Luận văn Nghiên cứu thực trạng một số bất thường sinh sản ở huyện Phù cát - Bình định và thử nghiệm ghi nhận bất thường sinh sản ở cộng đồng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI ----------------- TRƢƠNG QUANG ĐẠT NGHI£N CøU THùC TR¹NG mét sè BÊT TH¦êNG SINH S¶N ë HUYÖN PHï C¸T - B×NH §ÞNH vµ THö NGHIÖM GHI NHËN BÊT TH¦êNG SINH S¶N ë CéNG §åNG LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC HÀ NỘI – 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI ----------------- TRƢƠNG QUANG ĐẠT NGHI£N CøU THùC TR¹NG mét sè BÊT TH¦êNG SINH S¶N ë HUYÖN PHï C¸T - B×NH §ÞNH vµ THö NGHIÖM GHI NHËN BÊT TH¦êNG SINH S¶N ë CéNG §åNG Chuyên ngành : Y tế công cộng Mã số : 62720301 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Trần Đức Phấn 2. PGS.TS. Ngô Văn Toàn HÀ NỘI – 2015 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ, hỗ trợ chân tình và hiệu quả của nhiều đơn vị, cá nhân, của các thầy, cô giáo, các bạn bè đồng nghiệp gần xa và những người thân trong gia đình. Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Bộ Giáo dục và Đào tạo; Bộ Y tế; Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo Sau đại học Trường Đại học Y Hà Nội đã cho phép tôi được tham dự Khoá học Nghiên cứu sinh 30 của Trường Đại học Y Hà Nội, tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cám ơn toàn thể Thầy, Cô, cán bộ viên chức Viện Y học Dự phòng và Y tế Công cộng và Bộ môn Y sinh học - Di truyền đã luôn quan tâm, dạy bảo, truyền đạt cho tôi những kiến thức và kinh nghiệm sâu sắc trong thời gian học tập và thực hành, đã góp ý cho tôi những kiến thức vô cùng quý báu về phương pháp và nội dung khoa học, giúp cho tôi hoàn thiện luận án. Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn: PGS. TS. Trần Đức Phấn, PGS. TS. Ngô Văn Toàn là những người thầy đã tận tình hướng dẫn khoa học, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn UBND tỉnh Bình Định, Sở Khoa học và Công nghệ Bình Định, Sở Y tế Bình Định, Trường Cao đẳng Y tế Bình Định, Trung tâm Y tế huyện Phù Cát - Bình Định đã hỗ trợ kinh phí và tạo mọi điều kiện thuận lợi nghiên cứu thực địa. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể viên chức Đội Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em Kế hoạch hóa gia đình, các Trạm Y tế xã và thị trấn - Trung tâm Y tế Phù Cát đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Tôi xin chân thành biết ơn cố Giáo sư Tiến sỹ Trịnh Văn Bảo đã thắp lửa cho tôi đam mê nghiên cứu khoa học. Tôi xin chân thành cảm ơn các anh, chị em, các bạn đồng nghiệp đã tham gia giúp đỡ tôi thu thập thông tin tại thực địa. Cảm ơn các Hội đồng khoa học đã phản biện, góp ý tôi hoàn thành nội dung luận án này. Tôi luôn ghi nhớ sự chia sẻ, động viên hết lòng của gia đình, cha mẹ, vợ, con, dòng họ, bạn bè và đồng nghiệp đã giúp đỡ, cho tôi nghị lực để học tập và hoàn thành luận án này. Hà Nội, ngày 16 tháng 5 năm 2014 Bs. Trương Quang Đạt LỜI CAM ĐOAN Tôi là Trƣơng Quang Đạt, nghiên cứu sinh khóa 30 của Trƣờng Đại học Y Hà Nội, chuyên ngành Y tế Công cộng, xin cam đoan:  Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của Thầy: PGS. TS. Trần Đức Phấn và PGS. TS. Ngô Văn Toàn.  Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã đƣợc công bố tại Việt Nam.  Các số liệu và thông tin nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã đƣợc xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi nghiên cứu. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trƣớc pháp luật về những cam kết này. Hà Nội, ngày 16 tháng 5 năm 2014 Trƣơng Quang Đạt DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT aHR Adjusted hazard ratio - Tỷ số nguy hại hiệu chỉnh aOR Adjusted Odds ratio - Tỷ số chênh hiệu chỉnh BTSS Bất thƣờng sinh sản BVBMTSS Bảo vệ bà mẹ trẻ sơ sinh BVSKBMTE&KHHGĐ Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em và kế hoạch hóa gia đình CĐHHTCT Chất độc hóa học trong chiến tranh CI Confidence interval - Khoảng tin cậy cs Cộng sự DE Design effect - Hệ số thiết kế DTBS Dị tật bẩm sinh ECLAMC Latin American Collaborative Study of Congenital Malformations - Nghiên cứu phối hợp ở Mỹ Latinh về DTBS EDCs Endocrine disrupting chemicals - Các chất phá vỡ nội tiết EUROCAT European Concerted Action on Congenital Anomalies and Twins - Hành động phối hợp của châu Âu về DTBS và sinh đôi HR Hazard ratio - Tỷ số nguy hại ICBDMS International Clearinghouse for Birth Defect Monitoring System - Hệ thống giám sát DTBS quốc tế ICD-10 International Classification of Diseases - Bảng phân loại bệnh tật của TCYTTG lần thứ 10 KHM/KHVM Khe hở môi hoặc khe hở vòm miệng hoặc cả 2 NSAIDs Non-steroidal anti-inflammatory drug - Các thuốc kháng viêm nonsteroides NST Nhiễm sắc thể OR Odds ratio - Tỷ số chênh PKĐKKV Phòng khám đa khoa khu vực PKSKSS Phòng khám sức khỏe sinh sản PR Prevalence ratio - Tỷ số hiện mắc RR Relative risk - Nguy cơ tƣơng đối SL Số lƣợng ST Sẩy thai STLT Sẩy thai liên tiếp TBVTV Thuốc bảo vệ thực vật TCL Thai chết lƣu TCYTTG Tổ chức Y tế thế giới MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT MỤC LỤC DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC SƠ ĐỒ/HÌNH ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1 Chƣơng 1 ........................................................................................................... 3 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................................. 3 1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM LIÊN QUAN ĐẾN BẤT THƢỜNG SINH SẢN .. 3 1.1.1. Các nhóm bất thƣờng sinh sản ................................................................ 3 1.1.2. Nguyên nhân chung của bất thƣờng sinh sản ......................................... 6 1.2. NGHIÊN CỨU TỶ LỆ VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN BTSS.10 1.2.1. Ở Việt Nam ........................................................................................... 10 1.2.2. Ở nƣớc ngoài ......................................................................................... 15 1.3. TÌNH HÌNH THU THẬP THÔNG TIN VỀ BTSS ................................. 26 1.3.1. Khái quát về hệ thống thông tin báo cáo trong ngành y tế ................... 26 1.3.2. Tình hình thu thập thông tin về bất thƣờng sinh sản ở cộng đồng ....... 28 1.4. MỘT SỐ NÉT VỀ ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU ...................................... 32 Chƣơng 2 ......................................................................................................... 34 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................... 34 2.1. MÔ TẢ TỶ LỆ BTSS VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN BTSS Ở HUYỆN PHÙ CÁT - BÌNH ĐỊNH ................................................................ 34 2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 34 2.1.2. Thời gian nghiên cứu ............................................................................ 34 2.1.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 34 2.2. THỬ NGHIỆM GHI NHẬN MỘT SỐ THÔNG TIN VỀ BTSS Ở CỘNG ĐỒNG ............................................................................................................. 37 2.2.1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 37 2.2.2. Thời gian nghiên cứu ............................................................................ 38 2.2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 38 2.3. ĐỊNH NGHĨA CÁC CHỈ SỐ, BIẾN SỐ NGHIÊN CỨU ....................... 42 2.3.1. Các biến số phụ thuộc ........................................................................... 42 2.3.2. Các biến số độc lập ............................................................................... 43 2.3.3. Các chỉ số liên quan ghi nhận thông tin về BTSS ở cộng đồng ........... 46 2.4. SAI SỐ VÀ KHỐNG CHẾ SAI SỐ ........................................................ 47 2.5. ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU ..................................................................... 