Luận văn Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -----
----- ĐOÀN TIẾN DŨNG KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN HÀ NỘI, 2010 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI -----
----- ĐOÀN TIẾN DŨNG KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP Chuyên ngành : Văn học Việt Nam Mã số : 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: GS. TS. TRẦN ĐĂNG XUYỀN HÀ NỘI, 2010 LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành tại khoa Văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, dưới sự hướng dẫn tận tình chu đáo của GS.TS. Trần Đăng Xuyền. Tác giả xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới thầy hướng dẫn, người đã dành cho tác giả những gợi dẫn khoa học quan trọng trong quá trình nghiên cứu, hoàn thành luận văn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới quí thầy cô giáo bộ môn Văn học Việt Nam 2 trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Viện văn học, đã đóng góp nhiều ý kiến cho tác giả trong quá trình soạn thảo. Đồng thời, tác giả cũng bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới Phòng Quản lí khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình học tập nghiên cứu. Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2010 Tác giả Đoàn Tiến Dũng 1 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ..................................................................................... 01 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................ 01 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................ 03 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 11 4. Phương pháp nghiên cứu. ............................................................... 11 5. Đóng góp của luận văn ......................................................................... 12 6. Cấu trúc luận văn ...................................................................................... 12 CHƯƠNG 1. KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP ............................................................. 13 1.1. Không gian bối cảnh xã hội. ..................................................................... 14 1.1.1. Không gian “láo nháo, thản nhiên rất đời và ô trọc” ... 14 1.1.2. Không gian tù đọng quẩn quanh bế tắc .... .................. 21 1.2. Không gian bối cảnh thiên nhiên .................................................... 26 1.2.1. Không gian dòng sông ................................................ 26 1.2.2. Không gian biển cả ..................................................... 31 1.2.3. Không gian rừng núi ................................................... 33 1.2.4. Không gian đồng quê .................................................. 36 1.3. Không gian tâm trạng .................................................................... 38 1.3.1. Không gian tâm tưởng tâm linh vô thức . .................... 38 1.3.2. Không gian huyền thoại thực-ảo ................................. 42 2 CHƯƠNG 2. THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP ......................................................................... 48 2.1. Thời gian trần thuật ........................................................................ 48 2.1.1. Đảo lộn thời gian sự kiện .............................................. 50 2.1.2. Tự sự dòng ý thức và đồng hiện thời gian .................... 59 2.2. Thời gian tâm trạng ......................................................................... 64 2.2.1. Cái nhìn hồi cố ............................................................... 65 2.2.2. Cái nhìn trải nghiệm . ..................................................... 70 2.3. Nhịp điệu thời gian ........ ................................................................. 74 2.3.1. Nhịp điệu thời gian nhanh gấp ........................................ 75 2.3.2. Nhịp điệu thời gian lặp lại ............................................... 