Luận văn Tiềm năng và định hướng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thế Hiển TIỀM NĂNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA Ở TỈNH TÂY NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thế Hiển TIỀM NĂNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA Ở TỈNH TÂY NINH Chuyên ngành : Địa lí học Mã số : 60 31 05 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. MAI HÀ PHƯƠNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các số liệu trình bày trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Trần Thế Hiển LỜI CẢM ƠN Nhờ sự hướng dẫn, chỉ dạy tận tình của quý thầy cô Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, sau hai năm học tập và nghiên cứu, tác giả đã hoàn thành chương trình đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Địa lí học và thực hiện luận văn tốt nghiệp. Trước hết, tác giả xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến TS. Mai Hà Phương, người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện và hoàn tất luận văn. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn đến Ban Giám hiệu nhà trường, Phòng Sau đại học, Khoa Địa lí và quý thầy cô Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh đã tận tâm giảng dạy, trang bị kiến thức và nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian học tập tại trường. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu cùng các thầy cô, đồng nghiệp Trường THPT Gia Định, đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả yên tâm hoàn thành tốt việc học của mình. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn đến các quý cơ quan: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tây Ninh, Cục Thống kê tỉnh Tây Ninh, Ban Quản lý các khu di tích lịch sử Cách mạng miền Nam, và nhân dân địa phương đã nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong quá trình thu thập tài liệu, thông tin có liên quan đến nội dung nghiên cứu và khảo sát thực tế. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, người thân và bạn bè đã động viên, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn. Trân trọng. TP. Hồ Chí Minh, ngày 26 tháng 09 năm 2014 Tác giả Trần Thế Hiển MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng số liệu Danh mục các biểu đồ, bản đồ PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................................. 1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 3 3. Giới hạn đề tài ................................................................................................................. 3 4. Lịch sử nghiên cứu đề tài ................................................................................................ 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ........................................................................ 6 6. Đóng góp của luận văn ................................................................................................. 10 7. Bố cục luận văn ............................................................................................................. 11 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA .................................................................................................... 12 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................................ 12 1.1.1. Các khái niệm và quan niệm .......................................................................... 12 1.1.2. Một số vấn đề lý luận về phát triển du lịch văn hóa ...................................... 18 1.2. Cơ sở thực tiễn về phát triển du lịch văn hóa ........................................................ 38 1.2.1. Tình hình phát triển du lịch văn hóa ở Việt Nam .......................................... 38 1.2.2. Tình hình phát triển du lịch văn hóa ở tiểu vùng du lịch Đông Nam Bộ ...... 40 Chương 2. TIỀM NĂNG VÀ THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA Ở TỈNH TÂY NINH............................................................... 44 2.1. Tổng quan về tỉnh Tây Ninh ................................................................................... 44 2.1.1. Lịch sử hình thành.......................................................................................... 44 2.1.2. Vị trí địa lí và giới hạn lãnh thổ ..................................................................... 45 2.1.3. Khái quát về tự nhiên ..................................................................................... 47 2.1.4. Khái quát về kinh tế - xã hội .......................................................................... 49 2.2. Tiềm năng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh ......................................... 52 2.2.1. Tài nguyên du lịch nhân văn .......................................................................... 52 2.2.2. Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất - kỹ thuật phục vụ du lịch ........................... 78 2.2.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội và chính trị ........................................................ 88 2.2.4. Đánh giá chung về tiềm năng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh .... 92 2.3. Thực trạng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh ......................................... 95 2.3.1. Khái quát chung về hoạt động du lịch ........................................................... 97 2.3.2. Thực trạng du khách ...................................................................................... 98 2.3.3. Thực trạng doanh thu ..................................................................................... 99 2.3.4. Hoạt động đầu tư và xúc tiến du lịch ........................................................... 101 2.3.5. Các loại hình và sản phẩm du lịch văn hóa chủ yếu .................................... 102 2.3.6. Các địa bàn hoạt động du lịch văn hóa chủ yếu ........................................... 106 2.3.7. Đánh giá chung về thực trạng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh .. 112 Chương 3. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA Ở TỈNH TÂY NINH ĐẾN NĂM 2020 VÀ CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN .. 116 3.1. Định hướng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh đến năm 2020 ............ 116 3.1.1. Cơ sở xây dựng định hướng ......................................................................... 116 3.1.2. Định hướng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh đến năm 2020 ...... 118 3.2. Các giải pháp phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh đến năm 2020 ......... 133 3.2.1. Giải pháp về sản phẩm du lịch ..................................................................... 133 3.2.2. Giải pháp về cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất - kỹ thuật phục vụ du lịch ..... 134 3.2.3. Giải pháp về tổ chức quản lý và quy hoạch phát triển du lịch ..................... 135 3.2.4. Giải pháp về nguồn nhân lực ....................................................................... 136 3.2.5. Giải pháp về thị trường ................................................................................ 138 3.2.6. Giải pháp về vốn đầu tư ............................................................................... 139 3.2.7. Giải pháp bảo vệ tài nguyên du lịch nhân văn ............................................. 140 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................................... 142 1. Kết luận .................................................................................................................. 142 2. Kiến nghị...................................................................................................................... 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 145 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐHQG : Đại học Quốc gia Nxb : Nhà xuất bản QL : quốc lộ THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TP. : Thành phố TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh UBND : Ủy ban Nhân dân DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 2.1. Hiện trạng cơ sở lưu trú du lịch tại tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2008 - 2012 ... 83 Bảng 2.2. Hiện trạng số dự án và vốn đầu tư phát triển du lịch tại tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2012 ................................................................................... 92 Bảng 2.3. Thực trạng khách du lịch tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2012 .................. 98 Bảng 2.4. Thực trạng doanh thu du lịch tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2012 ......... 100 Bảng 2.5. Một số tuyến du lịch nội tỉnh đang được khai thác tại Tây Ninh .............. 107 Bảng 2.6. Một số tuyến du lịch quốc tế đang được các công ty dịch vụ lữ hành tại Tây Ninh khai thác ..................................................................................... 