47 2.6. PHƢƠNG PHÁP XỬ LÝ SỐ LIỆU ........................................................ 48 Chƣơng 3 ......................................................................................................... 50 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................................. 50 3.1. TỶ LỆ BTSS VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN BTSS Ở HUYỆN PHÙ CÁT ........................................................................................................ 50 3.1.1. Một số đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu .......................................... 50 3.1.2. Tần số và khuynh hƣớng bất thƣờng sinh sản ...................................... 52 3.1.3. Một số yếu tố liên quan đến BTSS ở huyện Phù Cát ........................... 58 3.2. THỬ NGHIỆM GHI NHẬN THÔNG TIN VỀ BTSS Ở CỘNG ĐỒNG76 3.2.1. Kết quả ghi nhận thông tin về BTSS của huyện Phù Cát ..................... 76 3.2.2. Một số đặc điểm thông tin về BTSS của huyện Phù Cát ...................... 80 Chƣơng 4 ......................................................................................................... 84 BÀN LUẬN .................................................................................................... 84 4.1. TỶ LỆ BTSS VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN BTSS Ở HUYỆN PHÙ CÁT ........................................................................................................ 84 4.1.1. Tần số và khuynh hƣớng bất thƣờng sinh sản ...................................... 85 4.1.2. Một số yếu tố liên quan đến bất thƣờng sinh sản ............................... 103 4.2. THỬ NGHIỆM GHI NHẬN THÔNG TIN VỀ BTSS Ở CỘNG ĐỒNG . 120 4.2.1. Kết quả và những ƣu điểm của ghi nhận thông tin về BTSS ở cộng đồng 120 4.2.2. Những hạn chế khi ghi nhận thông tin về BTSS ở cộng đồng ........... 130 KẾT LUẬN ................................................................................................... 135 1. TỶ LỆ BẤT THƢỜNG SINH SẢN VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN BẤT THƢỜNG SINH SẢN Ở PHÙ CÁT - BÌNH ĐỊNH ........................... 135 1.1. Tỷ lệ bất thƣờng sinh sản ở Phù Cát ...................................................... 135 1.2. Một số yếu tố liên quan đến bất thƣờng sinh sản ở Phù Cát ................. 135 2. THỬ NGHIỆM GHI NHẬN THÔNG TIN VỀ BẤT THƢỜNG SINH SẢN Ở CỘNG ĐỒNG ................................................................................................ 136 KIẾN NGHỊ .................................................................................................. 137 CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............... 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 140 PHỤ LỤC 1 ................................................................................................... 165 ĐIỀU TRA THỰC TRẠNG BẤT THƢỜNG SINH SẢN Ở CỘNG ĐỒNG VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ................................................................. 165 PHỤ LỤC 2 ....................................................................................................... 1 PHƢƠNG PHÁP CHỌN MẪU CHÙM VỚI 30 CHÙM ................................ 1 PHỤ LỤC 3 ....................................................................................................... 1 THÔNG BÁO VỀ TÌNH HÌNH SINH SẢN CỦA Xà ................................... 1 PHIẾU THÔNG BÁO TRƢỜNG HỢP SẨY THAI ........................................ 2 PHIẾU THÔNG BÁO TRƢỜNG HỢP THAI CHẾT LƢU ............................ 3 PHIẾU THÔNG BÁO TRƢỜNG HỢP SINH CON DỊ TẬT BẨM SINH ..... 4 PHỤ LỤC 4 ................................................................................................... 195 DANH SÁCH ĐỐI TƢỢNG XÉT NGHIỆM NHIỄM SẮC THỂ .............. 195 PHỤ LỤC 5 HÌNH ẢNH MỘT SỐ BỆNH NHÂN ĐƢỢC TƢ VẤN CAN THIỆP DANH MỤC BẢNG Tên bảng Nội dung Trang Bảng 1.1. Định nghĩa thai chết lƣu ở một số nƣớc ........................................... 