Luận văn Hệ thống bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay - Thực trạng và giải pháp

Lêi c¸m ¬n Sau mét thêi gian häc tËp vµ nghiªn cøu t¹i Khoa Kinh tÕ, §¹i häc Quèc gia Hµ néi, ®Õn nay t«i ®· hoµn thµnh b¶n luËn v¨n tèt nghiÖp. §Ó cã ®­îc kÕt qu¶ trªn, tr­íc hÕt lµ nhê sù gióp ®ì tËn t×nh, chu ®¸o vµ hiÖu qu¶ cña TiÕn sÜ §inh Quang Ty, thÇy gi¸o h­íng dÉn cña t«i. T«i xin ®­îc bÇy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh ®Õn TiÕn sÜ, ng­êi ®· gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh lùa chän ®Ò tµi, x¸c ®Þnh h­íng nghiªn cøu, söa ch÷a vµ hoµn thiÖn luËn v¨n. T«i còng xin ®­îc bµy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh ®Õn c¸c thÇy c« gi¸o Khoa Kinh tÕ, §¹i häc quèc gia Hµ néi, nh÷ng ng­êi ®· trùc tiÕp gi¶ng d¹y t«i, cung cÊp cho t«i nhiÒu kiÕn thøc lý luËn, ph­¬ng ph¸p luËn vµ thùc tiÔn, gióp ®ì t«i tr­ëng thµnh. Nh÷ng kiÕn thøc mµ c¸c thÇy c« ®· cung cÊp sÏ gióp Ých cho t«i rÊt nhiÒu trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu sau nµy. T«i còng xin ®­îc bµy tá sù biÕt ¬n ®èi víi c¸c c¸n bé cña Khoa Kinh tÕ ®· gióp ®ì nhiÖt t×nh, tËn t©m ®èi víi chóng t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu t¹i Khoa. MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng, nç lùc trong häc tËp vµ nghiªn cøu, song do kiÕn thøc, kinh nghiÖm cña b¶n th©n cßn h¹n chÕ, thêi gian nghiªn cøu cã h¹n, l¹i gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc thu thËp tµi liÖu, luËn v¨n nµy ch¾c kh«ng tr¸nh khái thiÕu sãt. T«i rÊt mong nhËn ®­îc ý kiÕn ®ãng gãp cña c¸c thÇy c« vµ b¹n ®äc. Nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp ®ã ch¾c ch¾n sÏ gióp Ých rÊt nhiÒu cho b¶n th©n t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu sau nµy. Xin ch©n thµnh c¸m ¬n! PhÇn më ®Çu 1. Sù cÇn thiÕt cña ®Ò tµi Dï ®­îc x©y dùng theo nh÷ng m« h×nh ®­îc coi lµ hîp lý nhÊt vµ ngay c¶ khi ®· ®¹t tíi tr×nh ®é cao, kinh tÕ thÞ tr­êng vÉn kh«ng thÓ tr¸nh khái mét sè khuyÕt tËt vµ b¶n th©n c¸c quan hÖ thÞ tr­êng tù chóng kh«ng ®ñ søc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. ChÝnh v× vËy, b¶o hiÓm x· héi ra ®êi, trë thµnh c«ng cô ®iÒu tiÕt quan träng vµ phæ biÕn ®èi víi hÇu hÕt c¸c n­íc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng. ë ViÖt Nam, BHXH lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch lín vµ trong t­¬ng lai sÏ trë thµnh mét ngµnh quan träng. Nã cã chøc n¨ng, nhiÖm vô gãp phÇn b¶o ®¶m ®êi sèng cña hµng triÖu ng­êi lao ®éng khi hä gÆp ph¶i nh÷ng bÊt tr¾c lµm gi¶m nguån thu nhËp tõ lao ®éng nh­ èm ®au, tuæi giµ, tai n¹n lao ®éng… L©u nay, ®Æc biÖt lµ trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng, §¶ng vµ Nhµ n­íc ta rÊt quan t©m ®Õn lÜnh vùc nµy. Tuy nhiªn, hÖ thèng BHXH hiÖn cã cña ViÖt Nam ®ang v­íng ph¶i nh÷ng h¹n chÕ vµ m©u thuÉn, ®ßi hái nh÷ng biÖn