Luận án Vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN THỊ OANH VẬN DỤNG LUẬT TỤC CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN TẠI CÁC TỈNH TÂY NGUYÊN HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - NĂM 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN THỊ OANH VẬN DỤNG LUẬT TỤC CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN TẠI CÁC TỈNH TÂY NGUYÊN HIỆN NAY Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Nhà nước và pháp luật Mã số: 9380106 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - NĂM 2023 LỜI CẢM ƠN Với sự kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn cô hướng dẫn đã tận tình, trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu này. Cảm ơn quý thầy, cô khoa Hành chính nhà nước, Trường Đại học Luật Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, cung cấp nhiều kiến thức chuyên ngành và giải thích những vướng mắc trong suốt thời gian diễn ra khóa học. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến khoa Sau đại học, Trường Đại học Luật Hà nội đã tổ chức, quản lý lớp rất chu đáo, tạo điều kiện tốt nhất để tôi có thể học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Đồng thời, tôi cũng gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến gia đình, bạn bè, những người đã quan tâm, động viên tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Trân trọng! Nguyễn Thị Oanh LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực do tôi trực tiếp khảo sát và kế thừa một số công trình nghiên cứu đã có. Những kết luận khoa học chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả Nguyễn Thị Oanh MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN PHẦN A. MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 PHẦN B: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨUCÁC VẤN ĐỀ CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................................... 8 1.1. Tình hình nghiên cứu ................................................................................. 8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lý luận về vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ................................................................................. 8 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về thực trạng vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ............................................................................... 16 1.1.3. Tình hình nghiên cứu về giải pháp vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ............................................................................... 21 1.2 . Nhận xét về tình hình nghiên cứu các vấn đề của đề tài và các nội dung cần tiếp tục nghiên cứu trong luận án ............................................................. 25 1.2.1. Nhận xét về tình hình nghiên cứu các vấn đề của đề tài luận án ................... 25 1.2.2. Những nội dung luận án cần tiếp tục nghiên cứu ........................................... 27 1.3. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu .......................................... 28 1.3.1. Giả thuyết nghiên cứu ..................................................................................... 28 1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu ......................................................................................... 28 Kết luận ........................................................................................................... 30 PHẦN C: NỘI DUNG CÁC CHƯƠNG ................................................................ 31 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VẬN DỤNG LUẬT TỤC CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN Ở TÂY NGUYÊN ........................................................................................................ 31 1.1. Khái niệm, đặc điểm, nguyên tắc, phương thức, sự cần thiết của việc vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên ....................................................................................... 31 1.1.1. Khái niệm vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân .................................................................................................................... 31 1.1.2. Đặc điểm của vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên ............................................... 39 1.1.3. Nguyên tắc vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên ...................................................... 42 1.1.4. Phương thức vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên ............................................... 43 1.1.5. Sự cần thiết của việc vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên ...................................... 