Luận văn Thực trạng cơ cấu lao động và chuyển dịch cơ cấu lao động trong giai đoạn 1996 - 2000

LUẬN VĂN: Thực trạng cơ cấu lao động và chuyển dịch cơ cấu lao động trong giai đoạn 1996-2000 Lời nói đầu Lao động là một trong những yếu tố đầu vào cùng với các yếu tố khác (vốn đầu tư,khoa học công nghệ ) đóng vai trò quan trọng quyết định đến quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế của mỗi quốc gia .Nước ta có nguồn lao dộng dồi dào đặc biệt là nguồn lao động thuộc loạị trẻ, chất lượng dân trí và trình độ văn hoá của lực lượng lao động vào loại khá cao.Tuy nhiên trong thời gian qua chúng ta chưa phát huy được những tiềm năng đó phục vụ cho nhu cầu phát triển kinh tế xã hội, do cơ cấu lao động nước ta còn nhiều bất cập ,chất lượng lao động còn thấp sự phân bố lao động vào các ngành vùng lãnh thổ còn bất hợp lí :Cho đến nay vẫn còn tới gần 63% lao đông trong khu vực nông nghiệp chỉ có 13% ltrong khu vực công nghiệp và xây dựng và 24 % lao động trong khu vực dịch vụ .Tuy tốc độ chuyển dịch cơ cấu lao động trong thời gian qua diễn ra khá nhanh nhưng vẫn chưa tích cực năng suất lao động còn thấp, khả năng tích luỹ cho đầu tư phát triển còn ít, đời sống nhân dân chậm được cải thiện .Phân bố lao động còn có những bất hợp lí chưa tương xứng với tiềm năng phát triển của mỗi vùng .Về chất lượng nguồn lao động tuy trình độ dân trí và trình độ văn hoá của lực lượng lao động nước ta vào loại khá cao nhưng về chất lượng lao động ,số lao động được đào tạo, lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật của nước ta còn quá thấp nhưng cơ cấu lại rất bất hợp lí .Hiện nay chúng ta rất thiếu công nhân kỹ thuật lành nghề nhưng đội ngũ cán bộ có trình độ từ CĐ,ĐH trở lên lại qua nhiều .Với cơ cấu lao động như vậy chưa tương xứng với yêu cầu của sự nghiệp CNH-HĐH đất nước trong thời gian tới. Do vậy việc thực hiện qúa trình chuyển dịch cơ cấu lao động là một trong những nhiệm vụ trung tâm mang tính chiến lược trong thời gian tới nhằm tạo ra một cơ cấu lao động phù hợp với cơ cấu kinh tế với chất lượng ngày càng cao đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp CNH-HĐH thực hiện các mục tiêu tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong thời gian tới Bài viết này được chia làm ba phần : Phần I : những vấn đề lý luận chung về chuyển dịch cơ cấu lao động trong thời kỳ CNH-HĐH đất nước Phần II : thực trạng cơ cấu lao động và chuyển dịch cơ cấu lao động trong giai đoạn 1996-2000 Phần Iii : Định HƯớngvà các giải pháp kinh tế chủ yếu nhằm chuyển dịch cơ cấu lao động trong thời kì CNH- HĐH giai đoạn 2001-2010 Phần I những vấn đề lý luận chung về chuyển dịch cơ cấu lao động trong thời kỳ CNH-HĐH đất nước I. Những vấn đề chung về lao động 1. Lao đông và những nhân tố ảnh hưởng lao động: 1.1. Lao động và nguồn lao động: 1.1.1. Lao động:  Lao động là hoạt động có mục đích của con người ,lao động là hành động diễn ra giữa người với giới tự nhiên. trong quá trình lao động, con người vận dụng sức tiềm tàng trong thân thể của mình ,sử dụng công cụ lao động để tác động vào ciới tự nhiên, chiếm lấy những vật chất trong tự nhiên, biến đổi vật chất ấy, làm cho chúng trở nên có ích cho đời sống con người .Vì thế lao động là điều kiện không thể thiếu được của đoèi sống con người ,là một tất yếu vĩnh viễn ,là môi giới trao đổi vật