Luận văn Bước đầu nghiên cứu và đề xuất các giải pháp bảo tồn các loài thú linh trưởng (Primates) tại vườn quốc gia Chư Yang Sin

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN -------------------------------------------- TRẦN QUỐC TOẢN BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN CÁC LOÀI THÚ LINH TRƯỞNG (PRIMATES) TẠI VƯỜN QUỐC GIA CHƯ YANG SIN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Buôn Ma Thuột, năm 2009 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY NGUYÊN -------------------------------------------- TRẦN QUỐC TOẢN BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN CÁC LOÀI THÚ LINH TRƯỞNG (PRIMATES) TẠI VƯỜN QUỐC GIA CHƯ YANG SIN Chuyên ngành: Lâm học Mã số: 60.62.60 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. Đặng Ngọc Cần Buôn Ma Thuột, năm 2009 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Tác giả Trần Quốc Toản iii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu, tôi đã nhận được rất nhiều sự động viên và giúp đỡ nhiệt tình của nhiều cá nhân và tổ chức. Tôi vô cùng biết ơn tất cả! Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Đặng Ngọc Cần (Viện sinh thái và Tài nguyên sinh vật Viện khoa học và Công nghệ Việt Nam), người hướng dẫn khoa học tận tình và chu đáo trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đối với ông Lương Vĩnh Linh giám đốc VQG Chư Yang Sin đã tạo điều kiện về thời gian, kinh phí và những thông tin, tư liệu cần thiết trong suốt thời gian nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới ông Lê Trọng Trải (Cán bộ kỹ thuật, tổ chức Birdlife) và ông Mai Đức Vĩnh (Cán bộ dự án “Lồng ghép quản lý nguồn nước và đa dạng sinh học tại VQG chư Yang Sin”) về sự giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi có được những thông tin, tư liệu cần thiết cho nghiên cứu Linh trưởng. Xin gửi lời cảm ơn trân trọng đối với: Dự án “Lồng ghép quản lý nguồn nước và đa dạng sinh học tại VQG chư Yang Sin” về những giúp đỡ và động viên cũng như các hỗ trợ về kinh phí và thiết bị nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Nhóm nghiên cứu thú Linh trưởng, Nhóm nghiên cứu thú có guốc và Nhóm nghiên cứu cây hạt trần của Dự án “Lồng ghép quản lý nguồn nước và đa dạng sinh học tại VQG chư Yang Sin” đã tận tình giúp đỡ và tham gia với tôi trong công tác nghiên cứu thú Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với Mẹ, vợ và gia đình cùng bạn bè, về sự ân cần, hỗ trợ hết lòng và sự cảm thông đối với công việc nghiên cứu thực địa và học tập của tôi. Buôn Ma Thuột, tháng 8 năm 2009 Trần Quốc Toản iv MỤC LỤC Trang phụ bìa ......................................................................................................... i Lời cam đoan ......................................................................................................... ii Lời cảm ơn ............................................................................................................ iii Mục lục ................................................................................................................ iV Danh mục các ký hiệu và từ tắt .............................................................................. Vi Danh mục các bảng, biểu ...................................................................................... Vi Danh mục các sơ đồ hình vẽ ................................................................................. Vi Chương 1: MỞ ĐẦU – GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI .................................................... 1 1.1 Mở đầu .............................................................................................................. 1 1.2. Mục tiêu, thời gian nghiên cứu ......................................................................... 2 1.3. Đối tượng, khu vực và phạm vi nghiên cứu ...................................................... 3 Chương 2: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU THÚ LINH TRƯỞNG ..................... 