Luận văn Phát triển một số năng lực học tập cho học sinh trung bình - Yếu trong dạy học hóa học lớp 10 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ____________________________________________ Nguyễn Thị Ngọc Tuyết PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CHO HỌC SINH TRUNG BÌNH - YẾU TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh − 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ____________________________________________ Nguyễn Thị Ngọc Tuyết PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CHO HỌC SINH TRUNG BÌNH - YẾU TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TRỊNH VĂN BIỀU Thành phố Hồ Chí Minh − 2014 LỜI CẢM ƠN   Để hoàn thành tốt luận văn này, ngoài sự nỗ lực của bản thân còn có sự giúp đỡ tận tình của gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và đặc biệt là sự tận tình giảng dạy của quý thầy cô giảng viên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi được học tập, nghiên cứu và hoàn thành khóa học. Nhân đây, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến: - PGS. TS Trịnh Văn Biều, Thầy đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi từ buổi đầu bắt đầu học tập cho đến khi hoàn thành luận văn cũng như những lúc gặp khó khăn, bế tắc Thầy luôn động viên và cho tôi những lời khuyên bổ ích, khơi dậy trong tôi lòng ham mê học hỏi và nghiên cứu khoa học. - Các thầy cô giảng viên lớp cao học K23 đã trang bị cho tôi những kiến thức, tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành luận văn của mình. - Các bạn học viên cao học lớp Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học K23 (2012 - 2014) đã giúp đỡ và sát cánh cùng tôi trong thời gian hoàn thành luận văn cũng như trong suốt hai năm học. - Ban Giám hiệu, tập thể GV đặc biệt là GV tổ Hóa và các em HS trường THPT Nguyễn Chí Thanh, THPT Vĩnh Lộc, THPT Tạ Quang Bửu và THPT Bình Hưng Hòa TP. HCM đã nhiệt tình cộng tác, giúp đỡ tôi trong quá trình thực nghiệm sư phạm. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã luôn là chỗ dựa tinh thần vững chắc nhất cho tôi trong suốt thời gian thực hiện luận văn này. Tp. Hồ Chí Minh - 2014 MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cám ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình vẽ, đồ thị MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............. 4 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ................................................................ 4 1.1.1. Các văn bản chỉ đạo liên quan đến năng lực học tập của HS ............... 4 1.1.2. Các sách, bài viết liên quan đến năng lực học tập của HS ................... 4 1.1.3. Các đề tài nghiên cứu về năng lực học tập của HS và HSTBY ............ 6 1.2. Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo nghị quyết hội nghị TW8 khóa XI ........................................................................................................ 8 1.2.1. Đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục nhằm phát triển năng lực học tập của HS ............................................................... 8 1.2.2. Đổi mới đánh giá kết quả giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học tập của HS ................................................................................ 8 1.3. Một số vấn đề về năng lực học tập .............................................................. 9 1.3.1. Khái niệm năng lực học tập .................................................................. 9 1.3.2. Các đặc điểm chung của năng lực học tập ............................................ 9 1.3.3. Các năng lực học tập của HS .............................................................. 10 1.3.4. Một số phương pháp và kỹ thuật dạy học có điều kiện phát triển năng lực học tập .................................................................................. 11 1.4. Một số vấn đề cần quan tâm đối với HSTBY môn Hóa học .................... 18 1.4.1. Khái niệm, phân loại HSTBY ............................................................. 18 1.4.2. Nhận diện học sinh trung bình - yếu môn Hóa học ............................ 19 1.4.3. Nguyên nhân học sinh học yếu môn Hóa học .................................... 21 1.5. Thực trạng việc phát triển năng lực học tập cho HS trong dạy học hóa học ở một số trường THPT Tp. HCM ....................................................... 30 1.5.1. Mục đích điều tra ................................................................................ 30 1.5.2. Đối tượng điều tra ............................................................................... 30 1.5.3. Phương pháp tiến hành điều tra .......................................................... 30 1.5.4. Kết quả điều tra ................................................................................... 30 Tóm tắt chương 1 ............................................................................................. 37 Chương 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC TẬP CHO HỌC SINH TRUNG BÌNH - YẾU TRONG DẠY HỌC PHẦN HÓA PHI KIM LỚP 10 THPT .......................................... 38 2.1. Cấu trúc và nội dung chương trình Hóa học lớp 10 THPT ....................... 38 2.2. Một số năng lực học tập của HS cần phát triển khi dạy học phần hóa phi kim lớp 10 THPT ................................................................................ 40 2.2.1. Năng lực hợp tác, giao tiếp ................................................................. 40 2.2.2. Năng lực sử dụng ngôn ngữ ................................................................ 42 2.2.3. Năng lực tư duy ................................................................................... 43 2.3. Một số nguyên tắc chung khi xây dựng các biện pháp phát triển năng lực học tập cho HSTBY trong dạy học Hóa học ...................................... 47 2.4. Biện pháp phát triển một số năng lực học tập cho HSTBY ...................... 48 2.4.1. Nhóm biện pháp sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học.............. 48 2.4.2. Nhóm biện pháp sử dụng phương tiện dạy học .................................. 