80 CHƯƠNG 3. MỐI QUAN HỆ GIỮA KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT . ..................................................................................... 86 3.1.Tổ chức không gian trong sự kết hợp với thời gian ........ . ................... 86 3.2. Sự luân chuyển không gian, thời gian nghệ thuật .. ............................ 89 3.3. Không gian được tổ chức theo nguyên tắc tương phản .................... 100 3.4.Thời gian nhân vật và trình tự thời gian trần thuật được hiện đại hoá.111 KẾT LUẬN .. ........................................................................................ 116 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 119 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Với nhà văn có thể anh ta sáng tác rất nhiều, nhưng để có được tác phẩm neo bám vào lòng người đọc là điều không dễ, thậm chí rất hiếm hoi. Văn chương như một trò bập bênh nghệ thuật với những luật chơi ngoắt ngoéo vô hình, đã thách thức tất cả những ai lao vào con đường cầm bút. Nó chẳng loại trừ ai, sẵn sàng hê tung nếu như anh ta không đủ bản lĩnh và lượng sức mình trong cuộc đua chen choán đầy ảo tưởng. Trên bước đường gập ghềnh làm nghệ thuật, Nguyễn Huy Thiệp đã tự lựa cho mình một lối đi riêng, để khẳng định tên tuổi mình và khuấy động làn sóng phê bình văn học. Nguyễn Huy Thiệp không phải là người đầu tiên mở đầu cho sự nghiệp Đổi mới Văn học Việt Nam sau 1975, nhưng chắc chắn nhắc đến sự nghiệp Đổi mới văn học, không thể không có tên ông. Nguyễn Huy Thiệp, trước hết, được biết tới như là một “hiện tượng lạ” trong cao trào đổi mới văn học Việt Nam từ sau 1986. Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp vừa kế thừa, bảo lưu những yếu tố thuộc về tâm thức truyền thống, mặt khác lại vừa “đối thoại về tư tưởng giữa các nhân vật và trở thành cuộc đối thoại với chính bạn đọc” [77; 251]. Bên cạnh đó, do thấm đượm cảm quan hiện đại, Nguyễn Huy Thiệp đã phơi bày một thế giới xáo trộn, ngổn ngang với những mảnh vỡ hiện thực phi lý của thời hậu chiến khi chuyển sang nền kinh tế thị trường. Nhiều nhân vật trong truyện ngắn của ông mang dáng dấp của truyện truyền kì, cổ tích, hay những nhân vật lịch sử đều được soi chiếu dưới cái nhìn “lạ hóa”, “giải thiêng”, gợi lên cảm giác lo âu, bất an, và hơn hết là tinh thần “tự phê”, “tự nghiệm” đã giúp độc giả có cái nhìn “phản tỉnh”. Có thể nói không quá rằng, một mình Nguyễn Huy Thiệp không làm nên được diện mạo của nền văn học Việt Nam sau 1975 đến nay, nhưng một mình 2 Nguyễn lại có thể đào xới lên nhiều vấn đề thuộc về bản chất văn học: “hạt nhân các sáng tác của anh vẫn không đi ra ngoài vấn đề con người” [77; 545], chính điều này đã làm điểm tựa để truyện ngắn của ông tạo nên sức bật khỏi ảnh hưởng văn học trước 1975. 1.2. Ngay từ những sáng tác đầu tay, tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp đã “có một sức hấp dẫn khó cưỡng lại được” [77; 458], và được các nhà nghiên cứu, các nhà văn trong nước và ở nước ngoài đánh giá cao về nghệ thuật. Nhiều tác phẩm của ông thực sự “gây hấn” với quan điểm văn chương truyền thống, nó trượt khỏi khung khổ truyện ngắn trước kia và tích cực đẩy xa hơn nữa quá trình dân chủ hóa đời sống văn học. Có thể nói, Nguyễn Huy Thiệp là nhà văn có ý thức cách tân truyện ngắn từ rất sớm, đồng thời cũng là người cầm bút có ý thức triệt để về vấn đề không gian và thời gian. Tính đa chiều không gian và nhiều lớp thời gian trong truyện ngắn của ông đặc biệt thú vị, nhưng cũng hết sức phức tạp, khó khăn khi nghiên cứu. Thú vị ở chỗ nó mở ra một cái nhìn mới vào thế giới, vào con người; phức tạp và khó khăn bởi sự chằng chịt đa tầng không chỉ trên nội dung văn bản mà còn nằm ở chiều sâu ngôn ngữ, không phải ai cũng cảm nhận hết. Việc xử lí không gian và thời gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã được các nhà nghiên cứu đặt thành vấn đề quan trọng. Mới nhìn qua, có vẻ hai khái niệm này không phải là hiện tượng phổ biến trong sáng tác của ông. Thế nhưng, thực tế cho thấy, trong