108 Bảng 2.7. Thực trạng khách du lịch tại Khu Di tích lịch sử văn hóa - Danh thắng và Du lịch núi Bà Đen giai đoạn 2008 - 2013 ............................................ 109 Bảng 2.8. Thực trạng khách du lịch tại khu di tích lịch sử Căn cứ Trung ương Cục miền Nam, Căn cứ Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam và Căn cứ Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, giai đoạn 2008 - 2013 ............................................................... 110 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, BẢN ĐỒ 1. Biểu đồ Biểu đồ 2.1. Mức độ hài lòng của du khách về mạng lưới giao thông và chất lượng các loại hình vận tải đường bộ tại Tây Ninh ......................... 79 Biểu đồ 2.2. Mức độ hài lòng của du khách về các dịch vụ bưu chính - viễn thông tại Tây Ninh ............................................................................................. 81 Biểu đồ 2.3. Mức độ hài lòng của du khách về hệ thống cơ sở lưu trú du lịch tại Tây Ninh .................................................................................................. 84 Biểu đồ 2.4. Mức độ đánh giá của du khách về hệ thống cơ sở vui chơi giải trí tại Tây Ninh .................................................................................................. 86 Biểu đồ 2.5. Số lao động trong ngành du lịch tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2012 .. 89 Biểu đồ 2.6. Mức độ hài lòng của du khách về phong cách đón tiếp, phục vụ của đội ngũ nhân viên du lịch tại Tây Ninh ................................................... 90 Biểu đồ 2.7. Cơ cấu khách du lịch nội địa tại Tây Ninh năm 2013 ............................. 99 Biểu đồ 2.8. Cơ cấu khách du lịch theo nghề nghiệp tại Tây Ninh năm 2013........... 100 2. Bản đồ 1. Bản đồ hành chính tỉnh Tây Ninh ............................................................................. 46 2. Bản đồ tài nguyên du lịch nhân văn tỉnh Tây Ninh .................................................. 53 3. Bản đồ các tuyến, điểm du lịch văn hóa tỉnh Tây Ninh ............................................ 96 4. Bản đồ định hướng tổ chức không gian phát triển du lịch văn hóa tỉnh Tây Ninh đến năm 2020 .......................................................................................................... 119 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Từ xưa, du lịch đã được xem như một dạng hoạt động nghỉ ngơi tích cực, đồng thời là một sở thích, một nhu cầu cần thiết trong cuộc sống hằng ngày của con người. Ngày nay, cùng với sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế - xã hội, du lịch được xác định là một ngành kinh tế dịch vụ quan trọng của nhiều quốc gia trên thế giới. Với đặc tính bao hàm nhiều nội dung văn hóa sâu sắc, có tính liên ngành, liên vùng và xã hội hóa cao, việc phát triển du lịch không những chỉ đáp ứng được nhu cầu tham quan, nghỉ dưỡng, giải trí, của khách du lịch mà còn tạo thêm nhiều việc làm, góp phần cải thiện và nâng cao đời sống nhân dân, đồng thời góp phần nâng cao dân trí và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Ngoài ra, du lịch còn góp phần giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, làm đậm đà thêm bản sắc văn hóa của mỗi quốc gia và dân tộc. Du lịch còn là một trong những nhân tố đặc biệt quan trọng trong việc thiết lập các mối quan hệ ngoại giao, thắt chặt tình đoàn kết, hữu nghị giữa các dân tộc trên thế giới. Chính vì vậy, du lịch đã và đang trở thành một ngành “công nghiệp không khói” mang lại nhiều lợi nhuận và chiếm giữ vị trí ngày càng quan trọng trong nền kinh tế của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Trong những năm gần đây, bên cạnh sự phát triển khá mạnh mẽ của loại hình du lịch sinh thái thì du lịch văn hóa cũng là một hình thức du lịch rất phổ biến, hiện đang thu hút được sự quan tâm của đông đảo du khách có nhu cầu tìm hiểu, khám phá những nét văn hóa đặc trưng, độc đáo, mang đậm bản sắc dân tộc của các nền văn hóa trên phạm vi toàn cầu. Bên cạnh khả năng thỏa mãn được các nhu cầu tham quan, giải trí cơ bản của khách du lịch thì du lịch văn hóa còn giúp du khách nâng cao hiểu biết về lịch sử, kiến trúc, kinh tế - xã hội, lối sống và phong tục tập quán, ở những nơi mà họ đến thăm. Có thể nói, nếu như du lịch sinh thái chủ yếu hướng đến việc bảo tồn các hệ sinh thái tự nhiên và văn hóa bản địa thì du lịch văn hóa lại có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống và tinh hoa văn