Luận văn Giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của thuận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thanh Thoa GIỌNG ĐIỆU GIỄU NHẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Thanh Thoa GIỌNG ĐIỆU GIỄU NHẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN THÀNH THI Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Người thực hiện Trần Thị Thanh Thoa LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện luận văn thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam với đề tài Giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận, tôi đã nhận được sự quan tâm của Ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, của quý thầy cô giảng dạy chuyên ngành Văn học Việt Nam (Cao học khóa 23 – Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh). Đặc biệt, tôi đã nhận được sự giúp đỡ hết sức tận tình và nhiệt thành của PGS. TS. Nguyễn Thành Thi, người trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin kính gửi lời cảm ơn đến PGS. TS. Nguyễn Thành Thi, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn, quý thầy cô, các phòng ban của trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh (Phòng Sau đại học, Thư viện trường) và gia đình, bạn bè đã tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong suốt thời gian qua. Xin chân thành cảm ơn! Người thực hiện Trần Thị Thanh Thoa MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Mở đầu ....................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ...................................................... 11 1.1. Giọng điệu văn chương và giọng điệu trong tiểu thuyết ...................... 11 1.1.1. Giọng điệu văn chương ................................................................... 11 1.1.2. Giọng điệu trong tiểu thuyết ........................................................... 24 1.2. Giễu nhại và khái quát về giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận .................................................................................................. 28 1.2.1. Khái niệm giễu nhại và khái quát về văn học nhại ........................ 28 1.2.2. Giọng điệu giễu nhại và những tiền đề làm nên giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận .................................................... 32 Tiểu kết chương 1 ............................................................................................ 44 Chương 2. PHƯƠNG THỨC KIẾN TẠO GIỌNG ĐIỆU GIỄU NHẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN ................................ 45 2.1. Giễu nhại ở cấp độ thể loại ................................................................... 45 2.1.1. Nhại thơ trữ tình (ở một số đoạn văn) trong tiểu thuyết Paris 11 tháng 8 ............................................................................................. 46 2.1.2. Nhại tự truyện với tiểu thuyết Chinatown ...................................... 47 2.1.3. Nhại tiểu thuyết trinh thám với T mất tích ..................................... 52 2.1.4. Nhại tiểu thuyết chương hồi với Paris 11 tháng 8 .......................... 56 2.2. Giễu nhại ở cấp độ vi mô ...................................................................... 59 2.2.1. Cấp độ ngôn ngữ ............................................................................. 59 2.2.2. Cấp độ ngữ âm ................................................................................ 62 2.2.3. Cấp độ câu ....................................................................................... 66 2.3. Kĩ thuật giễu nhại .................................................................................. 71 2.3.1. Kĩ thuật xây dựng kết cấu phân mảnh tạo giọng điệu giễu nhại .... 71 2.3.2. Kĩ thuật xây dựng nhân vật nhại lại chính mình tạo giọng điệu giễu nhại .......................................................................................... 75 2.3.3. Kĩ thuật mờ hóa nhân vật tạo giọng điệu giễu nhại ........................ 