nhiều tác phẩm, không gian và thời gian là nơi thể hiện rõ nhất cảm quan đời sống của Nguyễn Huy Thiệp. Nó chính là mạch ngầm liên kết các hình tượng văn bản nghệ thuật mà ông sáng tạo ra, đầy sắc thái riêng. Từ những lí do trên, Luận văn hi vọng sẽ góp thêm một tiếng nói vào việc nghiên cứu thế giới nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, cụ thể là vấn đề không gian, thời gian nghệ thuật. Qua việc giới thiệu một vấn đề phức tạp như vậy, luận văn cũng giúp cho việc giảng dạy, nghiên cứu văn học Việt 3 Nam hiện đại nói chung và truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp nói riêng. Như vậy, với đề tài: Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp vừa có ý nghĩa lí luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn, nó đáp ứng được những tiêu chí cần thiết đối với đề tài một luận văn cao học. 2. Lịch sử vấn đề Việc nghiên cứu không gian - thời gian nghệ thuật một cách có ý thức chỉ xuất hiện từ sau lí thuyết thi pháp học hiện đại được các nhà nghiên cứu giới thiệu và vận dụng phổ biến ở Việt Nam. Trong khuôn khổ của một luận văn cao học, dưới đây chúng tôi sẽ cố gắng tìm hiểu những ý kiến của các nhà nghiên cứu về vấn đề không gian, thời gian nghệ thuật nói chung. Sau đó chúng tôi xin điểm qua tình hình nghiên cứu về không gian thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 2.1. Tình hình nghiên cứu về không gian - thời gian nghệ thuật Sau đây là những bài viết hoặc công trình của các nhà nghiên cứu có đề cập trực tiếp hoặc gián tiếp đến vấn đề không gian và thời gian ở các tác giả khác có liên quan đến đề tài mà luận án đang thực hiện. Dẫn theo thời gian xuất bản: 1. Trần Đình Sử, (1982), Thời gian nghệ thuật trong “Truyện Kiều” và cảm quan hiện thực của Nguyễn Du, Tạp chí Nghiên cứu văn học số 05. Trong bài viết này, nhà nghiên cứu đã nhìn nhận thời gian và không gian từ phía khát vọng, hành động của nhân vật, tính chất phũ phàng của các thế lực. 2. Phan Ngọc, (1985), Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong “Truyện Kiều”, Nxb KHXH. Toàn bộ công trình không bàn nhiều và trực tiếp đến vấn đề không gian và thời gian, nhưng đáng chú ý ở chương IV có tiêu đề: Cách bố cục “Truyện Kiều” theo yêu cầu của kịch. Tác giả 4 công trình đã phân tích “những lời đoán trước”, “những giấc mộng”, tức những yếu tố liên quan đến thời gian. 3. Đặng Thị Hạnh, (1987), Tiểu thuyết Huy-gô, Nxb ĐH&THCN. Ngoài công trình này, bà còn rất nhiều bài nghiên cứu trên Tạp chí Nghiên cứu văn học viết về Thâm Tâm, Xuân Diệu trong đó đề cập nhiều đến vấn đề thời gian ẩn. 4. Trần Đình Sử, (1987), Thi pháp thơ Tố Hữu, Nxb Tác phẩm Mới. Trong cuốn chuyên luận này có 2 chương về: Không gian nghệ thuật; Thời gian nghệ thuật, tác giả trình bày từ lí luận đến thực tiễn sáng tác của các nhà văn lớn trên thế giới và trong nước, chủ yếu là thơ Tố Hữu. 5. Phùng Văn Tửu, (1990), Tiểu thuyết Pháp hiện đại, Những tìm tòi đổi mới, Nxb KHXH và Mũi Cà Mau. Cuốn sách được chia là 4 chương. Trong chương 4 với tiêu đề: Người kể chuyện và các điểm nhìn, trong đó có phần Di chuyển điểm nhìn trên trục thời gian nói về sự xáo trộn không gian và thời gian trên cùng một sự kiện mà có nhiều điểm nhìn, cách kể lại vào những thời điểm khác nhau. 6. Trần Đăng Suyền, (1991), Thời gian và không gian trong thế giới nghệ thuật của Nam Cao, Tạp chí Nghiên cứu văn học số 05. Trong bài viết này, tác giả nhận định: “Cảm quan về thời gian và không gian gắn liền với cảm quan về con người và cuộc đời, với mơ ước và lí tưởng của nhà văn” [85; 243]. 7. Nguyễn Xuân Kính, (1992), Thi pháp ca dao, Nxb KHHXH. Trong công trình này, tác giả nghiên cứu về thời gian trong ca dao và cho rằng thời gian trong ca dao là thời gian hiện tại, thời gian diễn xướng 8. A. JA Guervich, (1996), Các phạm trù văn hoá trung cổ (Người dịch: Hoàng Ngọc Hiến), Nxb GD. Trong mục Những biểu tượng không gian 5 – thời gian thời Trung cổ, tác giả cho rằng: “Thời gian và không gian là những thông số quyết định sự tồn tại của thế giới” [34; 30]. 