55 2.4.3. Nhóm biện pháp về kiểm tra đánh giá ................................................ 58 2.5. Đánh giá một số năng lực học tập của HSTBY ........................................ 60 2.5.1. Đánh giá bằng phương pháp quan sát ................................................. 60 2.5.2. Sử dụng bộ test đánh giá một số năng lực học tập ............................. 63 2.5.3. Đánh giá bằng phương pháp phỏng vấn ............................................. 69 2.5.4. Đánh giá qua bài kiểm tra ................................................................... 70 2.5.5. Đánh giá sự tiến bộ trong học tập ....................................................... 70 2.6. Một số giáo án thực nghiệm ...................................................................... 71 2.6.1. Giáo án bài 22. Clo ............................................................................. 71 2.6.2. Giáo án bài 29. Oxi - Ozon ................................................................. 78 2.6.3. Giáo án bài 30. Lưu huỳnh.................................................................. 87 2.6.4. Giáo án bài 32. Hiđrosunfua - Lưu huỳnh đioxit - Lưu huỳnh trioxit 94 2.6.5. Giáo án bài 34. Luyện tập : Oxi và lưu huỳnh .................................. 104 Tóm tắt chương 2 ........................................................................................... 110 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................. 111 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................ 111 3.2. Đối tượng thực nghiệm ........................................................................... 111 3.3. Tiến trình thực nghiệm ............................................................................ 111 3.3.1. Các bước thực nghiệm ...................................................................... 111 3.3.2. Mô tả tiến trình một số tiết thực nghiệm........................................... 114 3.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................... 123 3.4.1. Kết quả thực nghiệm về mặt định lượng ........................................... 123 3.4.2. Kết quả thực nghiệm về mặt định tính .............................................. 133 3.5. Những bài học rút ra sau thực nghiệm sư phạm ..................................... 135 Tóm tắt chương 3 ........................................................................................... 136 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................... 137 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 141 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BTHH : bài tập hóa học dd : dung dịch ĐC : đối chứng ĐHSP : Đại học Sư phạm GV : giáo viên g : gam HS : học sinh HSTBY : học sinh trung bình, yếu KTĐG : kiểm tra đánh giá Nxb : nhà xuất bản PHT : phiếu học tập PPDH : phương pháp dạy học PTHH : phương trình hóa học PTPƯ : phương trình phản ứng SGK : sách giáo khoa TCHH : tính chất hóa học TCVL : tính chất vật lý THPT : trung học phổ thông TN : thực nghiệm Tp. HCM : thành phố Hồ Chí Minh VD : ví dụ DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Tình hình phát triển năng lực học tập cho HS trong dạy học hóa học ở trường THPT ........................................................................................... 30 Bảng 1.2. Ý kiến của GV về những năng lực học tập cần phát triển cho HS trong dạy học hóa học ...................................................................................... 31 Bảng 1.3. Tầm quan trọng của việc phát triển năng lực hợp tác, giao tiếp; năng lực sử dụng ngôn ngữ và năng lực tư duy trong dạy học hóa học .......... 32 Bảng 1.4. Ý kiến của GV về hình thức đánh giá năng lực học tập của HS ............. 33 Bảng 1.5. Ý kiến của GV về biện pháp phát triển năng lực học tập cho HS trong dạy học hóa học ...................................................................................... 34 Bảng 2.1. Cấu trúc và nội dung chương trình chuẩn môn Hóa học lớp 10 THPT .. 38 Bảng 2.2. Mẫu hợp đồng ......................................................................................... 52 Bảng 2.3. Những kí hiệu dùng trong hợp đồng ....................................................... 52 Bảng 2.4. Phiếu đánh giá năng lực hợp tác, giao tiếp ............................................. 61 Bảng 2.5. Phiếu đánh giá năng lực sử dụng ngôn ngữ ............................................ 62 Bảng 2.6. Phiếu đánh giá năng lực tư duy ............................................................... 63 Bảng 2.7. Bảng hỏi sau khi học bài Oxi - ozon ....................................................... 69 Bảng 3.1. Danh sách các lớp thực nghiệm và đối chứng ...................................... 111 Bảng 3.2. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài TN1 ........................ 124 Bảng 3.3. Tổng hợp kết quả bài TN1 .................................................................... 124 Bảng 3.4. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài TN1 ............................................. 125 Bảng 3.5. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài TN2 ........................ 125 Bảng 3.6. Tổng hợp kết quả bài TN2 ..................................................................... 126 Bảng 3.7. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài TN2 ............................................. 127 Bảng 3.8. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài TN3 ........................ 127 Bảng 3.9. Tổng hợp kết quả bài TN3 .................................................................... 128 Bảng 3.10. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài TN3 ............................................ 128 Bảng 3.11. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài TN4 ....................... 129 Bảng 3.12. Tổng hợp kết quả bài TN4 ................................................................... 129 Bảng 3.13. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài TN4 ............................................ 130 Bảng 3.14. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài TN5 ....................... 130 Bảng 3.15. Tổng hợp kết quả bài TN5 ................................................................... 131 Bảng 3.16. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài TN5 ............................................ 132 Bảng 3.17. Tổng hợp các tham số đặc trưng của các bài TN ................................. 132 Bảng 3.18. Tổng hợp đại lượng kiểm định t của các bài TN ................................. 132 Bảng 3.19. Đánh giá tính hiệu quả của các biện pháp ............................................ 133 Bảng 3.20. Đánh giá tính hiệu quả của các phương pháp đánh giá năng lực học tập của HSTBY .................................................................................... 134 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Hình 1.1. Cách tiến hành kĩ thuật khăn trải bàn ....................................................... 16 Hình 1.2. Cánh tiến hành kĩ thuật mảnh ghép .......................................................... 17 Hình 2.1. Cấu trúc năng lực hợp tác, giao tiếp ......................................................... 41 Hình 2.2. Cấu trúc năng lực sử dụng ngôn ngữ ........................................................ 42 Hình 2.3. Cấu trúc năng lực tư duy .......................................................................... 44 Hình 2.4. Thí nghiệm điều chế khí clo ..................................................................... 56 Hình 2.5. Quá trình hình thành ozon trong tự nhiên ................................................ 59 Hình 3.1. Hình ảnh thực nghiệm 1 (bài Oxi - ozon) ............................................... 114 Hình 3.2. Hình ảnh thực nghiệm 3 (bài Oxi - ozon) ............................................... 115 Hình 3.3. Hình ảnh thực nghiệm 5 (bài Oxi - ozon) ............................................... 115 Hình 3.4. Hình ảnh thực nghiệm 1 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ......................................................................................... 116 Hình 3.5. Hình ảnh thực nghiệm 3 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ......................................................................................... 116 Hình 3.6. Hình ảnh thực nghiệm 4 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 117 Hình 3.7. Hình ảnh thực nghiệm 6 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 117 Hình 3.8. Hình ảnh thực nghiệm 9 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 118 Hình 3.9. Hình ảnh thực nghiệm 10 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 118 Hình 3.10. Hình ảnh thực nghiệm 11 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 118 Hình 3.11. Hình ảnh thực nghiệm 18 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 119 Hình 3.12. Hình ảnh thực nghiệm 19 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 119 Hình 3.13. Hình ảnh thực nghiệm 21 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 120 Hình 3.14. Hình ảnh thực nghiệm 24 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 120 Hình 3.15. Hình ảnh thực nghiệm 25 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 121 Hình 3.16. Hình ảnh thực nghiệm 26 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 121 Hình 3.17. Hình ảnh thực nghiệm 28 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 122 Hình 3.18. Hình ảnh thực nghiệm 30 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 122 Hình 3.19. Hình ảnh thực nghiệm 33 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 122 Hình 3.20. Hình ảnh thực nghiệm 35 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 123 Hình 3.21. Hình ảnh thực nghiệm 36 (bài Hiđro sunfua - lưu huỳnh đioxit - lưu huỳnh trioxit) ....................................................................................... 123 Hình 3.22. Đồ thị đường lũy tích bài TN1 ............................................................. 124 Hình 3.23. Biểu đồ kết quả bài TN1 ....................................................................... 125 Hình 3.24. Đồ thị đường lũy tích bài TN2 ............................................................. 126 Hình 3.25. Biểu đồ kết quả bài TN2 ....................................................................... 126 Hình 3.26. Đồ thị đường lũy tích bài TN3 ............................................................. 128 Hình 3.27. Biểu đồ kết quả bài TN3 ....................................................................... 128 Hình 3.28. Đồ thị đường lũy tích bài TN4 ............................................................. 129 Hình 3.29. Biểu đồ kết quả bài TN4 ....................................................................... 130 Hình 3.30. Đồ thị đường lũy tích bài TN5 ............................................................. 131 Hình 3.31. Biểu đồ kết quả bài TN5 ....................................................................... 131 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nhấn mạnh quan điểm chỉ đạo đối với định hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo là “chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”. Thật vậy, với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin và một nền kinh tế tri thức luôn không ngừng cập nhật như hiện nay đòi hỏi con người phải có nhiều năng lực mới như năng lực hợp tác, giao tiếp; năng lực sử dụng ngôn ngữ; năng lực tư duy; năng lực sử dụng công nghệ thông tin, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề; năng lực thích ứng với những thay đổi Đây chính là những năng lực giúp con người Việt Nam “đi tắt đón đầu”, rút bớt khoảng cách lạc hậu so với các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới cũng như đáp ứng được những yêu cầu giáo dục của xã hội là đào tạo các em học sinh (HS) trở thành những người lao động mới với những năng lực mới đáp ứng các nhu cầu của thời đại. Trên thực tế đó, trong nhiều năm gần đây, việc đổi mới phương ph