78 2.4. Một số thủ pháp tạo giọng điệu giễu nhại ............................................. 84 2.4.1. Liên văn bản như là thủ pháp giễu nhại .......................................... 84 2.4.2. Tái lặp như là thủ pháp giễu nhại ................................................... 85 2.4.3. Mô phỏng và nghịch dị hóa như là thủ pháp giễu nhại .................. 90 2.4.4. Mô phỏng và “hài hước hóa” như là một thủ pháp giễu nhại......... 92 Tiểu kết chương 2 ............................................................................................ 95 Chương 3. HIỆU QUẢ THẨM MỸ TỪ GIỌNG ĐIỆU GIỄU NHẠI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA THUẬN ................................ 96 3.1. Tạo được sự hồ nghi và phản tỉnh ở độc giả ......................................... 96 3.1.1. Về ý thức nhìn nhận lại chính mình để tự hoàn thiện ..................... 96 3.1.2. Về một cách đọc mới – thận trọng và chủ động hơn ...................... 98 3.2. Nhận diện quan điểm của nhà văn về con người ................................ 100 3.2.1. Con người “chung thân” với những ẩn ức riêng mình ................. 100 3.2.2. Con người sùng ngoại, háo danh, thực dụng, bị đồng tiền thao túng ................................................................................................ 103 3.2.3. Con người thuần lí trí, “cơ giới hóa” bản năng, “vôi hóa” cảm xúc ................................................................................................. 106 3.3. Nhận diện quan điểm của nhà văn về đời sống xã hội ....................... 109 3.3.1. Xã hội Việt Nam với những “tồn đọng” trong quá khứ và hiện tại ................................................................................................... 109 3.3.2. Xã hội nhập cư khắc nghiệt đối với những người Việt xa xứ ...... 114 Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 118 KẾT LUẬN .................................................................................................. 119 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 122 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Bước sang thời kì đổi mới toàn diện, nền văn học Việt Nam trong xu thế chung của thời đại cũng đã chuyển mình để tạo nên những bước tiến mới. Với tính chất “lúc nào cũng phát triển và biến đổi” (Tô Hoài), tiểu thuyết thực sự “là thể loại văn chương duy nhất đang biến chuyển và chưa định hình” (M. Bakhtin). Nhận thức sâu sắc về đặc trưng thể loại này, những cây bút có định hướng cách tân tiểu thuyết đã mạnh dạn thể nghiệm những khám phá mới để làm nên diện mạo một nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại đa dạng. Nhìn chung, xu hướng cách tân đã góp phần đáng kể làm thay đổi diện mạo của tiểu thuyết Việt Nam ở đầu thế kỉ XXI. Nói đến sự cách tân nghệ thuật của tiểu thuyết theo xu hướng hiện đại, bên cạnh đổi mới về cảm hứng, đề tài, không thể bỏ qua phương diện đối mới giọng điệu tiểu thuyết. Đó là sự xuất hiện của nhiều giọng điệu: giọng trữ tình, giọng triết lí, giọng hoài nghi, chất vấn, đối thoại nhưng một trong những giọng điệu nổi bật là giọng giễu nhại. Giễu nhại đã trở thành giọng điệu phổ biến với những sắc thái khác nhau ở nhiều cây bút tiểu thuyết như Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Nguyễn Việt Hà, Châu Diên, Thuận... Vì vậy, vấn đề đổi mới giọng điệu cũng là một dấu hiệu góp phần khu biệt đặc trưng tiểu thuyết hậu hiện đại so với tiểu thuyết thời kì trước, mà giọng điệu giễu nhại chính là một trong những chủ âm. 1.2. Khát vọng làm mới tiểu thuyết đã và đang ngày càng thu hút nhiều cây bút thuộc các thế hệ khác nhau, đặc biệt là lớp người viết trẻ. Trong số đó, Thuận là nhà văn theo xu hướng cách tân mạnh hình thức thể loại truyền thống cùng với những cái tên như Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Đoàn Minh Phượng, Nguyễn Việt Hà, Thuận là một nhà văn khá quen thuộc với những độc giả trẻ yêu văn học. Nữ nhà văn thuộc trong số những cây bút đương đại của nền văn xuôi Việt Nam có cá tính, phong cách và thi pháp sáng tạo riêng độc đáo, có những cách tân mới lạ về thể loại, có quan điểm sáng tác nhất 2 quán trở thành tuyên ngôn nghệ thuật. Ngoài những bài nghiên cứu, phỏng vấn, bình luận, cũng đã có những công trình luận văn thạc sĩ nghiên cứu về tác giả Thuận ở những phương diện như: nghiên cứu sự cách tân trong tiểu thuyết của Thuận, dấu ấn chủ nghĩa hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Thuận, nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Bên cạnh những vấn đề đó, có thể nói giọng điệu giễu nhại là dấu ấn của phong cách lời văn của Thuận: “Đối với tôi, tính nhịp điệu trong văn là điều quan trọng nhất. Kể một câu chuyện ly kỳ cho hấp dẫn thì rất dễ, kể một câu chuyện không ly kỳ mà vẫn hấp dẫn mới khó. Và tôi đã dùng nhịp điệu, giọng điệu kể để hấp dẫn bạn đọc”, bởi vì với Thuận “viết để lấy nước mắt độc giả thì rất dễ. Cái gì dễ, tôi không làm. Kể một câu chuyện buồn, tôi không muốn nó quá buồn lấy nước mắt độc giả nên tôi mới đưa sự giễu nhại vào để làm cho sự việc nó tưng tửng, hài hước đi”. Chính giọng điệu giễu nhại đã làm nên cá tính văn chương của nữ nhà văn. Thế nhưng hiện nay vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách chính thức về đề tài này. Vì vậy, chúng tôi mạnh dạn thực hiện đề tài này vì nhận thấy nghiên cứu giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận là một vấn đề không những góp phần nhận diện phong cách tác giả, mà còn đem lại hướng tiếp cận cụ thể hơn đối với tiểu thuyết hậu hiện đại từ góc độ giọng điệu. 2. Lịch sử vấn đề Văn học hiện đại Việt Nam nói chung, đặc biệt đối với trào lưu hậu hiện đại nói riêng, giễu nhại là vấn đề có sức thu hút đối với nhiều cây bút phê bình và đã trở thành đề tài nghiên cứu trên nhiều phương diện như: thủ pháp giễu nhại, cảm hứng giễu nhại, chất giễu nhại, giọng điệu giễu nhại Trên diện rộng về vấn đề giễu nhại trong tác phẩm văn học, ở luận văn này, chúng tôi chỉ đề cập đến những công trình có liên quan đến lịch sử nghiên cứu giọng điệu giễu nhại và giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận để phục vụ việc nghiên cứu đề tài. 3 2.1. Về vị trí và ý nghĩa của giọng điệu giễu nhại trên tiến trình đổi mới giọng điệu tiểu thuyết Trong bài viết “Ngôn ngữ trần thuật trong tiểu thuyết đương đại Việt Nam”, bên cạnh việc hệ thống và khu biệt những giọng điệu đặc trưng của tiểu thuyết như giọng vô âm sắc, giọng triết lí, giọng giễu nhại, Thái Phan Vàng Anh đã khẳng định: “Một trong những yếu tố làm nên sự đổi mới giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết đương đại là giọng giễu nhại”[2] Hoàng Cẩm Giang và Lý Hoài Thu trong bài viết “Tiểu thuyết hậu hiện đại ở Việt Nam – Một cái nhìn lịch đại trên bình diện đồng đại” cũng đồng quan điểm với nhận định trên khi cho rằng giọng điệu tự sự chiếm vị trí chủ đạo trong tiểu thuyết giai đoạn này mang tính giễu nhại, đùa bỡn; và để góp phần lí giải hiện tượng này, các tác giả cũng đã đi đến kết luận: quan điểm chung của các nhà tiểu thuyết khi họ hướng đến sự giễu nhại trong giọng điệu thẩm mỹ: “giễu nhại những văn phong đã trở thành cổ điển đến nhàm điệu, giễu nhại những cung cách diễn đạt đã quen thuộc đến mức là lối mòn trong tư duy để tái tạo một cảm quan hiện thực mới” [83]. Nhà nghiên cứu Lã Nguyên trong bài viết “Nhìn lại các bước đi, lắng nghe từng tiếng nói” từ việc khái quát bản chất thẩm mỹ của “văn học đổi mới” trên tiến trình vận động văn học qua các thời kì, tác giả đã nhấn mạnh đến vấn đề đổi mới giọng điệu tiểu thuyết, đặc biệt là sự hiện diện và thay thế của giọng điệu giễu nhại đối với giọng tự sự truyền thống: “Giọng lu loa, sừng sộ, tiếng gầm gào cuộn réo trong văn học thời đổi mới không thể cất lên thành tiếng hát. Cái vô lí, phi lí, chất văn xuôi và vẻ đẹp của đời sống phồn tạp chỉ có thể hoá thân vào tiếng cười trào tiếu, giễu nhại để văn học thế sự biến thành