9. Nguyễn Thị Bình (1996), Những đổi mới của văn xuôi nghệ thuật Việt Nam sau 1975 (khảo sát trên những nét lớn), LA. PTSKH Ngữ văn, ĐH Sư phạm Hà Nội. Nhà nghiên cứu cho rằng: “Văn xuôi sau 1975, không gian nghệ thuật phổ biến là không gian sinh hoạt đời thường, không gian mang tính chất cá nhân riêng tư” [15; 136]. 10. Bùi Văn Tiếng (1997), Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, Nxb Văn hóa. Ở công trình này, tác giả nghiên cứu thời gian và không gian trong những tiểu thuyết tiêu biểu của Vũ Trọng Phụng. 11. Trần Đình Sử, (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb GD. Trong cuốn sách này tác giả đã dành 2 chương IV và V để nói về thời gian và không gian nghệ thuật. 12. Nguyễn Thái Hòa, (2000), Những vấn đề thi pháp của truyện, Nxb GD. Mục đích của công trình nhằm “miêu tả những khái niệm cơ sở của Thi pháp học thể loại truyện ở góc nhìn ngôn ngữ học” [40; 03]. 13. Đặng Anh Đào, (2001), Đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiện đại, Nxb Đại học Quốc gia, H. Trong mục VIII của cuốn sách, tác giả cho rằng: “Thời gian là một vấn đề lưu ý đặc biệt trong nghệ thuật kể chuyệnRiêng đối với lý luận phương Tây, sự quan tâm đặc biệt lại nghiêng hẳn về trục thời gian hơn không gian” [26; 85]. 14. Đào Duy Hiệp, (2008), Phê bình văn học từ lí thuyết hiện đại, Nxb GD. Trong công trình này, tác giả đã vận dụng một số lí thuyết phê bình hiện đại để tiếp cận sáng tác văn học từ các cấp độ thời gian. Tác giả đã ứng dụng lí thuyết vào phân tích một số sáng tác của Cervantes, Maupassant, Proust 6 15. Nguyễn Mạnh Quỳnh (2008), Tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng nhìn từ lí thuyết thời gian tự sự của G. Genette, Luận án Tiến sỹ Ngữ văn, Trường ĐHSP Hà Nội. Trong công trình này, tác giả đã xác định được mô hình thời gian tự sự trong từng loại tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng theo lí thuyết của Genette. 16. Phạm Hồng Lan, (2009), Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực 1930-1945, Luận án Luận án Tiến sỹ Ngữ văn, ĐHSP Hà Nội. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả nghiên cứu không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực. 17. Trần Văn Toàn, (2010), Tả thực với hoạt động hiện đại hoá văn xuôi hư cấu (fiction) giao thời, (khảo sát trên chất liệu văn học công khai), Luận án Tiến sỹ Ngữ văn ĐHSP Hà Nội. Trong công trình này, ở chương 2, tác giả đã đưa ra mô hình không – thời gian trong văn xuôi hư cấu giao thời và vấn đề tả thực. Nhận xét: Các nhà nghiên cứu trên đều đã đề cập tới những luận điểm quan trọng như: Khái niệm không gian; thời gian; thời gian trần thuật; nhịp điệu thời gian...Tất cả những nhận định của họ rất xác đáng, đặc biệt khá thống nhất khi đưa ra mô hình không - thời gian đối với từng giai đoạn văn học. Từ kết quả nghiên cứu thật đáng quí ở các công trình trên, chúng tôi có thể tìm được các gợi ý cần thiết để đi sâu nghiên cứu một cách tương đối toàn diện hơn vấn đề không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. 2.2. Tình hình nghiên cứu không - thời gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp 7 Xung quanh hiện tượng văn chương Nguyễn Huy Thiệp có rất nhiều ý kiến gây tranh cãi bởi nhiều khuynh hướng khác nhau vì nhà văn này quá phức tạp. Tuy vậy, Nguyễn Huy Thiệp vẫn cứ viết, và mỗi tác phẩm của ông ra đời lại là một sự kiện tranh luận. Nhà văn trong nước, ngoài nước, soi chiếu tác phẩm Nguyễn Huy Thiệp dưới nhiều góc độ, có truyện đánh giá đồng qui, có truyện khen chê tách biệt. Sau đây chúng tôi xin đề cập đến một số cách tiếp cận và đánh giá truyện ngắn của ông: Thứ nhất, ở cách tiếp cận và đánh giá sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp từ góc độ mĩ học, xã hội học: Một số người đã qui chụp thẳng thắn cho những sáng tạo văn chương nghệ thuật của ông “chẳng qua là lối viết quá cũ có người đã từng dùng cách đây vài trăm năm, nay phục chế lại. Đây là kiểu tái hiện văn học hiện