52 1.2. Các hoạt động của Ủy ban nhân dân có thể vận dụng luật tục và các nội dung luật tục có thể vận dụng ......................................................................... 61 1.2.1. Các hoạt động của Ủy ban nhân dân có thể vận dụng luật tục ............ 61 1.2.2. Những nội dung của luật tục các dân tộc thiểu số có thể vận dụng trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên .............................. 63 1.3. Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến việc vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại Tây Nguyên .............................. 72 1.3.1. Điều kiện kinh tế - xã hội, thành phần dân tộc, tôn giáo của các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên ........................................................................................................ 72 1.3.2. Đường lối, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước .... 74 1.3.3. Nhận thức của cán bộ, công chức Uỷ ban nhân dân về vai trò của luật tục và việc vận dụng luật tục trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ................................. 81 Kết luận Chương 1 ................................................................................................... 83 Chương 2: THỰC TRẠNG VẬN DỤNG LUẬT TỤC CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN TẠI CÁC TỈNH TÂY NGUYÊN HIỆN NAY VÀ NGUYÊN NHÂN ....................................................... 84 2.1. Kết quả vận dụng luật tục trong hoạt động của Uỷ ban nhân tại các tỉnh Tây Nguyên ..................................................................................................... 84 2.1.1. Kết quả thực hiện các nguyên tắc vận dụng luật tục ...................................... 84 2.1.2. Kết quả vận dụng luật tục trong các hoạt động cụ thể của Ủy ban nhân dân 86 2.1.3. Kết quả thực hiện các phương thức vận dụng luật tục ................................. 111 2.2. Hạn chế của việc vận dụng luật tục trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên hiện nay .................................................................. 114 2.2.1. Hạn chế về nguyên tắc vận dụng .................................................................. 114 2.2.2. Hạn chế của việc vận dụng luật tục trong các hoạt động cụ thể của Uỷ ban nhân dân .................................................................................................................. 114 2.2.3. Hạn chế về chủ thể vận dụng ........................................................................ 116 2.2.4. Hạn chế về phương thức vận dụng ................................................................ 118 2.3. Nguyên nhân của thực trạng .................................................................. 119 2.3.1. Nguyên nhân của kết quả đạt được ..................................................... 119 2.3.2. Nguyên nhân của những hạn chế trong quá trình vận dụng luật tục ........... 120 Kết luận Chương 2 ........................................................................................ 122 Chương 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TIẾP TỤC VẬN DỤNG LUẬT TỤC CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG HOẠT ĐỘNG CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN TẠI CÁC TỈNH TÂY NGUYÊN THỜI GIAN TỚI ................... 123 3.1. Quan điểm tiếp tục vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên thời gian tới ......................... 123 3.1.1. Vận dụng luật tục phải xuất phát từ yêu cầu giải quyết hiệu quả những vấn đề thực tế phát sinh trong cộng đồng các dân tộc thiểu số và tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tộc thiểu số trong cuộc sống hàng ngày..125 3.1.2. Vận dụng luật tục phải không trái với đường lối, chủ trương của Đảng và không trái với chính sách, pháp luật của Nhà nước ................................ 124 3.1.3. Vận dụng luật tục phải nhằm kế thừa, phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, hướng đến xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc ..................................................................................................... 126 3.2. Các giải pháp tiếp tục vận dụng luật tục trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên thời gian tới ..................................................... 126 3.2.1. Tiếp tục đổi mới nhận thức của các chủ thể đối với việc vận dụng luật tục trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân ................................................................... 126 3.2.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật về vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ................................................................... 128 3.2.3. Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức đủ năng lực, phẩm chất, kỹ năng vận dụng luật tục trong hoạt động của Uỷ ban nhân dân ...................................................... 133 3.2.4. