Luận văn Nghiên cứu đa dạng và phân bố họ cà phê (rubiaceae juss.;1789) ở vườn quốc gia Lò Gò - Xa mát, tỉnh Tây Ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Nga NGHIÊN CỨU ĐA DẠNG VÀ PHÂN BỐ HỌ CÀ PHÊ (RUBIACEAE JUSS.;1789) Ở VƯỜN QUỐC GIA LÒ GÒ - XA MÁT, TỈNH TÂY NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Nga NGHIÊN CỨU ĐA DẠNG VÀ PHÂN BỐ HỌ CÀ PHÊ (RUBIACEAE JUSS.;1789) Ở VƯỜN QUỐC GIA LÒ GÒ - XA MÁT, TỈNH TÂY NINH Chuyên ngành: Sinh thái học Mã số: 60 42 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN HỢP Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Nghiên cứu đa dạng và phân bố họ Cà phê (Rubiaceae Juss.;1789) ở Vườn quốc gia Lò Gò – Xa Mát, tỉnh Tây Ninh” hoàn toàn là công trình nghiên cứu của chính bản thân tôi và chưa được công bố trong bất kì công trình nghiên cứu của người khác. Trong quá trình thực hiện luận văn, tôi đã thực hiện nghiêm túc các quy tắc đạo đức nghiên cứu; các kết quả trình bày trong luận văn là sản phẩm nghiên cứu, khảo sát của riêng cá nhân tôi; tất cả các tài liệu tham khảo sử dụng trong luận văn đều được trích dẫn tường minh, theo đúng quy định. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính trung thực của số liệu và các nội dung khác trong luận văn của mình. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2014 Tác giả của luận văn ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ chân thành, quý báu của thầy cô, bạn bè đồng nghiệp, cơ quan đang công tác và Ban quản lý Vườn quốc gia Lò Gò – Xa Mát, tỉnh Tây Ninh: Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và lòng yêu kính đến PGS. TS. Trần Hợp - Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh đã giúp đỡ, hướng dẫn, chỉ bảo tận tình trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của Ban Giám đốc, Hạt kiểm lâm, các anh, chị phòng kỹ thuật, các anh bảo vệ rừng đã hỗ trợ nơi ở, tận tình giúp đỡ trong quá trình đi thực địa. Tôi xin gửi lời cảm ơn chị Phạm Thị Ngọc Hương, học viên lớp Sinh thái khóa 23 của trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã đồng hành cùng tôi trong các chuyến đi thực địa. Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Shuichiro Tagane – Đại học Kyushu, Nhật Bản; Th.S Đặng Văn Sơn - Viện Sinh học Nhiệt đới Thành phố Hồ Chí Minh đã hướng dẫn phương pháp nghiên cứu khoa học, kiểm tra tên khoa học các tiêu bản đã thu thập. Tôi xin trân trọng cảm ơn đến Phòng Khoa học công nghệ và Sau Đại học, thầy cô phòng thí nghiệm Thực vật - Khoa Sinh học, Đại Học Sư Phạm Thành phố Hồ Chí Minh và các anh chị ở Viện Sinh học Nhiệt đới đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu, chụp ảnh và hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin gởi lời cảm ơn đến gia đình và bạn bè đã động viên, giúp đỡ về vật chất cũng như tinh thần trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 09 năm 2014 Nguyễn Thị Nga iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ vi DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................ vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................................... xii MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Đặt vấn đề ........................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu ......................................................................................... 2 4. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................... 2 5. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................ 3 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn: ........................................................................... 3 7. Những đóng góp mới của đề tài:......................................................................... 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................................................................... 4 1.1. Điều kiện tự nhiên vườn quốc gia Lò Gò – Xa Mát ........................................ 4 1.1.1. Vị trí địa lý................................................................................................ 5 1.1.2. Địa hình .................................................................................................... 6 1.1.3. Thổ nhưỡng .............................................................................................. 7 1.1.4. Khí hậu ..................................................................................................... 7 1.1.5. Thủy văn ................................................................................................... 7 1.1.6. Tài nguyên thực vật .................................................................................. 8 iv 1.2. Tình hình kinh tế - xã hội khu vực vườn quốc gia Lò Gò – Xa Mát ............... 