thực những năm 30-40 của thế kỉ trước” [77; 8]. Đỗ Văn Khang cho rằng: Văn của Nguyễn Huy Thiệp “lạnh lùng hằn học quá”, nhà văn đã cố tình xuyên tạc lịch sử: “Một Quang Trung lẫm liệt anh minh đánh tan 20 vạn quân Thanh như trở bàn tay, dưới ngòi bút Nguyễn Huy Thiệp trở thành anh vua hèn. Một Nguyễn Du văn chương như in như tạc vào cuộc đời, bỗng chốc hóa thành đứa con hoang của cô gái đồng trinh bị tên đàn ông khốn nạn là nền văn minh Trung Hoa cưỡng hiếp” [77; 415]. Đồng thời, khi lí giải về “sự sa sút văn chương Nguyễn Huy Thiệp”, tác giả còn chỉ trích: “Văn Nguyễn Huy Thiệp ngày càng mất bản chất nhân văncàng thô lỗ tục tằnvà ngày càng rơi vào thói vô chính phủ về lịch sử” [77; 411]. Cùng chiều với luồng suy nghĩ của Đỗ Văn Khang, trong bài Cái tâm và cái tài của người viết, Mai Ngữ cho rằng: “Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ta thấy có cả tâm lí chán chường, sự chối bỏ không thương tiếc mọi quá khứ, và tâm lí phá phách hạ bệ thần tượng” [77; 421]. Bên cạnh đó theo nhận định Nguyễn Vy Khanh: “chuyện anh hùng Đề Thám trong truyện Nguyễn 8 Huy Thiệp cũng là người nhu nhượcĐề Thám cũng sùi bọt như người thường; một anh bán bánh đa mật ở chợ Kế” [77; 387]. Thứ hai, cách tiếp cận phong cách học: Tiêu biểu cho lối tiếp cận này có lẽ là nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh với lối tiếp cận chân dung – phong cách, nhằm khám phá tư tưởng nghệ thuật của nhà văn. Nhà nghiên cứu khẳng định và chứng minh một cách khá thuyết phục: “Thiệp là người không có ý định che giấu cái tôi của mình. Một cái tôi lưỡng phân: một mặt coi đời là vô nghĩa, là trò đùa một mặt là cái tôi nghiêm chỉnh đi tìm khuôn mẫu của con người đích thực” [77; 460]. Còn Lê Minh Hà đã khắc hoạ chân dung Nguyễn Huy Thiệp như sau: “Gương mặt ông nhàu. Tôi biết rằng có thể ông không nhất thiết trải qua toàn bộ những cảnh đời mà nhân vật của ông đã trải” [77; 488]. Ngoài ra, khuynh hướng tiếp cận và đánh giá sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp như là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, họ đã tìm thấy trong đấy những “giọt vàng ròng”, tiêu biểu là Đỗ Đức Hiểu cho rằng: Nguyễn Huy Thiệp đã “tái tạo truyện ngắn ở Việt Nam vào những năm cuối thế kỉ XX và nâng nó lên một tầm cao mới”. Tác giả đã thấy “mối liên hệ giữa chuyện và truyện ngắn như: không gian truyện là mơ hồ, thời gian truyện không xác định, nhân vật truyện không có cá tính” [77; 474]. Sean Tamis Rose, trong bài Trái tim Thiệp, cho rằng: “Với Nguyễn Huy Thiệp cần phải luôn luôn dè chừng: đó là nhà văn thực sự, ông ta biết cách đánh lừa ngôn ngữ” [77; 498]. Hoàng Ngọc Hiến, “người tiên cảm trước con đường đầy sóng gió của Nguyễn Huy Thiệp”, trong lần tranh luận trực tiếp với Đỗ Văn Khang đã phân tích mối quan hệ giữa Quang Trung, Gia Long với Vinh Hoa, để chứng minh rằng không phải Nguyễn Huy Thiệp “bôi nhọ lịch sử” [77; 539]. 9 Các ý kiến tranh cãi dù còn đối lập, vẫn cho thấy một điểm chung: “Nguyễn Huy Thiệp là một tài năng hiếm, độc đáo. Và hạt nhân sáng tác của anh vẫn không đi ra ngoài vấn đề con người” [77; 564]. Tuy vậy, những nghiên cứu về không gian, thời gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp còn rất ít, dưới đây chúng tôi xin tóm tắt cả những ý kiến trực tiếp cũng như gián tiếp bàn về vấn đề này: 1. Hoàng Ngọc Hiến trong bài Tôi không chúc bạn thuận buồm xuôi gió đã đề cập gián tiếp đến không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Huyền thoại phố phường. Tác giả cho rằng: “Cảnh Hạnh mò cống tìm nhẫn thật là thảm...y xắn tay áo rồi đưa tay mò dọc theo cái rãnh đầy bùn, lõng bõng nước chảy, thậm chí có cả cục phân người” [77; 11]. 2. Nguyễn Thị Hương trong bài viết: Lời thoại trong truyện ngắn Tướng về hưu của Nguyễn Huy Thiệp đã cho rằng không gian trong gia đình “Tướng về hưu” là “một tấn trò đời” thu nhỏ. Đủ các mọi hạng người, tướng lĩnh, kĩ sư, bác sĩ, người làm công, cô gái lỡ làng, thằng tùĐủ các sự kiện tang ma, cưới hỏi” [77; 11]. Chừng ấ