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật và vai trò tích cực của luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân ................................................................................................................................. 138 3.2.5. Phát huy vai trò của các thiết chế ở cấp cơ sở, như: Già làng, Trưởng buôn, Linh mục, Mục sư, đại diện Hội phụ nữ, Đoàn thanh niên, Mặt trận Tổ quốc và những người có uy tín khác ................................................................................................ 141 3.2.6. Đẩy mạnh công tác hòa giải ở cơ sở............................................................. 143 3.2.7. Tiếp tục tổ chức sưu tầm và văn bản hoá luật tục ........................................ 145 3.2.8. Các giải pháp về tổ chức thực hiện vận dụng ............................................... 147 Kết luận Chương 3 .................................................................................................. 151 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 152 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1 PHẦN A. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Nguồn của pháp luật là một trong những vấn đề quan trọng không chỉ trong khoa học pháp lý mà còn ở thực tiễn thực thi pháp luật. Theo Giáo trình Lí luận chung về nhà nước và pháp luật của Trường Đại học Luật Hà Nội thì “nguồn của pháp luật chính là tất cả các yếu tố chứa đựng hoặc cung cấp căn cứ pháp lý để các chủ thể thực hiện hành vi thực tế. Nói cách khác, nguồn của pháp luật là tất cả các yếu tố chứa đựng hoặc cung cấp căn cứ pháp lý cho hoạt động của cơ quan nhà nước, nhà chức trách có thẩm quyền cũng như các chủ thể khác trong xã hội”1. Nguồn pháp luật có thể là: đường lối chính sách của Đảng, nhu cầu quản lý kinh tế-xã hội của đất nước, các tư tưởng học thuyết pháp lý, các nguyên tắc chung của pháp luật, văn bản quy phạm pháp luật, các điều ước quốc tế, phong tục tập quán, án lệ hay các quyết định, bản án của tòa án, quy tắc của các hiệp hội nghề nghiệp2. Nhu cầu đa dạng hóa hình thức pháp luật đã nhận được sự quan tâm đặc biệt của Nhà nước, nhất là các nhà lập pháp. Theo Đánh giá về nhu cầu cải cách pháp luật Việt Nam đến năm 2020, Chính phủ Việt Nam đã nhận ra sự bất cập về nguồn của pháp luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam hiện hành nên đã đề xuất, kiến nghị về việc áp dụng tập quán pháp và án lệ. Chính vì thế: “Nghiên cứu về khả năng khai thác, sử dụng các án lệ, tập quán (kể cả tập quán, thông lệ thương mại quốc tế) và quy tắc của các hiệp hội nghề nghiệp góp phần bổ sung và hoàn thiện pháp luật”3 là một trong bảy giải pháp được đề cập ở Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 trong Nghị quyết số 48 NQ-TƯ của Bộ Chính trị BCHTƯ Đảng Cộng sản Việt Nam ngày 25 tháng 5 năm 2005. Bên cạnh đó, xuất phát từ thực tế, Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, có 54 dân tộc cùng chung sống. Mỗi dân tộc có văn hóa, truyền thống, tập tục, tiếng nói của mình và hầu như đều có mong muốn giữ gìn bản sắc ấy. Các dân tộc thiểu số đa phần 1 Trường Đại học Luật Hà Nội (2017), Giáo trình Lí luận chung về nhà nước và pháp luật, Nxb Tư pháp, Hà Nội, tr.283. 2 Nguyễn Thị Hồi (2008), Các loại nguồn của pháp luật Việt Nam hiện nay, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 112 (128) tháng 8/2008, tr.43. 3 Giải pháp 1.7, Mục 1, Phần III, Nghị quyết số 48 NQ-TW của Bộ Chính trị ban hành ngày 24 tháng 5 năm 2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020. 2 đều cư trú ở vùng sâu, vùng xa, khó khăn cho việc đi lại, có ngôn ngữ riêng, nên việc tiếp cận các văn bản pháp luật, dịch vụ pháp lý để giải quyết các vấn đề, tranh chấp phát sinh trong cộng đồng, bảo vệ quyền lợi của mình là không hề dễ dàng. Hơn nữa, các văn bản pháp luật thường khó hiểu, khó tiếp cận, xa lạ với văn hóa truyền thống của các dân tộc. Điều này dẫn tới việc áp dụng tập quán để giải quyết các vấn đề của cá nhân, cộng đồng là không tránh khỏi. Ngay từ năm 1997, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Đình Lộc đã khẳng định: Nói luật tục tức là nói đến phong tục, tập quán đã hình thành trong nhiều năm, trong nhiều thế hệ và đến nay, dầu đã qua bao biến động, nó vẫn đang còn được nhân dân nhiều dân tộc tôn trọng, giữ gìn và tồn tại song song bên cạnh luật pháp. Đây là một tình hình, vì vậy đòi hỏi chúng ta phải có một sự nghiên cứu sâu sắc, phải có sự kết hợp giữa pháp luật của Nhà nước và phong tục tập quán của nhân dân ở các miền4. Như vậy, tập quán pháp cả trên phương diện pháp lý lẫn thực tiễn đã được coi là nguồn của pháp luật Việt Nam hiện nay. Luật tục là phong tục, tập quán đã và đang tồn tại bền vững trong đời sống cộng đồng các dân tộc thiểu số ở nước ta, đồng thời, vẫn có tác động mạnh mẽ trong đời sống các cộng đồng này. Vì thế, nghiên