chất giữa tự nhiên và con người,lao động chính là việc sử dụng sức lao động. Sức lao động : Quá trình động đồng thời là quá trình sử dụng sức lao động Sức lao động là năng lực lao động của con người ,là toàn bộ thể lực và trí lực của con người .Sức lao động là yếu tố tích cực nhất ,hoạt động nhất trong quá trình lao động, nó phát động và dưa ra các tư liệu lao động vao hoạt động để tạo ra sản phẩm .Nếu coi sản xuất là một hệ thống gồm ba phần hợp thành (các nguồn lực ,quá trình sản xuất,sản phẩm hàng hoá) thì sức lao động là một trong các nguồn lực(đầu vào của sản xuất) của sản xuất để tạo đầu ra sản phẩm hàng hoá(đầu ra). 1.1.2. Nguồn lao động : + Nguồn nhân lực (NNL): Nguồn nhân lực được hiểu là nguồn lực con người ,là một trong những nguồn lực quan trọng nhất của sự phát triẻn kinh tế xã hội .NNL là một bộ phận của dân số trong độ tuỏi nhất định theo qui định của pháp luật có khả năng tham gia lao động.NNL được biểu hiện trên hai mặt ,về số lượng đó là tổng số những người trong độ tuổi lao động và thời gian làm việc có thể huy động được của họ .Việc qui định cụ thể độ tuổi lao động ở mỗi nước(Kể cả cận trên và cận dưới) rất khác nhau tuỳ theo yêu cầu trình độ phát triển của nền kinh tế xã hội trong từng giai đoạn .ở Việt Nam trước đây độ tuổi lao động qui định từ 16-60 tuổi đối với nam và 16-55 tuổi .Hiện nay theo bộ luật lao động qui dịnh lại là 15-60 tuổi đối với nam và 15-55 tuổi đối với nữ. +Số lượng nguồn nhân lực dược đo lường thông qua chỉ tiêu :qui mô và tốc độ tăng ,các chỉ tiêu này liên quan mật thiết với qui mô và tốcđộ tăng dân số .Qui mô và tốc độ tăng dân số càng lớn thì qui mô và tốc độ tăng NNL càng lớn và ngược lại ,tuy nhiên sự tăng đó phải sau một khoảng thời gian mới có biểu hiện rõ .Vì con người phải phát triển đến một mức độ nào đó mới trở thành người có sức lao động và có khả năng lao động Số lượng nguồn nhân lực được đo lường thông qua chỉ tiêu quy mô và tốc độ tăng các chỉ tiêu này liên quan mật thiết với qui mô và tốc độ tăng trưởng dân số. Qui mô và tốc độ tăng trưởng dân số càng lớn thì qui mô và tốc độ tăng NNL càng lớn và ngược lại, tuy nhiên sự tăng trưởng đó phải sau một khoảng thời gian mới có biểu hiện rõ vì con người phải phát triển đến một mức độ nhất định mới trở thành người có sức lao động và mới có khả năng lao động . + Chất lượng nguồn nhân lực : Chất lượng nguồn nhân lực là trạng thái nhất định của NNL ,thể hiện mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành nên bản chất bên trong của nguồn nhân lực. Chất lượng nguồn nhân lực là chỉ tiêu phản ánh trình độ phát triển kinh tế và đời sống người dân trong một xã hội nhất định. Chất lượng nguồn nhân lực thể hiện thông qua một hệ thống các chỉ tiêu. Trong đó có các chỉ tiêu chủ yếu sau đây : - Chỉ tiêu biểu hiện trạng thái sức khoẻ của nguồn nhân lực : Sức khoẻ là trạng thái thoải mái về thể chất cũng như tinh thần của con người, vầ được biểu hiện thông qua chuẩn mực đo lường về chiều cao cân nặng, các giác quan nội khoa, ngoại khoa…bên cạnh việc đánh giá trạng thái sức khoẻ người ta còn dùng các chỉ tiêu đánh giá một quốc gia như, tỷ lee sinh chết tỷ lệ tăng tự nhiên ,tỷ lệ tử vong của trẻ em dưới một tuổi và dưới năm tuổi. tỷ lệ thấp của trẻ em, tuổi thọ trung bình cơ cấu giới tính, tuổi tác, mức GDP/ người. . . - Chỉ tiêu biểu