ph¸p kh¾c phôc thiÕt thùc vµ h÷u hiÖu. §æi míi hÖ thèng tæ chøc BHXH ViÖt Nam theo c¬ chÕ qu¶n lý míi lµ yªu cÇu kh¸ch quan do chÝnh qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi m« h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ n­íc ta ®Æt ra. §ã lµ sù rµng buéc cã tÝnh quy luËt, bëi lÏ t­¬ng øng víi mçi lo¹i c¬ chÕ qu¶n lý ph¶i cã lo¹i h×nh tæ chøc BHXH phï hîp, vµ viÖc ®æi míi hÖ thèng tæ chøc BHXH ViÖt Nam còng kh«ng thÓ n»m ngoµi rµng buéc ®ã. Khi ViÖt Nam b­íc vµo thêi kú x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ th× chøc n¨ng nhiÖm vô cña ngµnh BHXH ngµy cµng ®­îc t¨ng c­êng vµ më réng; ®èi t­îng phôc vô cña ngµnh BHXH ph¸t triÓn; lo¹i h×nh BHXH ®­îc ®a d¹ng ho¸; ph¹m vi ho¹t ®éng cña BHXH s©u réng h¬n. C¬ chÕ qu¶n lý quü BHXH, c¬ chÕ tµi chÝnh cña BHXH còng ph¶i ®­îc hoµn thiÖn dÇn theo h­íng dùa trªn nguyªn t¾c tù trang tr¶i chi phÝ, Nhµ n­íc hç trî mét phÇn trong khu«n khæ ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ vµ ng©n s¸ch cho phÐp ®Ó b¶o ®¶m thùc hiÖn c¸c chÕ ®é chÝnh s¸ch BHXH. V× môc tiªu x· héi, trong c¬ chÕ ho¹t ®éng BHXH kh«ng thÓ v­ît qua kh¶ n¨ng thùc tÕ cña ng©n s¸ch vµ nÒn kinh tÕ, kh«ng thÓ ®ång nhÊt viÖc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch x· héi dùa vµo ng©n s¸ch nhµ n­íc víi viÖc thùc hiÖn BHXH dùa vµo sù ®ãng gãp cña c¸c bªn tham gia BHXH. Sù kÕt hîp vµ hç trî cña ng©n s¸ch nhµ n­íc trong viÖc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch chÕ ®é BHXH ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi vµ b¶o ®¶m tÝnh ®éc lËp cña quü BHXH víi ng©n s¸ch nhµ n­íc. ChÝnh c¬ chÕ qu¶n lý míi nµy ®ßi hái ngµnh BHXH ViÖt Nam ph¶i ®æi míi vµ c¶i c¸ch mét c¸ch toµn diÖn ®Ó ®¸p øng vµ theo kÞp sù ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc trong t×nh h×nh míi. Nh­ vËy, tõ sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, tõ ®ßi hái cña c¬ chÕ qu¶n lý míi còng nh­ sù më réng kh«ng ngõng c¸c ®èi t­îng tham gia BHXH, c¸c lo¹i h×nh BHXH ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó, phøc t¹p. Trong khi ®ã hÖ thèng tæ chøc cña ngµnh BHXH ViÖt Nam ®­îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ chÕ kinh tÕ vµ do sù s¸t nhËp gi÷a B¶o hiÓm y tÕ vµ BHXH võa lµ mét yªu cÇu míi, võa hµm chøa nhiÒu vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, … Do ®ã, viÖc tiÕp tôc ®æi míi, hoµn thiÖn hÖ thèng tæ chøc BHXH ë ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch ®ang ®Æt ra, cÇn ®­îc gi¶i quyÕt. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do nªu trªn, chóng t«i chän ®Ò tµi "HÖ thèng BHXH ë ViÖt Nam hiÖn nay- Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p " ®Ó thùc hiÖn luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc kinh tÕ. 2. t×nh h×nh nghiªn cøu Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña BHXH trong ®iÒu kiÖn chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam chØ míi ®­îc quan t©m nghiªn cøu trong mét sè n¨m gÇn ®©y, ®Æc biÖt lµ tõ n¨m 1995, khi ngµnh BHXH ViÖt Nam ra ®êi. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ BHXH ë n­íc ta cho ®Õn nay cßn Ýt vµ míi chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè néi dung c¬ b¶n nh­ "§æi míi chÝnh s¸ch BHXH" (t¸c gi¶ TrÇn Quang Hïng vµ TS. M¹c V¨n TiÕn - ViÖn Khoa häc lao ®éng & c¸c vÊn ®Ò x· héi); "Gãp phÇn ®æi míi vµ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch b¶o ®¶m x· héi ë n­íc ta hiÖn nay" (PGS - TS §ç Minh C­¬ng vµ c¸c t¸c gi¶); vµ mét sè tµi liÖu héi th¶o, mét sè bµi b¸o ®¬n lÎ, ®Ò cËp ®Õn mét vµi khÝa c¹nh cña BHXH... ViÖc nghiªn cøu toµn diÖn vµ hÖ thèng vÒ tæ chøc BHXH ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ®ßi hái ph¶i ph©n tÝch s©u vÒ lý luËn, ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng, ph¸t hiÖn nh÷ng h¹n chÕ vµ nguyªn nh©n, tõ ®ã ®­a ra nh÷ng gi¶i ph¸p kh¾c phôc vµ vËn dông kinh nghiÖm cña c¸c n­íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn vµo thùc tiÔn ViÖt Nam. Râ rµng ®©y ®ang lµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®­îc lµm s¸ng tá. LuËn v¨n nµy hy väng sÏ cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh ®Ó ®¸p øng ®­îc nh÷ng ®ßi hái bøc xóc ®ã vÒ c¶ hai ph­¬ng diÖn lý luËn vµ thùc tiÔn. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu Nghiªn cøu hÖ thèng tæ chøc BHXH ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn ®æi míi kinh tÕ, ®¸nh gi¸ c¸c kÕt qu¶ ®· ®¹t ®­îc, nh÷ng mÆt h¹n chÕ vµ nguyªn nh©n, tõ ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m gãp phÇn hoµn thiÖn hÖ thèng tæ chøc BHXH ViÖt Nam trong thêi gian tíi. 4. ®èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu HÖ thèng ho¸ c¸c nguyªn lý tæ chøc, ®¸nh gi¸ vµ ph©n tÝch hÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p quy, c¸c tµi liÖu, sè liÖu vÒ BHXH cña ViÖt Nam; ph©n tÝch mèi quan hÖ kinh tÕ - x· héi gi÷a tæ chøc cung øng BHXH vµ kh¸ch hµng cña BHXH ViÖt Nam, t×m hiÓu kinh nghiÖm tæ chøc, ho¹t ®éng BHXH cña mét sè n­íc trªn thÕ giíi. Nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn BHXH ViÖt Nam chñ yÕu ®­îc nghiªn cøu trong giai ®o¹n tõ n¨m 1995 trë l¹i ®©y. 5. ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu - VËn dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p chung cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc m¸c- xÝt phï hîp víi ®èi t­îng, môc ®Ých nghiªn cøu. - TËp hîp, xö lý vµ ph©n tÝch hÖ thèng v¨n b¶n ph¸p quy vÒ BHXH cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ c¸c bµi viÕt cña c¸c nhµ khoa häc. - §¸nh gi¸ vµ ph©n tÝch thùc tr¹ng cña hÖ thèng tæ chøc BHXH, rót ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh khoa häc, b¶o ®¶m ®­îc môc tiªu nghiªn cøu cña