6 2.1. NGHIÊN CỨU THÚ LINH TRƯỞNG Ở VIỆT NAM ................................ 6 2.1.1. Thời kỳ thứ nhất trước 1954 ......................................................................... 6 2.1.2. Thời kỳ thứ hai 1954-1975 ............................................................................ 7 2.1.3. Thời kỳ thứ ba 1975 đến nay ........................................................................ 8 2.2. NGHIÊN CỨU THÚ LINH TRƯỞNG Ở VQG CHƯ YANG SIN .............. 9 Chương 3: - ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN KHU VỰC NGHIÊN CỨU .................. 11 3.1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN ............................................................................ 11 3.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................................. 11 3.1.2. Địa hình ....................................................................................................... 11 3.1.3. Khí hậu thủy văn ........................................................................................ 11 3.1.4. Địa chất, thổ nhưỡng .................................................................................. 12 3.1.5. Thảm thực vật ............................................................................................. 13 3.1.6. Hệ thực vật rừng ......................................................................................... 21 3.1.7. Khu hệ động vật .......................................................................................... 22 3.2. ĐIỀU KIỆN KINH TẾ XÃ HỘI ................................................................ 22 3.2.1. Dân số, dân tộc ............................................................................................ 22 3.2.2. Tình hình kinh tế và đời sống ...................................................................... 23 3.2.3. Cơ sở hạ tầng .............................................................................................. 24 Chương 4: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................... 26 4.1. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ....................................................................... 26 4.1.1. Đặc điểm thú linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin .......................................... 26 4.1.2. Hiện trạng và các giải pháp bảo tồn ............................................................. 26 4. 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................. 26 4.2.1. Thu thập thông tin, tư liệu nghiên cứu ........................................................ 27 4.2.2. Nghiên cứu thực địa .................................................................................... 27 4.2.3. Phương pháp phỏng vấn ............................................................................. 30 4.2.4. Phương pháp chuyên gia ............................................................................. 31 4.2.5. Phương pháp dùng bẫy ảnh ......................................................................... 31 4.2.6. Phương pháp xử lý số liệu .......................................................................... 31 Chương 5: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 33 5.1. ĐẶC ĐIỂM THÚ LINH TRƯỞNG Ở VQG CHƯ YANG SIN ................. 33 5.1.1. Thành phần loài thú Linh trưởng ................................................................ 33 v 5.1.2. Một số đặc điểm sinh học và sinh thái học .................................................. 35 5.1.3. Số lượng và phân bố của thú Linh trưởng ................................................... 48 5.2. HIỆN TRẠNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN THÚ LINH TRƯỞNG Ở VQG CHƯ YANG SIN ....................................................................................... 57 5.2.1. Các tác nhân đe dọa đến Linh trưởng ......................................................... 