8 1.3. Sơ lược nghiên cứu về họ Cà phê (Rubiaceae Juss.;1789) trên thế giới và Việt Nam ................................................................................................................. 9 1.3.1. Thế giới..................................................................................................... 9 1.3.2. Việt Nam ................................................................................................ 12 Chương 2. ĐỊA ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................ 14 2.1. Địa điểm nghiên cứu ...................................................................................... 14 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 14 2.2.1. Phương pháp tổng quan tài liệu .............................................................. 14 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa ................................................ 14 2.2.3. Phương pháp ghi nhật kí ......................................................................... 16 2.2.4. Phương pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm ................................. 16 2.2.5. Xây dựng bản đồ phân bố ....................................................................... 17 2.3. Thời gian thu mẫu và địa điểm khảo sát ........................................................ 18 Chương 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ................................................................ 19 3.1. Đặc điểm chung của họ Cà phê (Rubiaceae Juss.;1789) ............................... 19 3.1.1. Dạng sống ............................................................................................... 19 3.1.2. Lá và lá kèm ........................................................................................... 20 3.1.3. Cụm hoa và hoa ...................................................................................... 21 3.1.4. Thụ phấn sinh học .................................................................................. 23 3.1.5. Quả ......................................................................................................... 24 3.1.6. Sinh học và sinh thái .............................................................................. 25 3.1.7. Phân bố ................................................................................................... 25 3.1.8. Công dụng .............................................................................................. 26 v 3.2. Thành phần loài của họ Cà phê (Rubiaceae Jusss.1789) ở vườn quốc gia Lò Gò – Xa Mát .......................................................................................................... 26 3.2.1. Aphaenandra Miq.;1857. ........................................................................ 26 3.2.2. Benkara Adans.;1763. ............................................................................ 30 3.2.3. Borreria G.F.W.Mey.;1818 .................................................................... 33 3.2.4. Canthium Lamk.;1783. ........................................................................... 37 3.2.5. Catunaregam Adans. ex Wolf;1863. ...................................................... 42 3.2.6. Chassalia Comm. ex Juss.;1820. ............................................................ 46 3.2.7. Coptosapelta Korth.;1851. ...................................................................... 49 3.2.8. Gardenia Ellis;1761. ............................................................................... 54 3.2.9. Ixora L.;1753. ......................................................................................... 57 3.2.10. Mitragyna Korth.; 1839. ....................................................................... 70 3.2.11. Morinda L.;1753. .................................................................................. 79 3.2.12. Mussaenda L.;1753. ............................................................................. 88 3.2.13. Nauclea Lin.;1762. ............................................................................... 91 3.2.14. Neolamarckia Bosser; 1984.................................................................. 93 3.2.15. Oldenlandia L.; 1753. ........................................................................... 96 3.2.16. Pavetta L.; 1753. ................................................................................. 110 3.2.17. Psychotria L.; 1759. ............................................................................ 113 3.2.18. Uncaria Schreb. 1789. ........................................................................ 