5 Bảng 1.2. Một số đặc điểm dân số của huyện Phù Cát (năm 2011) ............... 33 Bảng 3.1. Một số đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu và tỷ lệ mẹ bị BTSS .. 50 Bảng 3.2. Một số đặc điểm đối tƣợng nghiên cứu .......................................... 51 Bảng 3.3. Đặc điểm số thai và số con sinh sống của đối tƣợng nghiên cứu .. 51 Bảng 3.4. Tỷ lệ phụ nữ từng bị bất thƣờng sinh sản ....................................... 52 Bảng 3.5. Tỷ lệ BTSS/số thai và số con sinh sống ......................................... 53 Bảng 3.6. Tỷ lệ các loại DTBS theo hệ cơ quan (16.444 trẻ) ......................... 55 Bảng 3.7. Tỷ lệ BTSS/số thai/giai đoạn thời gian .......................................... 56 Bảng 3.8. Tỷ lệ BTSS/số thai từ năm 2007 đến 2011 .................................... 57 Bảng 3.9. Một số đặc trƣng của phụ nữ và ST ............................................... 58 Bảng 3.10. Tiền sử BTSS của phụ nữ và ST ở lần mang thai thứ 2 ............... 59 Bảng 3.11. Một số đặc điểm của chồng và ST ............................................... 59 Bảng 3.12. Bệnh tật của chồng, phụ nữ và ST ................................................ 60 Bảng 3.13. Tuổi cha, mẹ và ST ....................................................................... 60 Bảng 3.14. Thứ tự lần mang thai và ST .......................................................... 61 Bảng 3.15. Tiền sử ST, TCL của gia đình và ST ............................................ 62 Bảng 3.16. Bệnh tật của gia đình và ST .......................................................... 62 Bảng 3.17. Hồi quy logistic đa biến một số đặc điểm của chồng, phụ nữ và ST .. 63 Bảng 3.18. Một số đặc trƣng của phụ nữ và TCL .......................................... 64 Bảng 3.19. Tiền sử BTSS của phụ nữ và TCL ở lần mang thai thứ 2 ............ 65 Bảng 3.20. Một số đặc điểm của chồng và TCL............................................. 65 Bảng 3.21. Bệnh tật của chồng, phụ nữ và TCL ............................................. 66 Bảng 3.22. Tuổi cha, mẹ và TCL .................................................................... 66 Bảng 3.23. Thứ tự lần mang thai và TCL ....................................................... 67 Bảng 3.24. Tiền sử ST, TCL của gia đình và TCL ......................................... 68 Bảng 3.25. Bệnh tật của gia đình và TCL ....................................................... 68 Bảng 3.26. Hồi quy logistic đa biến một số đặc điểm của chồng, phụ nữ và TCL .... 69 Bảng 3.27. Một số đặc trƣng của phụ nữ và sinh con DTBS ......................... 70 Bảng 3.28. Tiền sử BTSS của mẹ và sinh con DTBS ở lần mang thai thứ 2 . 71 Bảng 3.29. Một số đặc điểm của chồng và sinh con DTBS ........................... 71 Bảng 3.30. Bệnh tật của chồng, phụ nữ và sinh con DTBS ........................... 72 Bảng 3.31. Tuổi cha, mẹ và sinh con DTBS................................................... 72 Bảng 3.32. Tỷ lệ sinh con DTBS ở các lần mang thai .................................... 73 Bảng 3.33. Tiền sử ST, TCL của gia đình và sinh con DTBS........................ 74 Bảng 3.34. Bệnh tật của gia đình và sinh con DTBS ..................................... 74 Bảng 3.35. Hồi quy logistic đa biến của một số đặc điểm của chồng, phụ nữ và sinh con DTBS ........................................................................................................ 75 Bảng 3.36. Thông tin về tình hình sinh sản của huyện Phù Cát ..................... 76 Bảng 3.37. Thông tin về BTSS ở các xã 2 năm 2012 - 2013 ......................... 77 Bảng 3.38. So sánh số BTSS trƣớc và sau ghi nhận BTSS ở cộng đồng ....... 78 Bảng 3.39. So sánh kết quả ghi nhận BTSS năm 2012 và 2013 .................... 78 Bảng 3.40. So sánh kết quả ghi nhận và điều tra ngang BTSS ...................... 79 Bảng 3.41. Thông tin DTBS theo hệ cơ quan (5.075 trẻ sinh sống) .............. 