57 5.2.2. Hiện trạng công tác quản lý bảo vệ rừng .................................................... 68 5.2.3. Một số giải pháp bảo tồn thú Linh trưởng .................................................. 71 Chương 6: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................... 76 6.1. Kết luận ......................................................................................................... 76 6.1.1. Thành phần loài Linh trưởng ...................................................................... 76 6.1.2. Số lượng cá thể các loìa Linh trưởng .......................................................... 76 6.1.3. Phân bố của các loài Linh trưởng ................................................................ 76 6.1.4. Các tác nhân đe dọa chính đối với Linh trưởng ........................................... 77 6.1.5. Các giải pháp quản lý bảo tồn các loài thú Linh trưởng ............................... 77 6.2. Kiến nghị ....................................................................................................... 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 79 PHỤ LỤC............................................................................................................. 86 Phụ lục 1. Danh sách các loài thú Linh trưởng ở Việt Nam ................................... p1 Phụ lục 2. Các vị trí ghi nhận thú Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin.................... p3 Phụ lục 3. Những ghi nhận về Vượn đen má vàng ở VQG Chư Yang Sin .............. p7 Phụ lục 4. Thống kê các vụ vi phạm lâm luật 2006 đến tháng 7 năm 2009 .......... p10 Phụ lục 5. Vị trí đặt 9 bẫy ảnh tại tiểu khu 1238 ................................................. p21 Phụ lục 6. Danh sách người được phỏng vấn ....................................................... P22 Phụ lục 7. Một số hình ảnh ghi nhận được trong khi nghiên cứu .......................... p23 vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ TỪ VIẾT TẮT KBTTN : Khu bảo tồn thiên nhiên. VQG : Vườn quốc gia. IUCN: Hiệp hội quốc tế về bảo tồn thiên nhiên Sở NN&PTNT Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn UBND Ủy ban nhân dân DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ................................................. 3 Bảng 3.1: Diện tích các kiểu thảm thực vật .................................................. 14 Bảng 3.2. Thành phần hệ thực vật ............................................................... 21 Bảng 5.1. Danh sách các loài Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin ................ 33 Bảng 5.2. So sánh thành phần thú Linh trưởng VQG Chư Yang Sin với khu vực Tây Nguyên và toàn quốc ...................................................................... 34 Bảng 5.3. Số đàn và số cá thể của các loài Linh trưởng ............................... 49 Bảng 5.4. Phân bố số đàn các loài Linh trưởng theo địa giới tiểu khu .......... 50 Bảng 5.5. Phân bố Linh trưởng theo các sinh cảnh, tầng rừng và độ cao ...... 54 Bảng 5.6. Các vụ vi phạm ở VQG Chư Yang Sin từ năm 2004 - 7/2009 ...... 60 Bảng 5.7. Các tác nhân đe dọa thú Linh trưởng và các biện pháp giảm thiểu 67 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ Sơ đồ 4.1: Mô phỏng vị trí điểm nghe ......................................................... 30 Sơ đồ 5.1: Tổ chức của VQG Chư Yang Sin ............................................... 68 Bản đồ 3.1: Vị trí VQG Chư Yang Sin ........................................................ 12 Bản đồ 3.2: Hiện trạng rừng VQG Chư Yang Sin ....................................... 15 Bản đồ 4.1: Các tuyến điều tra ở VQG Chư Yang Sin ................................. 29 Bản đồ 5.1: Phân bố các loài thú Linh trưởng ............................................. 53 Bản đồ 5.2: Lán trại thợ săn và các đường bẫy ............................................ 59 vii Bản đồ p5: Vị trí đặt bẫy ảnh ở tiểu khu 1238 ............................................p21 Biểu đồ 5.1: So sánh phân bố các loài Linh trưởng theo tiểu Khu ............... 