hiện trình độ văn hoá của nguồn nhân lực: Trình độ văn hoá của NNL là trạng thái hiểu biết của người lao động đối với những kiến thức phổ thông về tự nhiên và xã hội. Trong chừng mực nhất định, trình độ văn hoá dân cư biểu hiện bằng mặt bằng văn hoá dân trí của một quốc gia . Trình độ văn hoá của nnl được thể hiện thông qua một số chỉ tiêu sau : + Số lượng và tỷ lệ người biết chữ + Số lượng và tỷ lệ người qua các cấp học như : tiểu học, trung học cơ sở, trung học phổ thông,cao đẳng,đại họcvà trên đại học Trình độ văn hoá của nnl là chỉ tiêu hết sức quan trọng. Nó phản ánh chất lượng NNLvà có tác đọng mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế xã hội. Trình độ văn hoá cao tạo khả năng vận dụng và tiếp thu nhanh chóng những tiến bộ khkt vào thực tiễn - Chỉ tiêu biểu hiện trình độ chuyên môn kỹ thuật của NNL: Trình độ chuyên môn kỹ thuật là trạng thái hiểu biết, kỹ năng thực hành về một chuyên môn nghề nghiệp nào đó được biểu hiện thông qua các chỉ tiêu : + Số lượng lao động được đào tạo và chưa đào tạo +Cơ cấu lao động được đào tạo :Cấp đào tạo ( sơ cấp, trung cấp, cao cấp, công nhân kỹ thuật và có bằng chuyên môn) + Trình độ đào tạo ( cơ cấu bậc thợ, cơ cấu ngành nghề ) Chỉ tiêu trình độ chuyên môn kỹ thuật của nnl là chỉ tiêu quan trọng nhất phản ánh chất lượng nnl. Thông qua chỉ tiêu này cho thấy năng lực sản xuất của con người trong nghành, trong một quốc gia, tong một lãnh thổ ,và khả năng sử dụng khkt vào sản xuất - Chỉ số phát triển của con người HDI: được đo lường thông qua 3 tiêu chí cơ bản: +Tuổi thọ bình quân +Thu nhập bình quân gdp/ người +Trình độ học vấn ( tỷ lệ biết chữ và số năm đi học trung bình của dân cư ) Chỉ tiêu HDI là chỉ tiêu đánh giá sự phát triển của con người. Về mặt kinh tế có tính đến chất lượng cuộc sống và công bằng xã hội. Ngoài những chỉ tiêu trên người ta còn xem xét về năng lực, phẩm chất nnl thông qua các chỉ tiêu :Ttruyền thông lịch sử về văn hoá, văn minh, phong tục tập quán của dân tộc... chỉ tiêu này nhằm nhấn mạnh ý chí năng lực tinh thân của người lao động + .Nguồn lao động ( lực lượng lao động ) : Nguồn lao động là một bộ phận dân số trong độ tuổi qui định thực tế có tham gia lao động ( đang có việc làm ) và những người không có việc làm nhưng đang tích cực tìm việc làm. Cũng như nnl ,nguồn lao động được biểu hiện trên cả hai mặt là số lượng và chất lượng Như vậy theo khái niệm nguồn lao động thì có một số người được tính vào nnl nhưng lại không phải là nguồn lao động. Đó là những người đang đi học những người đang làm việc nội trợ trong gia đình mình và những người thuộc tình trạng khác (nghỉ hưu trước tuổi qui định ) Trong nguồn lao động chỉ có những người đang tham gia lao động mới trực tiếp tạo ra của cải cho xã hội 1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến số lượng lao động: Có 4 yếu tố ảnh hưởng đến số lượng lao động + Dân số - Dân số được coi là yếu tố cơ bản quyết định đến số lượng lao động qui mô dân số có ý nghĩa quyết định đến qui mô và cơ cấu nguồn lao động. Các yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến sự biến động dân số là : Phong tục tập quán của từng nước trình độ phát triển kinh tế mức độ chăm sóc y tế và chính sách của từng nước đối với vấn đề phát triển sinh đẻ - Tình hình tăng dân số trên thế giới hiện nay có sự khác nhau giữa