luËn v¨n. 6. ®ãng gãp cña luËn v¨n - §­a ra c¸c luËn cø khoa häc gãp phÇn tiÕp tôc ®æi míi vµ hoµn thiÖn m« h×nh, c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y cña BHXH ViÖt Nam nh»m ho¹t ®éng cã hiÖu lùc vµ hiÖu qu¶ phï hîp víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa vµ ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n­íc. - §­a ra c¸c khuyÕn nghÞ nh»m gãp phÇn hoµn thiÖn h¬n c¸c c¬ chÕ, chÝnh s¸ch, chÕ ®é BHXH hiÖn hµnh; n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng thu chi BHXH; qu¶n lý cã hiÖu qu¶ quü BHXH, thóc ®Èy viÖc ®Çu t­ t¨ng tr­ëng quü BHXH trong qu¸ tr×nh héi nhËp víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ thÕ giíi. - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng phôc vô vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ c¸c chÝnh s¸ch BHXH nãi riªng; ®ång thêi gãp phÇn gi¶m bít nh÷ng bÊt hîp lý cña hÖ thèng tæ chøc BHXH, lµm cho hÖ thèng nµy tinh gän h¬n trªn c¬ së h¹ thÊp møc chi phÝ, lµm cho bé m¸y ®ì tèn kÐm, hiÖu qu¶ ho¹t ®éng qu¶n lý ®­îc n©ng cao. - §Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p x©y dùng, ph¸t triÓn ®éi ngò c¸n bé lµm c«ng t¸c BHXH. 7. Bè côc luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, néi dung chÝnh cña luËn v¨n ®­îc thiÕt kÕ thµnh ba ch­¬ng: Ch­¬ng 1: C¬ së lý thuyÕt vµ kinh nghiÖm cña mét sè n­íc vÒ B¶o hiÓm x· héi, Ch­¬ng 2: Thùc tr¹ng cña hÖ thèng tæ chøc B¶o hiÓm x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay, Chu¬ng 3: KiÕn nghÞ vÒ ®Þnh h­íng vµ gi¶i ph¸p nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn hÖ thèng tæ chøc B¶o hiÓm x· héi ë ViÖt Nam trong t×nh h×nh míi. Ch­¬ng 1 Cë së lý thuyÕt vµ thùc tiÔn vÒ b¶o hiÓm x· héi 1. 1- Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ B¶o hiÓm x· héi. 1. 1. 1- Kh¸i niÖm BHXH vµ lÞch sö ph¸t triÓn Trong hai thËp kû gÇn ®©y, cïng víi sù chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa (XHCN), BHXH ®· ®­îc nhiÒu ng­êi biÕt ®Õn bëi nã liªn quan trùc tiÕp ®Õn quyÒn lîi cña ®¹i bé phËn ng­êi lµm c«ng ¨n l­¬ng. Môc ®Ých cña BHXH lµ nh»m bï ®¾p hoÆc thay thÕ thu nhËp cho ng­êi lao ®éng khi gÆp rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt nguån thu nhËp tõ lao ®éng, gióp æn ®Þnh ®êi sèng cho ng­êi lao ®éng còng nh­ gia ®×nh hä. "BHXH lµ sù thay thÕ hoÆc bï ®¾p mét phÇn thu nhËp cho ng­êi lao ®éng khi hä bÞ mÊt hoÆc gi¶m thu nhËp do èm ®au, tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp, tµn tËt, tuæi giµ, tö tuÊt… dùa trªn c¬ së mét quü tµi chÝnh do sù ®ãng gãp cña c¸c bªn tham gia BHXH cã sù b¶o hé cña nhµ n­íc theo ph¸p luËt, nh»m ®¶m ®¶m an toµn ®êi sèng cho ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä, ®ång thêi gãp phÇn b¶o ®¶m an toµn x· héi" (Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam, tËp I). §èi t­îng cña BHXH lµ ng­êi lao ®éng. Cã hai h×nh thøc BHXH lµ h×nh thøc b¾t buéc vµ h×nh thøc tù nguyÖn. H×nh thøc b¾t buéc th­êng ®­îc thùc hiÖn ®èi víi ng­êi lµm c«ng ¨n l­¬ng, v× ®ã lµ nh÷ng ng­êi cã c«ng viÖc, thu nhËp vµ n¬i lµm viÖc t­¬ng ®èi æn ®Þnh. §Ó b¶o ®¶m thu chi cho quü BHXH cÇn n¾m ch¾c sè l­îng vµ t×nh tr¹ng cña ng­êi ph¶i ®ãng BHXH, sè l­îng vµ t×nh tr¹ng cña ng­êi ®­îc b¶o hiÓm. H¬n n÷a, nh÷ng ®èi t­îng nµy l¹i ®­îc ng­êi sö dông lao ®éng ®ãng thªm phÝ BHXH cho hä. Møc ®ãng gãp th­êng quan hÖ tû lÖ thuËn víi tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng. MÆt kh¸c, tiÒn l­¬ng cña nh÷ng ®èi t­îng nµy bao giê còng cã mèi quan hÖ thuËn víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ, do vËy tæng quü l­¬ng t¨ng th× quü BHXH còng t¨ng theo. H×nh thøc tù nguyÖn ¸p dông ®èi víi ng­êi lao ®éng thuéc khu vùc phi thÓ chÕ ho¸, ng­êi lao ®éng ®éc lËp, n«ng d©n, … Nh÷ng ng­êi nµy th­êng kh«ng cã c«ng viÖc, thu nhËp vµ n¬i lµm viÖc æn ®Þnh, ®Æc biÖt hä kh«ng ®­îc ng­êi sö dông lao ®éng (nÕu cã) ®ãng thªm phÝ cho m×nh. Do vËy, viÖc Ên ®Þnh møc phÝ ®ãng gãp ®èi víi nh÷ng ®èi t­îng nµy kh«ng hÒ ®¬n gi¶n, ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c©n nh¾c vµ tÝnh to¸n kü, vµ chÝnh viÖc h×nh thµnh quü BHXH tù nguyÖn sÏ ¶nh h­ëng ®Õn viÖc c©n ®èi quü BHXH. ë nhiÒu n­íc, h×nh thøc BHXH tù nguyÖn th­êng ®­îc ¸p dông sau h×nh thøc b¾t buéc vµ ban ®Çu chØ thùc hiÖn mét sè chÕ ®é thiÕt yÕu ®èi víi ng­êi lao ®éng. B¶n chÊt cña BHXH lµ b¶o hiÓm nguån thu nhËp cho ng­êi lao ®éng nªn møc ®ãng vµ møc h­ëng BHXH cã liªn quan chÆt chÏ víi tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng. Møc ®ãng gãp vµ møc h­ëng ®­îc tÝnh theo tû lÖ tiÒn l­¬ng. 1. 1. 2- Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan cña BHXH vµ t¸c ®éng cña BHXH ®Õn ®êi sèng kinh tÕ - x· héi Bµn vÒ sù cÇn thiÕt kh¸ch quan cña BHXH, tr­íc hÕt ph¶i kh¼ng ®Þnh BHXH lµ nhu cÇu cña ng­êi lao ®éng. §iÒu ®ã ®­îc gi¶i thÝch bëi viÖc ng­êi lao ®éng lu«n bÞ ®e do¹ bëi c¸c rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng hoÆc mÊt viÖc lµm dÉn ®Õn gi¶m hoÆc mÊt nguån thu nhËp, g©y khã kh¨n cho cuéc sèng cña ng­êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä. Nh÷ng rñi ro ®ã cã thÓ do: - Qui luËt "sinh - bÖnh - l·o - tö". Theo qui luËt nµy, trong cuéc ®êi ng­êi lao ®éng sÏ gÆp rñi ro lµm gi¶m hoÆc mÊt nguån thu nhËp tõ lao ®éng; - Lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, mét mÆt thóc ®Èy s¶n xuÊt t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ng­êi lao ®éng, mÆt kh¸c còng g©y nh÷ng hËu qu¶ kh«ng nhá nh­: tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp…; - ¤ nhiÔm m«i tr­êng lµm cho ng­êi lao ®éng suy gi¶m søc khoÎ, dÔ m¾c bÖnh…; - M«i tr­êng kinh tÕ - x· héi: kinh tÕ khñng ho¶ng hoÆc kÐm ph¸t triÓn dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp, x· héi kÐm ph¸t