cứu về luật tục đã trở thành đề tài của nhiều công trình nghiên cứu ở các cấp độ khác nhau, từ các bài báo, chuyên đề, luận văn, luận án hay các đề tài cấp Bộ, cấp Nhà nước và dưới nhiều góc độ nghiên cứu về dân tộc, văn hoá, pháp lý, quản lý nhà nước, Tuy nhiên, hiện tại trong khoa học cũng như trong thực tiễn còn nhiều điểm chưa rõ ràng về mặt lý luận, điều kiện, phương thức, phạm vi áp dụng, trình độ nhận thức, hiểu biết của các chủ thể áp dụng luật tục cũng như còn thiếu thông tin về luật tục. Do vậy, việc áp dụng luật tục như là nguồn của pháp luật trên thực tế còn nhiều bất cập và chưa phổ biến. Việc nghiên cứu về luật tục và việc vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong quản lý của chính quyền cơ sở tại các tỉnh Tây Nguyên là một trong những cách thức nhằm tìm kiếm một mô hình, cách thức quản lý xã hội phù hợp với các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, đồng thời chứng minh luật tục chính là một sự bù đắp, bổ sung kịp thời cho sự thiếu hụt và đôi khi cứng nhắc, thiếu tính truyền thống của hệ thống văn bản pháp luật trong bối cảnh ngày càng cần nhiều phương thức pháp lý để giải quyết 4 Viện nghiên cứu khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp (1997), Mối quan hệ giữa luật tục, hương ước và pháp luật, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Đề tài khoa học cấp Bộ, Đắk Lắk, tr.190. 3 các vấn đề luôn xảy ra trong một xã hội hội nhập đầy biến động ở Tây Nguyên hiện nay. Ngoài ra, chỉ ra được những bất cập trong quá trình áp dụng luật tục và chứng minh vai trò của luật tục với tư cách là một loại nguồn của pháp luật trong điều chỉnh các quan hệ xã hội ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số là một đòi hỏi khách quan, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam hiện hành. Việc nghiên cứu áp dụng luật tục vừa thể hiện sự coi trọng truyền thống dân tộc vừa giải quyết được cả hai nhiệm vụ lớn: hội nhập và giữ gìn bản sắc, văn hóa truyền thống của dân tộc trước nguy cơ “xâm lăng” văn hóa trong bối cảnh hiện nay. Đó là lý do cho thấy việc chọn và nghiên cứu đề tài “Vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên hiện nay” là cần thiết và cấp bách. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu đề tài là xây dựng luận cứ khoa học và thực tiễn để đề xuất các giải pháp khả thi cho việc tiếp tục vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên nhằm nâng cao hiệu quả quản lý của các cơ quan này. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích trên thì nhiệm vụ nghiên cứu đề tài gồm có: Thứ nhất, tìm hiểu tình hình nghiên cứu các vấn đề của đề tài thể hiện trong những công trình nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước, từ đó đánh giá kết quả nghiên cứu đã có, đồng thời xác định những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu theo yêu cầu của đề tài. Thứ hai, luận giải, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên hiện nay như: khái quát về hoạt động của Ủy ban nhân dân và sự cần thiết của việc vận dụng luật tục trong hoạt động của Ủy ban nhân dân; khái niệm, nguyên tắc, phương thức vận dụng và những nội dung của luật tục các dân tộc thiểu số có thể vận dụng trong hoạt động của Ủy ban nhân dân; các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến việc vận dụng luật tục trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại Tây Nguyên hiện nay. Thứ ba, đánh giá thực trạng vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động quản lý nhà nước ở một số lĩnh vực của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên thời gian qua, chỉ ra những kết quả đạt được, hạn chế của việc vận dụng này và những nguyên nhân dẫn đến thực trạng đó. 4 Thứ tư, đề xuất những giải pháp cần thực hiện để tiếp tục vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân các cấp tại Tây Nguyên trong thời gian tới nhằm nâng cao hiệu quả quản lý của các cơ quan này theo hướng phục vụ nhân dân, phù hợp với nguyện vọng, đáp ứng yêu cầu, bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân. 3. Phạm vi nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu đã nêu thì phạm vi nghiên cứu của luận án gồm có: - Phạm vi về nội dung: + Luận án nghiên cứu về: khái niệm, đặc điểm chung của luật tục các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên mà chủ yếu là luật tục của các dân tộc Êđê, M’nông, Kơho, Ra Giai, Ra Glai, vai trò của luật tục các dân tộc thiểu số đối với đời sống cộng đồng các dân tộc thiểu số Tây Nguyên hiện nay. + Lý luận về vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên. + Thực trạng vận dụng luật tục các dân tộc thiểu số trong hoạt động của Ủy ban nhân dân tại các tỉnh Tây Nguyên thời gian qua để tìm ra những ưu điểm, hạn chế của việc vận dụng này cũng như nguyên nhân dẫn đến những ưu điểm, hạn chế đó. + Các giải pháp có thể áp dụng tiếp tục vận dụn