tiếng nói nghệ thuật” [74]. Qua khảo sát giọng điệu giễu nhại ở một số tác phẩm tiêu biểu của các nhà văn đại diện cho xu hướng cách tân tiểu thuyết từ Thời xa vắng của Lê Lựu – tiểu thuyết đánh dấu bước chuyển mình của tiến trình đổi mới văn xuôi nghệ thuật – “lời văn của Thời xa vắng 4 khi thì như bông đùa, lúc lại xót xa, chì chiết, nhưng giễu nhại bao giờ cũng là giọng điệu chủ đạo của nó”; đến tiểu thuyết của những nhà văn đã vào độ “chín” của hậu hiện đại như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài thì “tiếng cười trào tiếu, giễu nhại” của hai nhà văn đã trở thành giọng điệu “hấp dẫn nhất” trong sự đối sánh với tiếng cười trong tiểu thuyết của Trần Mạnh Hảo, Ma Văn Kháng, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Khắc Trường Sự quay trở lại và nở rộ một cách đa hình hài, sắc thái của giọng điệu giễu nhại trong sáng tác thời kì này hình như làm cho “giễu nhại đã trở thành kiểu quan hệ đời sống mang phong cách thời đại” [74]. Trần Thị Hạnh với công trình Luận án tiến sĩ khoa học Ngữ Văn “Yếu tố trào lộng trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại” (2012) đã khẳng định vai trò của giọng điệu giễu nhại là một trong các nghệ thuật chủ yếu thể hiện yếu tố trào lộng trong văn học Việt Nam đương đại: “Trong không khí dân chủ được mở rộng, giọng giễu nhại được sử dụng nhiều trong tiểu thuyết đương đại” [23, tr.157], và là “dạng thức phổ biến nhất trong tiếng cười của tiểu thuyết đương đại” [23, tr.156]. Qua việc phân tích giọng điệu giễu nhại biểu hiện trong một số tiểu thuyết của Hồ Anh Thái, Phạm Thị Hoài, Tạ Duy Anh, Thuận, Bùi Ngọc Tấn tác giả khẳng định vai trò của giọng điệu giễu nhại trong việc phản ánh “thái độ của nhà văn trước mọi hiện tượng trong đời sống” ; và trong việc tác động tích cực đến quá trình tiếp nhận, nhận thức ở độc giả: “Giọng giễu nhại không chỉ để gây cười, mà nó còn khiến chúng ta phải suy nghĩ, đánh thức vốn sống, vốn kinh nghiệm của người đọc vào việc đánh giá đối tượng. Giọng điệu này phần nào đã giúp các nhà văn chuyển tới độc giả sức khơi gợi, kích thích tâm lí và nhận thức của họ, tạo ra tâm thế dân chủ trong việc tiếp nhận văn học” [23, tr.171] ; đồng thời tác giả Luận án nhấn mạnh sự xuất hiện ngày càng nhiều giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết đương đại là một hiện tượng có ý nghĩa quy luật tất yếu trên tiến trình vận động của văn học trong dòng chung của xã hội và thời đại đang đổi mới, 5 vì nó “thể hiện tinh thần dân chủ hóa trong văn học” và “có ý nghĩa “cân bằng sinh thái văn học” sau một thời gian dài văn học ta quá nghiêm trang, đồng thời cũng là một nhu cầu của đời sống hiện đại, con người cần giải tỏa áp lực căng thẳng trong cuộc sống” [23, tr.156]. Trong Luận án Tiến sĩ khoa học Ngữ Văn Những đổi mới của văn xuôi nghệ thuật Việt Nam sau 1975, Nguyễn Thị Bình đã đưa ra nhận xét: Ở các nhà văn trẻ, nổi bật lên là giọng giễu nhại họ đưa vào văn chương cái nhìn suồng sã, không quan trọng hóa cái gì, có khi cực đoan đến mức không coi cái gì là quan trọng”. Giọng điệu giễu nhại và những đặc trưng, phương thức biểu hiện của vấn đề này còn là đối tượng nghiên cứu của những công trình Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn trong việc tìm hiểu đặc trưng phong cách sáng tác của các nhà tiểu thuyết trên mẫu số chung là văn học hậu hiện đại Việt Nam. Trong Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn “Đặc điểm nghệ thuật trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái”, Phạm Thị Mỹ Anh đề cập đến một trong những giọng điệu làm nên đặc trưng giọng điệu trần thuật của Hồ Anh Thái là giọng giễu nhại, và “giọng giễu nhại, hài hước trở thành giọng văn chính trong các tiểu thuyết giai đoạn từ sau năm 2000 đến nay của Hồ Anh Thái” [1, tr.154]. Đặc trưng về giọng điệu này có ý nghĩa trong việc thực hiện ý đồ nghệ thuật của nhà văn: châm biếm, đả kích những tình trạng xuống cấp của xã hội và sự tha hóa của con