52 Biểu đồ 5.2: So sánh phân bố các loài Linh trưởng theo Sinh cảnh ............. 55 Biểu đồ 5.3: So sánh phân bố các loài Linh trưởng theo tầng rừng .............. 56 Biểu đồ 5.4: So sánh phân bố các loài Linh trưởng theo độ cao ................... 57 Ảnh 1: Cu li nhỏ tại nhà Ma Thương (Buôn Hàng năm xã Yang Mao) ........ 36 Ảnh 2: Khỉ Mặt đỏ ở tiểu khu 1238 ............................................................. 37 Ảnh 3: Phân lẫn hạt của Khỉ mặt đỏ ............................................................ 39 Ảnh 4: Khỉ đuôi dài ..................................................................................... 40 Ảnh 5: Khỉ đuôi lợn tại tiểu khu 1238 ......................................................... 41 Ảnh 6: Quả nho rừng và phân của Khỉ đuôi lợn có lẫn hạt nho .................. 43 Ảnh 7: Chà vá chân đen ở tiểu khu 1364 ..................................................... 44 Ảnh 8: Vượn đen má vàng đực tại tiểu khu 1382 ......................................... 46 Ảnh 9: Thợ săn người H’mông..................................................................... 63 Ảnh 10: Hiện trường khai thác gỗ ................................................................ 63 1 Chương 1: MỞ ĐẦU - GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI 1.2. MỞ ĐẦU Thú hoang dã nói chung và thú Linh trưởng nói riêng có vai trò quan trọng trong hệ sinh thái tự nhiên và có ý nghĩa to lớn đối với đời sống của con người. Các loài thú Linh trưởng không những được sử dụng làm thực phẩm, dược liệu, làm cảnh, xuất khẩu mà còn được sử dụng trong nghiên cứu sinh học và y học thực nghiệm góp phần trong việc điều trị bệnh cho con người. Việt Nam được các tổ chức quốc tế công nhận là một trong 16 quốc gia trên thế giới có tính đa dạng sinh học cao. Theo thống kê của các nhà động vật học hiện nay Việt Nam có 298 loài và phân loài thú hoang dã, trong đó có 24 loài và phân loài thú Linh trưởng đã được ghi nhận, với nhiều loài quý hiếm, đặc hữu [6]. Nhằm bảo tồn, phát triển và sử dụng bền vững tài nguyên sinh vật, trong đó có các loài thú Linh trưởng, Việt Nam đã thành lập 30 Vườn quốc gia, 56 khu bảo tồn thiên nhiên và 37 khu bảo vệ cảnh quan [1]. Vườn quốc gia Chư Yang Sin thuộc Cao nguyên Đà Lạt, là một trong ít khu vực còn lại của Việt nam có diện tích rừng nguyên sinh rộng lớn điển hình cho kiểu rừng lá rộng núi cao vùng Tây Nguyên đã được ghi nhận là một trung tâm đặc hữu của các loài chim và các loài thực vật ở mức độ toàn cầu. Tại đây, các nhà khoa học đã tìm thấy 8 loài chim gồm Gà tiền mặt đỏ, Khướu đầu đen, Khướu đầu đen má xám, Khướu mun, Khướu mỏ dài, Mi núi bà, Sẻ họng vàng, Chích chạch má xám và 6 loài Linh trưởng có tên trong Sách Đỏ Việt Nam năm 2007 và Danh sách các loài thú có nguy cơ bị diệt vong của Hiệp hội bảo vệ thiên nhiên thế giới năm 2008 đó là : Cu li nhỏ Nycticebus pygmaeus, Khỉ mặt đỏ Macaca arctoides, Khỉ đuôi dài Macaca fascicularis , Khỉ đuôi lợn Macaca leonina, Chà vá chân đen Pygathrix nigripes và Vượn đen má vàng Nomascus gabriellae. Tuy nhiên trong những năm gần đây việc phá rừng, khai thác lâm sản cùng với tình trạng khai thác, săn bắt và buôn bán trái phép động vật rừng vẫn 2 còn xảy ra ở VQG Chư Yang Sin làm suy giảm về số lượng của các loài thú Linh trưởng, nhiều loài đang đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng. Xuất phát từ thực tiễn trên chúng tôi đã thực hiện đề tài : “Bước đầu nghiên cứu và đề xuất các giải pháp bảo tồn các loài thú Linh trưởng (Primates) tại Vườn quốc gia Chư Yang Sin” 1.2. MỤC TIÊU, THỜI GIAN NGHIÊN CỨU 1.2.1. Mục tiêu Đề tài đạt được một số mục tiêu sau: Cung cấp thông tin về thành phần loài, một số đặc điểm sinh học, sinh thái học và phân bố của các loài thú Linh trưởng; ước tính số lượng đàn và cá thể của các loài thú Linh trưởng; xác định phân bố thú Linh trưởng theo các địa giới tiểu khu, sinh cảnh, tầng cây rừng và đai độ cao, lập bản đồ phân bố các loài thú Linh trưỏng ở VQG Chư Yang Sin; xác định các tác nhân đe doạ đến thú Linh trưởng và thực trạng công tác bảo tồn ở VQG Chư Yang Sin làm cơ sở đề xuất một số giải pháp bảo tồn thú Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin. Ý nghĩa thực tiễn của luận văn. Là công trình đầu tiên nghiên cứu về thú Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin, hy vọng kết quả của luận văn bổ sung thêm tư liệu khoa học về thú Linh trưởng của Việt Nam, là tư liệu tham khảo cho các công trình nghiên cứu tiếp theo và góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng và thực hiện các kế hoạch bảo tồn những loài thú Linh trưởng quý hiếm VQG Chư Yang Sin. 1.2.2. Thời gian nghiên cứu - Nghiên cứu trên thực địa được tiến hành từ tháng 3 năm 2006 đến tháng 5 năm 2009 với 7 đợt (tổng số 122 ngày) chi tiết ở bảng 1.1 - Ngoài ra đã tiến hành điều tra 35 ngày ở các xã trong vùng đệm 3 Bảng 1.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu . Đợt nghiên cứu Thời gian Địa điểm nghiên cứu Số ngày I 8 - 28/3/2006 Gồm 10 tiểu khu: 1222, 1221, 1220, 1365, 1338,1365, 1196, 1200, 1211, 1214, 1215. 21 II 10 - 29/4/2007 Gồm 8 tiểu khu: 1351, 1210, 1259,1209,1352, 1203, 1411, 1419 20 III 1 - 6/2007 Gồm 8 tiểu khu: 1411, 1365,1179; 1201, 1214, 1211, 1350, 1209 20 IV 1- 8/2008 Gồm 8 tiểu khu: 1221, 1367, 1227, 1359, 1411, 1200, 1342, 1211 18 V 8/3 - 5/4/2009 Gồm 11 tiểu khu :1367, 1380, 1376, 1364, 1381, 1377, 1382, 1395, 1396, 1398,1418. 29 VI 14 - 25/4/2009 Gồm 3 tiểu khu:1187; 1195; 1209; 12 VII 3/5 - 4/5/2009 Gồm 2 tiểu khu: 1186, 1203 2 Tổng 122 1.3. ĐỐI TƯỢNG, KHU VỰC NGHIÊN CỨU 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài chỉ quan tâm nghiên cứu các loài thú Linh trưởng ở VQG Chư Yang Sin. Một số đặc điểm chung về đối tượng nghiên cứu như sau: 1.3.1.1. Đặc điểm chung về sinh học, sinh thái học Bộ Linh trưởng (Primates) hay còn gọi là bộ Khỉ hầu gồm các loài thú về cơ bản thích nghi với đời sống trên cây. Tứ chi thích nghi với việc cầm nắm và leo trèo. Bàn tay có 5 ngón, có ngón cái đối diện với các ngón khác, xương quay và xương trụ cử động tỳ vào nhau đảm bảo cho cử động lật ngửa của bàn tay. Hộp sọ tương đối lớn, xương mặt giảm đi, ổ mắt hướng về phía trước, não phát triển có bán cầu đại não dày. Răng hàm có nhiều mấu thích nghi với thức ăn tạp hay lá quả. [9], [13]. Đặc điểm khác biệt nổi bật của thú Linh trưởng so với các loài thú hoạt động trên cây khác là thú Linh trưởng leo cây bằng cách dùng tay ôm vào thân cây hoặc cành cây (các loài thú khác dùng móng vuốt sắc bấu vào thân cây). Leo cây kiểu ôm là một đặc điểm tiến hoá, giúp thú Linh trưởng leo trèo an toàn hơn khi leo ra các cành nhỏ và do đó khả năng tiếp cận với thức ăn cũng 4 tốt hơn. Đặc điểm khác nhiều với các động vật khác nữa là dùng mắt phát hiện, định vị con mồi và dùng tay để bắt mồi. Linh trưởng có một đôi vú ở ngực, thường đẻ một con, ít khi đẻ sinh đôi, con non yếu cần sự chăm sóc một thời gian của mẹ. So với nhiều thú khác, thú Linh trưởng có xu hướng kéo dài thời kỳ mang thai và thời kỳ con non phụ thuộc vào bố mẹ, do đó hình thành các nhóm xã hội phức tạp. 1.3.1.2. Một số vấn đề về phân loại học bộ Linh trưởng Theo hệ thống phân loại của Wilson and Reeder (2005) và Đặng Ngọc Cần (2008) ở Việt Nam có 24 loài và phân loài thuộc 3 họ là: họ Cu li Loridae, họ Khỉ Cercopithecidae và họ Vượn Hylobatidae [6], [9], [52]. Họ Cu li Loridae chỉ có 1 giống Nycticebus với hai loài cu li là: Cu li lớn Nycticebus bengalensis và Cu li nhỏ Nyctiebus pygmaeus. Họ Khỉ Cercopithecidae gồm 2 phân họ, có số loài và phân loài phong phú nhất, với 17 loài và phân loài : Phân họ Khỉ Cercopithecinae chỉ có 1 giống Macaca (có 6 loài và phân loài) còn phân họ Voọc Colobinae có 3 giống là: giống Pygathrix (có 3 loài), giống Trachypithecus (có 7 loài và phân loài) và giống Rhinopithecus (có 1 loài). Họ Vượn Hylobatidae có 1 giống Nomascus với 5 loài và phân loài. Việt Nam là một t