118 3.3. Thảo luận ..................................................................................................... 125 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................. 132 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Diện tích các loại đất, loại rừng VQG Lò Gò - Xa Mát ............................. 5 Bảng 1.2. Tài nguyên thực vật rừng ở VQG Lò Gò - Xa Mát .................................... 9 Bảng 3.3. Số chi, số loài thuộc họ Cà phê (Rubiaceae Juss.) ở VQG LGXM ........ 126 Bảng 4.4. Công dụng các loài họ Cà phê có ở VQG Lò Gò – Xa Mát ................... 132 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Vị trí địa lý VQG Lò Gò - Xa Mát, tỉnh Tây Ninh. .................................... 6 Hình 2.2. Sơ đồ đường đi chính của các tuyến khảo sát ........................................... 16 Hình 3.3.Các dạng sống của Rubiaceae Juss. ........................................................... 20 Hình 3.4. Một số dạng lá của Rubiaceae ................................................................... 21 Hình 3.5. Một số dạng lá kèm của Rubiaceae ........................................................... 22 Hình 3.6. Một số kiểu hoa, cụm hoa của Rubiaceae ................................................. 24 Hình 3.7. Một số dạng quả của Rubiaceae ................................................................ 26 Hình 3.8. Aphaenandrauniflora (Wall. ex G.Don) Bremek. .................................... 29 Hình 3.9. Hình thái loài Aphaenandrauniflora (Wall. ex G.Don) Bremek. ............. 30 Hình 3.10. Sinh thái và phân bố của loài Aphaenandra uniflora (Wall. ex G.Don) Bremek. ................................................................................................. 31 Hình 3.11. Benkara armigera (K.Schum.) Ridsdale................................................. 32 Hình 3.12. Hình thái loài Benkara armigera (K.Schum.) Ridsdale ......................... 33 Hình 3.13. Sinh thái và phân bố của loài Benkara armigera (K.Schum.) Ridsdale ..................................................................................................................... 34 Hình 3.14. Hình thái loài Borreria ocymoides (Burm.f.) DC. ................................. 36 Hình 3.15. Borreria ocymoides (Burm.f.) DC. ........................................................ 37 Hình 3.16. Sinh thái và phân bố của loài Borreria ocymoides (Burm.f.) DC........... 37 Hình 3.17. Hình thái loài Canthium dicoccum Gaertn. var. rostratum Thw. ex Pit. ..................................................................................................................... 39 Hình 3.18. Canthium dicoccum Gaertn. var. rostratum Thw. ex Pit. ....................... 40 Hình 3.19. Sinh thái và phân bố của loài Canthium dicoccum Gaertn. var. rostratum Thw. ex Pit. ........................................................................................................ 40 Hình 3.20. Hình thái loài Canthium umbelatum Wight ............................................ 42 Hình 3.21. Canthium umbelatum Wight ................................................................... 43 Hình 3.22. Sinh thái và phân bố của loài Canthium umbelatum Wight .................... 43 viii Hình 3.23. Catunaregam tomentosa (Blume ex DC.) Tirveng. ................................ 45 Hình 3.24. Hình thái loài Catunaregam tomentosa (Blume ex DC.) Tirveng. ......... 46 Hình 3.25. Sinh thái và phân bố của loài Catunaregam tomentosa (Blume ex DC.) Tirveng. .............................................................................................................. 47 Hình 3.26. Chassaliacurviflora (Wall.) Thwaites ..................................................... 48 Hình 3.27. Hình thái loài Chassaliacurviflora (Wall.) Thwaites ............................. 49 Hình 3.28.Sinh thái và phân bố của loài Chassaliacurviflora (Wall.) Thwaites ...... 50 Hình 3.29. Hình thái loài Coptosapelta diffusa (Champ. ex Benth.) Steenis ........... 51 Hình 3.30. Coptosapelta diffusa (Champ. ex Benth.) Steenis .................................. 52 Hình 3.31. Sinh thái và phân bố của loài Coptosapelta diffusa (Champ. exBenth.) Steenis ............................................................................................... 52 Hình 3.32. Coptosapelta flavescens Korth. ............................................................... 54 Hình 3.33. Hình thái loài Coptosapelta flavescens Korth......................................... 54 Hình 3.34. Sự phân bố của loài Coptosapelta flavescens Korth. .............................. 55 Hình 3.35. Gardenia sootepensis Hutch. .................................................................. 56 Hình 3.36. Hình thái loài Gardenia sootepensis Hutch. ........................................... 