứng trước nhiều khó khăn, thách thức mới. Truyền thông có nguy cơ bị mạng xã hội chi phối, lấn át, gây ra nhiều tác hại. Các thế lực thù địch không ngừng chống phá Đảng, Nhà nước và chế độ ta. Nắm bắt kịp thời xu hướng phát 3 triển mạnh mẽ và sâu sắc của công nghệ truyền thông, để phát huy những thành tựu và ưu điểm, khắc phục những hạn chế, khuyết điểm, tiếp tục phát triển truyền thông trong thời kỳ mới, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng chủ trương “Xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại”. Đó là định hướng toàn diện, lâu dài, hoàn toàn đúng đắn, phù hợp với xu thế thời đại và góp phần quan trọng tăng cường và phát huy quyền lực chính trị của nhân dân trong tình hình mới. Việc nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn và phân tích, đánh giá thực trạng, đưa ra phương hướng, giải pháp khoa học, đồng bộ và khả thi để phát huy vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam là vấn đề quan trong, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp thiết. Đây cũng là vấn đề mới, chưa có công trình nào trong nước và quốc tế nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện. Với các lý do đã nêu, tác giả chọn đề tài “Vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam hiện nay” làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Chính trị học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng, từ đó đề xuất phương hướng và giải pháp phát huy vai trò của truyền thông Việt Nam trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, đánh giá kết quả chủ yếu của những công trình trước đó và chỉ ra khoảng trống khoa học mà luận án cần tiếp tục nghiên cứu, giải quyết. - Hệ thống hóa một số quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng, chính sách Nhà nước về vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân. - Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng, chỉ ra nguyên nhân của thực trạng vai trò truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân Việt Nam. 4 - Đề xuất một số phương hướng, giải pháp nhằm tăng cường phát huy trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam trong tình hình mới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Vai trò của truyền thông Việt Nam trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: nghiên cứu cơ sở lý luận, thực trạng, phương hướng và giải pháp phát huy vai trò của truyền thông Việt Nam trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân hiện nay. - Phạm vi không gian: Truyền thông trên toàn Việt Nam - Phạm vi thời gian: Nghiên cứu vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam từ sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII (1/2016) đến nay; các giải pháp dự kiến đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2030. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật Nhà nước về vai trò của truyền thông trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân ở Việt Nam. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu là phương pháp lịch sử và logic, nghiên cứu định tính, định lượng, khảo sát, phỏng vấn.... - Phương pháp lịch sử được sử dụng trong Luận án để xem xét và trình bày quá trình thực hiện vai trò của truyền thông Việt Nam trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân theo trình tự thời gian, trong mối liên hệ tác động lẫn nhau từ năm 2016 đến năm 2022. - Phương pháp logic được sử dụng trong Luận án để nhằm nghiên cứu khái quát, đánh giá những thành tựu, hạn chế, khuyết điểm, tổng kết rút ra 5 những bài học kinh nghiệm của phát huy vai trò của truyền thông Việt Nam trong việc tăng cường quyền lực chính trị của nhân dân. - Phương pháp phân tích tài liệu: sử dụng khi tiến hành việc lựa chọn, phân loại tài liệu lưu trữ; tài liệu gốc; các văn bản chính thức được công bố bởi Đảng và Nhà nước Việt Nam liên quan đến truyền thông và quyền lực chính trị của nhân dân. Các