người. Trong Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ Văn Giọng điệu giễu nhại trong một số tác phẩm gần đây của Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Châu Diên, Vũ Thị Thanh Loan bên cạnh việc đề cập những phương diện giễu nhại như: thái độ giễu nhại đối với những vấn đề đời sống, xã hội, con người và những vấn đề nghệ thuật thuộc về phương thức tạo nên chất giễu nhại; cũng đồng thời đã khẳng định giễu nhại và giọng điệu giễu nhại là một trong những vấn đề nổi trội của văn xuôi hiện đại Việt Nam. Từ đó, có thể nhận thấy, trong sự vận động đổi mới giọng điệu tiểu 6 thuyết, giọng giễu nhại đã thực sự trở thành “chủ âm” của nghệ thuật tự sự – một kiểu chủ âm phá vỡ sự thống trị của mọi chủ âm truyền thống. Tìm hiểu về giễu nhại trong tiến trình phát triển của văn học Việt Nam đương đại đã trở thành đề tài, và là mối quan tâm lớn đối với giới phê bình, nghiên cứu văn học. 2.2. Về việc nhận diện và khẳng định giễu nhại là giọng chủ âm trong tiểu thuyết của Thuận Luôn có ý thức cách tân tiểu thuyết hiện đại, Thuận thuyết phục độc giả yêu văn học bằng quan điểm sáng tác rõ ràng và nhất quán vốn đã trở thành cá tính độc đáo của nhà văn: tôi không quan trọng viết cái gì, mà là viết như thế nào. Những bài báo, phỏng vấn, giới thiệu sách, phê bình, gần đây về Thuận là những kênh thông tin góp phần định hướng việc tiếp cận phong cách nhà văn cũng như đặc điểm nghệ thuật mà đặc biệt là chất giọng giễu nhại thường thấy trong tiểu thuyết của Thuận. Trong bài viết Tiểu thuyết của nhà văn Thuận trong dòng chung của tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỉ XXI, Nguyễn Xuân Lệ Hằng đã nhận định đặc điểm nổi bật trong bút pháp tiểu thuyết của Thuận chính là tính nhạc điệu của lời văn, “chú ý đến tính thơ của tiểu thuyết”, nhưng chủ ý của nhà văn không muốn “sát nhập tính thơ và tính trữ tình như cách ứng xử của nhiều nhà văn Việt Nam”, nhạc điệu ấy bị chi phối bởi cảm hứng giễu nhại để tạo nên giọng điệu giễu nhại đặc trưng của Thuận. Tác giả cũng đã phát hiện một trong những biểu hiện của giọng giễu nhại ấy bắt nguồn từ “ý thức phản trữ tình” và vấn đề này được “thể hiện rất rõ nét ở cả Chinatown và Paris 11 tháng 8: các mô típ lãng mạn cùng hệ ngôn từ mang màu sắc của chủ nghĩa tình cảm trở thành đối tượng bị giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận” [68]. Nguyễn Thái Hoàng trong bài viết “T. mất tích và sự ảnh hưởng của văn học Pháp” đã đặt cuốn tiểu thuyết thứ tư của Thuận trong sự so sánh ảnh hưởng với những đặc trưng của văn học Pháp mà cụ thể là trào lưu tiểu thuyết 7 mới. Theo đó, tác giả nhận định một trong những biểu hiện của dấu ấn văn học Pháp ở T. mất tích chính là giọng văn hài hước đen: “Đọc các tiểu thuyết của Thuận, người đọc thường mỉm cười thú vị trước giọng văn hài hước tinh tế, sâu sắc. Trong “T mất tích” giọng điệu hài hước đó tạo hiệu ứng mạnh mẽ trong tính giễu nhại – hài hước đen” [70]. Tóm lại, theo tổng hợp của chúng tôi, từ các công trình, ý kiến, bài viết, bài phỏng vấn có liên quan đến tiểu thuyết của Thuận và giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận, có thể đưa đến những kết luận quan trọng, có ý nghĩa định hướng để chúng tôi tiếp tục nghiên cứu luận văn này: Thứ nhất, giọng giễu nhại là giọng điệu đặc trưng của tiểu thuyết hậu hiện đại. Thứ hai, tiểu thuyết của Thuận chú trọng nhiều đến nhịp điệu, giọng điệu để tạo ra hiệu quả cảm thụ và nhận thức ở độc giả, và giễu nhại là phương thức nghệ thuật chủ đạo. 3. Mục đích nghiên cứu Kế thừa những kết quả của những công trình nghiên cứu nói trên, luận văn của chúng tôi tiến hành khảo sát các hình thức biểu hiện giọng điệu giễu nhại trong tiểu thuyết của Thuận. Từ đó thấy được hiệu quả thẩm mỹ của giọng điệu giễu nhại đối với những nội dung được phản ánh, sự tiếp nhận từ phía đọc giả đối với Thuận và phong cách tác giả Thuận. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Trong Luận văn này, chúng tôi tiến hành khảo sát và nghiên