57 Hình 3.37. Sinh thái và phân bố của loài Gardenia sootepensis Hutch. ................... 58 Hình 3.38. Ixora chinensis Lam. ............................................................................... 59 Hình 3.39. Hình thái loài Ixora chinensis Lam. ........................................................ 60 Hình 3.40. Sinh thái và phân bố của loài Ixora chinensis Lam. ............................... 61 Hình 3.41. Hình thái loài Ixora coccinea L. ............................................................. 63 Hình 3.42. Ixora coccinea L. .................................................................................... 64 Hình 3.43. Sinh thái và phân bố của loài Ixora coccinea L. ..................................... 64 Hình 3.44. Hình thái loài Ixora cuneifolia Roxb. ..................................................... 66 Hình 3.45. Ixora cuneifolia Roxb. ............................................................................ 67 Hình 3.46. Sinh thái và phân bố của loài Ixora cuneifolia Roxb. ............................. 67 Hình 3.47. Hình thái loài Ixora nigricans R. Br. ex Wight et Arn. .......................... 69 Hình 3.48. Ixora nigricans R. Br. ex Wight et Arn. ................................................. 70 ix Hình 3.49. Sinh thái và phân bố của loài Ixora nigricans R. Br. ex Wight et Arn. .................................................................................................................... 70 Hình 3.50. Hình thái loài Mitragyna diversifolia (G. Don) Havil. ........................... 72 Hình 3.51. Mitragyna diversifolia (G. Don) Havil. .................................................. 73 Hình 3.52. Sinh thái và phân bố của loài Mitragyna diversifolia (G. Don) Havil. .................................................................................................................. 73 Hình 3.53. Hình thái loài Mitragyna hirsuta Havil................................................... 75 Hình 3.54. Mitragyna hirsuta Havil. ......................................................................... 76 Hình 3.55. Sinh thái và phân bố của loài Mitragyna hirsuta Havil. ......................... 76 Hình 3.56. Hình thái loài Mitragyna speciosa (Korth.) Havil. ................................. 78 Hình 3.57. Mitragyna speciosa (Korth.) Havil. ........................................................ 79 Hình 3.58. Sinh thái và phân bố của loài Mitragyna speciosa (Korth.) Havil.......... 79 Hình 3.59. Hình thái loài Morinda cochinchinensis DC........................................... 81 Hình 3.60. Morinda cochinchinensis DC. ................................................................. 82 Hình 3.61. Sinh thái và phân bố của loài Morinda cochinchinensis DC. ................. 82 Hình 3.62. Hình thái loài Morinda longissima Y. Z. Ruan....................................... 84 Hình 3.63. Morinda longissima Y. Z. Ruan .............................................................. 85 Hình 3.64. Sinh thái và phân bố của loài Morinda longissima Y. Z. Ruan .............. 85 Hình 3.65. Hình thái loài Morinda persicaefolia Buch.-Ham. var. oblongifolia Pit. ................................................................................................ 87 Hình 3.66. Morinda persicaefolia Buch.-Ham. var. oblongifolia Pit. ...................... 88 Hình 3.67. Sinh thái và phân bố của loài Morinda persicaefolia Buch.-Ham. var. oblongifolia Pit. .......................................................................................... 88 Hình 3.68. Hình thái loài Mussaenda cambodiana Pierre ex Pitard ......................... 90 Hình 3.69. Mussaenda cambodiana Pierre ex Pitard ................................................ 91 Hình 3.70. Sinh thái và phân bố của loài Mussaenda cambodiana Pierre ex Pitard ............................................................................................................ 91 Hình 3.71. Hình thái loài Nauclea orientalis (L.) L. ................................................ 93 Hình 3.72. Nauclea orientalis (L.) L. ....................................................................... 94 x Hình 3.73. Sinh thái và phân bố của loài Nauclea orientalis (L.) L. ........................ 94 Hình 3.74. Hình thái loài Neolamarckia cadamba (Roxb.) Bosser .......................... 96 Hình 3.75. Neolamarckia cadamba (Roxb.) Bosser ................................................. 97 Hình 3.76. Sinh thái và phân bố của loài Neolamarckia cadamba (Roxb.) Bosser ................................................................................................................. 97 Hình 3.77. Oldenlandia microcephala Pierre ex Pit. .