các nước. Nhìn chung các nước phát triển có mức sống cao thì tỷ lệ tăng dân số thấp, ngược lại những nước đang phát triển và kém phát triển có tỷ lệ tăng dân số cao. Mức tăng dân số bình quân trên thế giới hiện nay là 1.8 % ở các nước châu âu thường ở dưới mức 1% các nước châu á là 2- 3%, các nước châu phi là 3-4% .Hiện nay 3/4 dân số thế giơi sống ở các nuớc đang phát triển ở đó dân só tăng nhanh trong khi nền kinh tế phát triển chậm làm cho mức sống của người dân không tăng lên được và tạo ra áp lực lớn trong việc giải quyết việc làm. Do đó việc kế hoạch hoá dân số đi đôi với việc phát triển kinh tế là vấn đề quan tâm của các nước đang phát triển + Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động là số phần trăm của dân số trong độ tuổi lao động tham gia lực lượng lao động trong tổng số nguồn nhân lực. Nhân tố tác động cơ bản đến tỷ lệ tham gia lực lượng lao động là bộ phận dân số trong độ tuổi lao động không có nhu cầu làm việc vì đang ở độ tuổi đi học, đang làm công việc nội trợ hoặc ở trong tình trạng khác Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động thường được sử dụng để ước tính qui mô của dự trữ lao động trong nền kinh tế và có vai trò quan trọng trong thống kê thất nghiệp + Thất nghiệp và tỷ lệ thất nghiệp: Thất nghiệp gồm những người không có việc làm nhưng đang tích cực tìm việc làm.Số người không có việc làm sẽ ảnh hưởng đén kết quả hoạt động của nền kinh tế . Thất nghiệp là vấn đề trung tâm của mọi quốc gia, nó không chỉ có tác động về kinh tế mà còn tác động cả về khía cạnh xã hội . Theo cách tính thồng thường thì tỷ lệ thẩt nghiệp tính băng tỷ lệ % giữa tổng số nguời thất nghiệp và tổng số người lao động. nhưng đối với các nước đang phát triển thì tỷ lệ thất nghiệp chưa phản ánh đúng sự thực về nguf lđ chưa sử dụng hết. Trong thông kê thất nghiệp có các nước đang phát triển, số người nghèo thường chiếm tỷ lệ rất nhỏ và khi họ thất nghiệpthì cố gắng không để thời gian đó kéo dài. Bởi vì họ không có các nguồn lực dự trữ, họ phải chấp nhân làm mọi việc nếu có. Do đó ở các nước đang phát triển để biểu hiện tình trạng chưa sử dụng hết lao động người ta sử dụng khái niệm thất nghiệp hữu hình và thất nghiệp trá hình, thất nghiệp trá hình gồm bán thất nghiệp và thất nghiệp vô hình Người ta cho rằng thất nghiệp trá hình là biểu hiện chính của tình trạng chưa sử dụng hết lao động ở các nức đang phát triển .Họ là những người có việc làm trong khu vực nông thôn hoặc thành thị không chính thức nhưng làm việc với mức năng suất rất thấp ,họ đóng góp rất ít hoậc không đáng kể vào phát triển sản xuất .Vấn đề khó khăn là không đánh giá được chính xác nguồn LĐ chưa được sử dụng hết dưới hình thức bans thất nghiệp hoặc thất nghiệp vô hình. Thời gian lao động Thời gian lao động được tính bằng số ngày làm việc trong năm ( ngày làm việc /năm );số giờ làm việc / năm ; số ngày làm việc / tuần ,số giờ làm việc / tuần hoặc số giờ làm việc / ngày .xu huớng chung của các nước là thời gian làm việc sẽ giảm đi khi trình độ phát triển kinh tế được nâng cao . 