triÓn dÉn ®Õn èm ®au bÖnh tËt, … §Ó kh¾c phôc nh÷ng rñi ro ®ã, ngay tõ thêi cæ ®¹i, con ng­êi ph¶i tù kh¾c phôc b»ng c¸ch tù tiÕt kiÖm, cã sù c­u mang gióp ®ì cña céng ®ång. Tuy nhiªn, sù t­¬ng trî nµy chØ mang tÝnh tù ph¸t trong ph¹m vi hÑp. ChÝnh v× vËy, nguån tµi chÝnh ®Ó kh¾c phôc rñi ro kh«ng ch¾c ch¾n. §Õn giai ®o¹n ph©n c«ng lao ®éng ®­îc më réng h¬n, s¶n xuÊt x· héi ph¸t triÓn, quan hÖ x· héi, gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ céng ®ång còng ph¸t triÓn h¬n, do ®ã ®· xuÊt hiÖn c¸c tæ chøc tõ thiÖn nh»m gióp ®ì nh÷ng ng­êi cã hoµn c¶nh khã kh¨n. Tõ ®Çu thÕ kû 16, khi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp ra ®êi vµ ph¸t triÓn th× sè c«ng nh©n c«ng nghiÖp t¨ng dÇn. §©y lµ nh÷ng ng­êi lµm c«ng ¨n l­¬ng, lÊy tiÒn l­¬ng lµm nguån sèng chñ yÕu. Nh÷ng ng­êi nµy chØ khi lµm viÖc míi cã l­¬ng, nÕu èm ®au, tai n¹n… ph¶i nghØ viÖc kh«ng cã l­¬ng vµ cuéc sèng bÞ ®e do¹. §Ó gi¶m thiÓu nçi lo cña ng­êi lµm c«ng ¨n l­¬ng, nhiÒu tæ chøc víi nh÷ng h×nh thøc trî gióp x· héi lÇn l­ît ra ®êi. NhiÒu quü tiÕt kiÖm ®­îc nhµ n­íc khuyÕn khÝch thµnh lËp, cã sù ®ãng gãp cña ng­êi lao ®éng vµ ng­êi sö dông lao ®éng, ®­îc dïng ®Ó chi tr¶ cho ng­êi lao ®éng khi èm ®au, tai n¹n, chÕt, … §©y chÝnh lµ tiÒn th©n cña c¸c tæ chøc BHXH. §èi víi ng­êi lao ®éng khi gÆp rñi ro, thu nhËp tõ quü BHXH d­íi h×nh thøc BHXH tr¶ thay tiÒn l­¬ng hoÆc tiÒn c«ng, ®­îc coi lµ nguån thu nhËp quan träng (cã khi lµ chñ yÕu) ®Ó sèng, ®Ó kh¾c phôc khã kh¨n. Ngµy nay, BHXH ®­îc ph¸p luËt cña nhiÒu n­íc ghi nhËn, ®· trë thµnh mét trong nh÷ng quyÒn con ng­êi vµ ®­îc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc thõa nhËn trong Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn ngµy 10/12/1948 nh­ sau: "TÊt c¶ mäi ng­êi víi t­ c¸ch lµ thµnh viªn cña x· héi cã quyÒn h­ëng BHXH. QuyÒn ®ã ®­îc ®Æt c¬ së trªn sù tho¶ m·n c¸c quyÒn vÒ kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ cÇn cho nh©n c¸ch vµ tù do ph¸t triÓn cña con ng­êi". Sau khi n­íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ®­îc thµnh lËp, ChÝnh phñ ta còng ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ BHXH nh­: S¾c lÖnh 54/SL qui ®Þnh ®iÒu kiÖn nghØ h­u ®èi víi c«ng chøc, S¾c lÖnh 29/SL qui ®Þnh chÕ ®é thai s¶n - èm ®au… Ngµy 27/12/1961, §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ BHXH ra ®êi kÌm theo NghÞ ®Þnh 218/CP vµ NghÞ ®Þnh 161/CP qui ®Þnh 6 chÕ ®é BHXH ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc vµ ng­êi lµm viÖc thuéc lùc l­îng vò trang. Do ®Æc ®iÓm qu¶n lý kinh tÕ cña thêi kú nµy, chØ cã c«ng nh©n viªn chøc nhµ n­íc míi ®­îc tham gia ®ãng BHXH, nguån chi tr¶ chñ yÕu lÊy tõ ng©n s¸ch nhµ n­íc. Khi ViÖt Nam chuyÓn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc, hÖ thèng BHXH còng ph¶i chuyÓn ®æi cho phï hîp víi xu h­íng chung, ®èi t­îng tham gia ®­îc më réng ®Õn ng­êi lao ®éng thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ, ng­êi lao ®éng ph¶i tham gia ®ãng BHXH, quü BHXH t¸ch ra ho¹t ®éng ®éc lËp, tù c©n ®èi thu chi. Nh÷ng dÉn chøng mang tÝnh lÞch sö nªu trªn ®· chøng tá r¼ng BHXH thùc sù lµ nhu cÇu thiÕt yÕu cña ng­êi lao ®éng, ®ßi hái x· héi ph¶i ®¸p øng. Møc ®é vµ h×nh thøc ®¸p øng cña x· héi vÒ BHXH cho ng­êi lao ®éng trong c¸c thêi kú kh¸c nhau dÜ nhiªn lµ kh«ng gièng nhau, do phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi vµ c¬ chÕ vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ trong tõng thêi kú. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan cña BHXH cßn ®­îc thÓ hiÖn tõ gãc ®é BHXH lµ mét bé phËn quan träng cña chÝnh s¸ch x· héi. ChÝnh s¸ch x· héi lµ lo¹i chÝnh s¸ch ®­îc thÓ chÕ ho¸ b»ng ph¸p luËt cña nhµ n­íc d­íi d¹ng hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, chñ tr­¬ng, ph­¬ng h­íng vµ biÖn ph¸p ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò x· héi nhÊt ®Þnh, tr­íc hÕt lµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi liªn quan ®Õn c«ng b»ng x· héi vµ ph¸t triÓn an sinh x· héi, nh»m gãp phÇn æn ®Þnh, ph¸t triÓn ®Êt n­íc, thóc ®Èy tiÕn bé x· héi. ChÝnh s¸ch BHXH lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n, liªn quan ®Õn quyÒn vµ lîi Ých cña ng­êi lao ®éng, cã vai trß to lín trong viÖc æn ®Þnh ®êi sèng cho ®¹i bé phËn d©n c­, tõ ®ã gãp phÇn æn ®Þnh x· héi. ChÝnh v× vËy, nhµ n­íc ph¶i cã sù can thiÖp vµ ®iÒu tiÕt nhÊt ®Þnh, b¶o ®¶m viÖc thùc hiÖn nh÷ng quyÒn x· héi cña ng­êi lao ®éng. B­íc vµo c«ng cuéc ®æi míi, trong V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh: "ChÝnh s¸ch x· héi bao trïm mäi mÆt cña cuéc sèng con ng­êi: ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ sinh ho¹t, gi¸o dôc vµ v¨n ho¸, quan hÖ gia ®×nh, quan hÖ giai cÊp, quan hÖ d©n téc…Coi nhÑ chÝnh s¸ch x· héi tøc lµ coi nhÑ yÕu tè con ng­êi trong sù nghiÖp x©y dùng CNXH". Nh­ vËy, chÝnh s¸ch x· héi ®· ®­îc §¶ng ta nhËn thøc s©u s¾c vÒ vÞ trÝ vµ tÇm quan träng cña nã trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc. ViÖc quy ®Þnh ng­êi lao ®éng ph¶i ®ãng BHXH cã t¸c dông quan träng trong viÖc ph©n phèi l¹i thu nhËp gi÷a nh÷ng ng­êi tham gia. Cã thÓ lµ ph©n phèi l¹i thu nhËp theo chiÒu ngang ®­îc thùc hiÖn gi÷a nh÷ng ng­êi lao ®éng trÎ, khoÎ víi nh÷ng ng­êi lao ®éng giµ, èm yÕu; gi÷a nh÷ng ng­êi ®ang lµm viÖc vµ nh÷ng ng­êi ®· vÒ h­u…. Cã thÓ lµ ph©n phèi thu nhËp theo chiÒu däc ®­îc thùc hiÖn gi÷a nh÷ng ng­êi cã thu nhËp cao vµ nh÷ng ng­êi cã thu nhËp thÊp…. Sù ph©n phèi l¹i thu nhËp th«ng qua BHXH cã t¸c dông gãp phÇn thùc hiÖn c«ng b»ng, æn ®Þnh vµ tiÕn bé x· héi. BHXH xuÊt hiÖn vµ dÇn dÇn trë thµnh mét lÜnh vùc kinh tÕ quan träng, cã quan hÖ chÆt chÏ víi toµn bé nÒn kinh tÕ quèc d©n. Th«ng qua viÖc ®ãng BHXH, nÒn kinh tÕ huy ®éng ®­îc mét l­îng tiÒn ®¸ng kÓ ®Ó ®Çu t­ cho ph¸t triÓn. Nguån thu BHXH lµ mét nguån tiÕt kiÖm néi bé quan träng v× c¸c kho¶n chi trî cÊp, nhÊt lµ trî cÊp tuæi giµ, tö tuÊt ch­a thùc hiÖn ngay. Nguån thu tõ c¸c kho¶n nhµn rçi ®­îc tÝch tô thµnh quü cã quy m« ngµy cµng lín, quü nµy ®­îc ®Çu t­ ®Ó sinh lêi. Do ph¶i b¶o ®¶m an toµn, chi tr¶ kÞp thêi, cã Ých víi x· héi nªn c¸c kho¶n môc ®Çu t­ th­êng do nhµ n­íc xÐt duyÖt. Nhµ n­íc th­êng khuyÕn khÝch ®Çu t­ vµo ph¸t triÓn h¹ tÇng, y tÕ, gi¸o dôc, … Nh­ vËy, chÝnh s¸ch BHXH ®· gãp phÇn vµo thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch x· héi kh¸c, thóc ®Èy x· héi tiÕn bé. Cã thÓ nãi, chÝnh s¸ch BHXH lµ mét bé phËn quan träng cña chÝnh s¸ch x· héi. BHXH gióp ng­êi lao ®éng tù b¶o ®¶m cuéc sèng cho chÝnh b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh, gãp phÇn æn ®Þnh, ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi, gãp phÇn thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ c¸c môc tiªu mµ chÝnh s¸ch x· héi ®Æt ra. §Ó ph©n tÝch t¸c ®éng cña BHXH ®Õn ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, cÇn ®¸nh gi¸ tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. Tr­íc hÕt, hoµn toµn cã c¬ së kh¼ng ®Þnh r»ng BHXH cã vai trß quan träng trong ®êi sèng x· héi. BHXH gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng cho ng­êi tham gia b¶o hiÓm. Khi r¬i vµo nh÷ng tr­êng hîp rñi ro (nh­ ®· ®Ò cËp ë trªn), thu nhËp cña ng­êi lao ®éng bÞ gi¶m sót, hä vµ gia ®×nh sÏ l©m vµo c¶nh khã kh¨n vµ khi ®ã, kho¶n tiÒn BHXH sÏ lµ thu nhËp chÝnh. Ngoµi viÖc gi¶i quyÕt c¸c rñi ro x¶y ra ®èi víi ng­êi lao ®éng, BHXH cßn gióp hä nhanh chãng phôc håi søc khoÎ, yªn t©m lµm viÖc, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, cßn gãp phÇn thóc ®Èy ®Çu t­ vµo nÒn s¶n xuÊt x· héi th«ng qua viÖc sö dông nguån quü ®· tÝch luü, gãp phÇn t¹o ra møc ®é t¨ng tr­ëng cao cña nÒn kinh tÕ. BHXH cßn cã vai trß quan träng trong viÖc æn ®Þnh ®êi sèng x· héi. ChÝnh s¸ch BHXH ®­îc thùc hiÖn cho phÇn lín ng­êi lao ®éng thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ, do vËy, cã vai trß gãp phÇn thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi gi÷a "lµm" vµ "h­ëng", gi÷a ng­êi lao ®éng trong c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, lµm lµnh m¹nh ho¸ thÞ tr­êng lao ®éng, t¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi lao ®éng tù do di chuyÓn, cñng cè lßng tin cña nguêi d©n vµo chÕ ®é, t¹o nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cho mét thÓ chÕ chÝnh trÞ x· héi . MÆt kh¸c, gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi, gia ®×nh æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn gãp phÇn lµm cho x· héi æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. 1. 1. 3- C¬ chÕ tæ chøc B¶o hiÓm x· héi a) Bé m¸y B¶o hiÓm x· héi Bé m¸y BHXH lµ c¬ quan ®