80 Bảng 3.42. Thông tin về nơi sử dụng dịch vụ y tế của bà mẹ bị BTSS .......... 82 Bảng 3.43. Khoảng thời gian ghi nhận thông tin BTSS ................................. 83 Bảng 4.1. So sánh tần số ST ở một số địa điểm nghiên cứu ........................... 86 Bảng 4.2. Tỷ lệ thai chết theo một số nhóm tuổi thai/17.350 thai .................. 87 Bảng 4.3. Tỷ lệ thai chết dƣới 20, 24 và 28 tuần tuổi theo một số tác giả ..... 88 Bảng 4.4. Tỷ lệ TCL ở bệnh viện theo một số tác giả trong nƣớc ................. 90 Bảng 4.5. So sánh tần số TCL ở một số địa điểm nghiên cúu ........................ 92 Bảng 4.6. Tỷ lệ TCL theo một số nhóm tuổi thai ........................................... 93 Bảng 4.7. So sánh tần số DTBS ở một số địa điểm nghiên cứu ..................... 94 Bảng 4.8. Một số nghiên cứu tỷ lệ DTBS trong nƣớc và nƣớc ngoài ............ 96 Bảng 4.9. Tỷ lệ % các dạng DTBS theo hệ cơ quan ở một số địa điểm ......... 97 Bảng 4.10. Tỷ lệ dị tật khe hở môi/khe hở vòm miệng của một số nghiên cứu .. 98 Bảng 4.11. Tỷ lệ hội chứng Down của một số nghiên cứu ............................. 99 Bảng 4.12. Tỷ lệ TCL do dị tật của một số nghiên cứu ................................ 125 Bảng 4.13. Tổng hợp đặc điểm ghi nhận thông tin về BTSS và thống kê báo cáo hiện hành ....................................................................................................... 133 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Tên biểu đồ Nội dung Trang Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ tuổi thai khi bị sẩy/tổng số thai sẩy ................................... 54 Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ tuổi thai khi bị chết lƣu/tổng số thai chết lƣu ................... 54 Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ BTSS ở các lần mang thai ................................................. 55 Biểu đồ 3.4. Tỷ lệ BTSS theo tháng ............................................................... 56 Biểu đồ 3.5. Tỷ lệ BTSS/số thai/giai đoạn thời gian ...................................... 57 Biểu đồ 3.6. Tỷ lệ ST theo nhóm tuổi cha, mẹ/tổng số thai ........................... 61 Biểu đồ 3.7. Tỷ lệ TCL theo nhóm tuổi cha, mẹ/tổng số thai ........................ 67 Biểu đồ 3.8. Tỷ lệ sinh con DTBS theo nhóm tuổi cha, mẹ/tổng số thai ....... 73 Biểu đồ 3.9. Nguồn cung cấp thông tin BTSS ................................................ 79 Biểu đồ 3.10. Thông tin về nguyên nhân thai chết lƣu ................................... 81 Biểu đồ 3.11. Thông tin về thứ tự thai các BTSS đƣợc ghi nhận ................... 81 Biểu đồ 3.12. Thông tin về tiền sử các BTSS đƣợc ghi nhận ......................... 82 Biểu đồ 3.13. Khoảng thời gian ghi nhận thông tin BTSS ............................. 83 Biểu đồ 4.1. Tỷ lệ BTSS giai đoạn 1979 - 2013 ........................................... 123 DANH MỤC SƠ ĐỒ VÀ HÌNH Tên sơ đồ và hình Nội dung Trang Sơ đồ 1.1. Sơ đồ hệ thống thống kê, báo cáo y tế Việt Nam .......................... 27 Sơ đồ 2.1. Sơ đồ quá trình chọn mẫu .............................................................. 36 Sơ đồ 2.2. Thành phần ghi nhận thông tin về BTSS ở cộng đồng ................. 39 Sơ đồ 2.3. Mô tả quá trình nghiên cứu............................................................ 41 Hình 4.1. Karyotyp 45,XX,t(14q;22q) ................................................. Phụ lục 5 Hình 4.2. Hình ảnh bệnh nhi bị dị tật bàn chân khoèo ........................ Phụ lục 5 Hình 4.3. Hình ảnh bệnh nhi bị dị tật khe hở môi ............................... Phụ lục 5 Hình 4.4. Hình ảnh bệnh nhi bị dị tật khe hở môi ............................... Phụ lục 5 ĐẶT VẤN ĐỀ Cùng với sự phát triển của xã hội, mô hình bệnh tật cũng thay đổi; tỷ lệ các bệnh truyền nhiễm giảm, tỷ lệ các bệnh không lây nhiễm gia tăng liên tục ở mức cao; các bệnh lý liên quan đến sinh đẻ chiếm tỷ lệ cao trong tổng gánh nặng bệnh tật ở Việt Nam [1]. Bất thƣờng sinh sản (BTSS) là hiện t