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng lao động: Chất lượng lao động biểu hiện cuối cùng ở năng suất lao động xã hội với các nhân tố khác không đổi.Chất lượng lao động càng cao sẽ cho năng suất lao động cao hơn. Có thể qui các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng lao động thành 3 nhóm chủ yếu: +Nhóm thứ nhất bao gồm các hành vi và giá trị của người lao động như sẵn sàng làm việc ở nơi xa lạ và khó khăn, kỷ luật về thời gian lao động, tận tuỵ với công việc, yên tâm với công việc đã lựa chọn và luôn có ý thức trau dồi nghề nghiệp Những giá trị này được ra thông qua học tập ở nhà trường truyền thống giả định, kinh nghiệp trong công việc. . .và có tác động rát lớn đến năng suất lao xã hội thúc dẩy phát triển kinh tế +Nhóm thứ hai thuộc về kỹ năng người lao động: Đó là khả năng vận dụng những kiến thức thu thập được trong lý thuyết vào công việc thực tế. Nếu những hành vi và giá trị của người lao động liên quan đến phương pháp để nhìn nhận thế giới thì kỹ năng phản ánh phương pháp làm việc, khả năng thực hiện một công việc nào đó như thế nào. Các kỹ năng của người lao động được tạo nên thông qua học tập, tích luỹ trong nhà trường, trong xã hội và trong chính công việc của người lao động + Nhóm thứ ba liên quan đến tình trạng sức khoẻ của nguồn lao động: Sức khoẻ được hiểu là khả năng chịu đựng cần thiết về thể chất và tinh thần để có thể học tập, nắm bắt các kỹ năng và áp dụng chúng trong công việc thực tế. Tình hình sức khoẻ phụ thuộc vào chế độ chăm sóc y tế và đảm bảo về mặt định tính đối với lao động 2. Thị trường lao động: 2.1. Khái niệm thị trường lao động : Thị trường lao động là toàn bộ các quan hệ diễn ra trong nền kinh tế, bao gồm trao đổi ( hay mua bán, thuê mướn giữa người lao động tự do và người sử dụng lao động dựa trên cơ số các qui định ràng buộc như tiền công tiền lương, thời gian lao động, điều kiện lao động, thoả thận về quyền lợi của hai bên. .. về cơ bản ttlđ được hình thành từ ba bộ phận hợp thành đó là cung, cầu của thị trường và giá cả sớc lao động hay tiền công, tiền lương mà tại đó người sở hữu sức lao động đồng ý làm việc 2.2. Cung lao động và các nhân tố ảnh hưởng : Trong nền kinh tế thị trường cung về lao động là khả năng đáp ứng nhu cầu thị trường lao động đặt ra về số lượng và chất lương trong điều kiện một mức tiền công, tiền lương nhất định. Theo kinh tế học vĩ mô cung về lao động chính là lực lượng lao động, bao gồm người lao động trong độ tuổi lao động có việc làm và những người đang tìm việc làm nhưng không có việc làm gọi là thất nghiệp. Cung về lao động phụ thuộc vào qui mô, cơ cấu dân số của một nước. Chất lượng của nguồn lao động ( trình độ văn hoá, cơ cấu nghành nghề được đào tạo, sức khoẻ, lề lối làm việc. . .), phong tục tập quán xã hội của một nước và chính sách phát triển nnl của nước đó Như vậy cung về lao động có phạm vi hẹp hơn so với nguồn lao động và dân số trong độ tuổi động. Chúng ta biết rằng trong nền kinh tế luôn tồn tại một nhóm người trong độ tuổi lao động nhưng không có khả năng lao động vì vậy không tính vào lực lượng lao động khi phân tích thị trường lao động . nguồn lao động bao gồm lllđ ( cung về lao động ) và những người đang đi học, tốt nghiệp đang chờ việc, người không có nhu cầu làm việc. .. Vì vậy một số chuyên gia còn gọi là cung lao động tiềm năng Một yếu tố quan trọng để đánh giá mức độ đáp ứng lao động là chất lượng lao động. Như vậy sự dồi dào về sức lao động không đồng nhất về khả năng đáp ứng về nhu cầu về lao động trên thị trường. Các chỉ tiêu để đánh giá chất lượng nguồn lao động bao gồm : Sức khoẻ và thể lực người lao động, lề lối tác phong làm việc của người lao động. Đặc biệt chất lượng của nguồn lao động được thể hiện qua trình độ văn hoá và cơ cấu trình độ đào tạo của lâo động tham gia hoạt động kinh tế. Cơ cấu nghành nghề đào tạo của lực lượng lao động cũng là một yếu tố xác định khả năng cung về lao động, cơ cấu này phản ánh các ngành nghề được đào tạo có đáp ứng được nhu cầu và cơ cấu ngành mà nền kịnh tế cần hay không Các phân tích trện đây cho thấy, cung về lao động có tầm quan trọng đặc biệt không chỉ theo nghĩa hẹp của thị trường lao động. Mà nó ảnh hưởng tới toàn bộ nền kinh tế. Chính vì vậy, từ giữa thế kỷ 20, cùng với sự phát triển của lý thuyết tăng trưởng kinh tế mới, phát triển nguồn nhân lực là một trong những mục tiêu hàng đầu của các quốc gia 2.3. Cầu lao động và các nhân tố ảnh hưởng Cầu của thị trường lao động là đòi hỏi đặt ra đối với thị trường lao động về số lượng và chất lượng trong một điều kiện giá sức lao động nhất định. Cầu về lao động phụ thuộc vào nhiều yếu tố như : nguồn tài nguyên của một nước trình độ công nghệ, cơ cấu nghành nghề của nền kinh tế mức tiền cộng ( tiền lương ). Phong tục tập quán tôn giáo và phụ thuộc vào chính sách phát triển kinh tế xã hội trong từng thời kỳ đối với các nước đang phát triển, nhu cầu về lao động không lớn do qui mô của nền kinh tế còn nhỏ, vì vậy nhìn chung là thừa lao động .Nước ta đang trong quá trình chuyển đổi .Bên cạnh cơ cấu nghành của nền kinh tế luôn được điều chỉnh còn phải đối mặt với một vấn đề về thể chế liên quan đến vấn đề lao động như hoàn thiện, qui định và chính sách tiền công ., tiền lương còn bất cập. .. 3. Vai trò của lao động với tăng trưởng và phát triển kinh tế 3.1. Lập luận của các trường phái kinh tế vế lao động với tăng trưởng và phát triển kinh tế : Lao động là yếu tố cơ bản của sản xuất .Vai trò của lao động được xét trên cả hai mặt : *Trước hết : Lao động là một bộ phận của nguồn lực phát triển đó là yếu tố đầu vào không thể thiếu được của quá trình sản xuất. Nhờ có lao động mà các yếu tố đầu vào khác được kết hợp tạo ra sản phẩm cung ứng trên thị trường. Đường tổng cung là một đường cong hướng lện trên biểu thị sản lượng tạo ra trong các nghành của nền kịnh tế quốc dân. Khi nhân tố đầu vào ( trong đó có yếu tố lao động ) tăng lên thì sản phẩm tạo ra nhiều hơn , tổng cung tăng. Đường tổng cung dịch sang phải ( sd) Mặt khác lao động là một bộ phận của dân số điều đó có nghĩa là lao động còn tác động đến tổng cầu. Khi lao động tăng ., tiêu dùng cũng tăng lên làm cho đường tổng cầu cũng tăng lên và dịch chuyển sang phải. như vậy điểm cân bằng mới và sản lượng thực tế sẽ tăng lên và như vậy tốc độ tăng trưởng cũng tăng lên Theo các nhà kịnh tế học tân cổ điển thì nguồn gốc của sự tăng trưởng là sự kểt hợp của các yếu tố đầu vào ( lao động, vốn, kỹ thuật, ) theo những phương thức nhất định để tạo ra sản phẩm. Iô hình Ricacdo đã tính thu nhập quốc dân bao gồm các yếu tố tiền công lao động làm thuê nhận được bên cạnh đó còn có lợi nhuận và địa tô Mô hình của C. Mác cho rằng lao động sống tạo ra của cải và giá trị thặng dư là nguồn gốc tái sản xuất xã hội. Muốn mở rộng sản xuất cần tăng nslđ. Ngày nay các nhà kinh tế học hiện đại cũng khẳng định vai trò to lớn của lao động với tăng trưởng và phát triển. Họ cho rằng tổng cung của nền k