hóa của nhân loại cũng như bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc, mỗi quốc gia. Do đó, với bề dày lịch sử hơn bốn nghìn năm dựng nước và giữ nước, lại nằm gần trung tâm khu 2 vực Đông Nam Á - nơi vốn được xem là cái nôi của nền văn minh lúa nước, đồng thời là nơi giao thoa, gặp gỡ của nhiều nền văn hóa đa dạng từ các quốc gia và khu vực lân cận cả trong quá khứ lẫn hiện tại, Việt Nam sở hữu nhiều điều kiện vô cùng thuận lợi để phát triển đa dạng các loại hình du lịch văn hóa. Là một tỉnh ở miền biên giới Tây Nam của Tổ quốc, Tây Ninh được sử liệu ghi nhận xưa kia vốn là vùng đất thuộc Vương quốc Phù Nam, phát triển hưng thịnh vào những thế kỷ đầu Công nguyên với nền văn hóa Óc Eo độc đáo. Không những vậy, trong suốt những năm tháng kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhờ có vị trí chiến lược quan trọng về mặt quốc phòng, Tây Ninh được chọn làm căn cứ địa cách mạng trọng yếu của miền Nam, cùng với Phước Long, Bình Long, Sông Bé, hợp thành một miền Đông anh dũng trong chiến đấu và anh hùng trong lao động. Nhờ thừa hưởng nhiều nét văn hóa đặc sắc cùng truyền thống cách mạng hào hùng từ quá khứ để lại, Tây Ninh ngày nay có rất nhiều tiềm năng để phát triển du lịch, nhất là loại hình du lịch văn hóa. Tính đến cuối năm 2012, toàn tỉnh có 80 di tích lịch sử - văn hóa được xếp hạng, trong đó có 23 di tích cấp quốc gia. Được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và lãnh đạo các cấp, du lịch Tây Ninh đã không ngừng phát triển và gặt hái được những kết quả đáng khích lệ khi tổng lượt khách du lịch đến với Tây Ninh và doanh thu du lịch của tỉnh tăng liên tục trong giai đoạn 2000 - 2012, đóng góp đáng kể vào ngân sách tỉnh nhà mỗi năm, góp phần cải thiện đời sống người dân địa phương. Trên địa bàn tỉnh hiện đã hình thành khá nhiều điểm, khu du lịch có sức hấp dẫn lớn du khách như: khu Di tích lịch sử văn hóa - Danh thắng và Du lịch núi Bà Đen, khu di tích lịch sử Căn cứ Trung ương Cục miền Nam, Tòa Thánh Cao Đài, Di tích lịch sử - văn hóa tháp Chót Mạt, Hội xuân Núi Bà, Tuy nhiên, cho đến nay, du lịch Tây Ninh vẫn còn nhiều hạn chế so với mặt bằng chung của cả nước. Hầu hết các điểm, khu du lịch văn hóa trên địa bàn tỉnh chưa được đầu tư khai thác đúng mức, công tác quản lý còn tồn tại nhiều bất cập, nội dung chương trình du lịch chưa phong phú, sản phẩm du lịch còn đơn điệu, nguồn nhân lực phục vụ du lịch cùng đội ngũ cán bộ quản lý về lĩnh vực này còn thiếu và hạn chế về năng lực, cơ sở hạ tầng vật chất - kỹ thuật phục vụ du lịch còn khá nghèo nàn, công tác 3 tuyên truyền quảng bá du lịch văn hóa chưa đạt hiệu quả như mong muốn, Do đó, hoạt động du lịch văn hóa hiện vẫn chưa phát triển tương xứng với những tiềm năng và lợi thế to lớn của địa phương, chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển chung của ngành du lịch. Vì thế, việc nghiên cứu, đánh giá tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh, từ đó đề xuất định hướng cùng những giải pháp thiết thực, phát triển hơn nữa du lịch văn hóa ở địa phương trong những năm sắp tới theo hướng bền vững trên cả ba phương diện kinh tế, xã hội và môi trường là một vấn đề hết sức cấp thiết. Là một người con của quê hương Tây Ninh, tôi quyết định chọn đề tài “Tiềm năng và định hướng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh” để thực hiện luận văn tốt nghiệp Cao học với mong muốn được đóng góp công sức nhỏ bé của mình vào sự phát triển chung của ngành du lịch tỉnh nhà. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở phân tích tiềm năng và thực trạng phát tiển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2013, tác giả đề xuất định hướng và các giải pháp nhằm phát triển du lịch văn hóa trên địa bàn tỉnh theo hướng bền vững đến năm 2020. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu đã đề ra, luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau đây: - Tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển du lịch văn hóa. - Phân tích tiềm năng phát triển du lịch văn hóa của tỉnh Tây Ninh. - Phân tích thực trạng phát triển du lịch văn hóa của tỉnh Tây Ninh giai đoạn 2007 - 2013. - Đề xuất định hướng phát triển du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh đến năm 2020 và các giải pháp thục hiện. 3. Giới hạn đề tài - Về không gian: Địa bàn nghiên cứu được giới hạn trong phạm vi tỉnh Tây Ninh, đặt trong mối quan hệ với các tỉnh lân cận thuộc vùng Đông Nam Bộ. 4 - Về thời gian: + Thực trạng du lịch văn hóa ở tỉnh Tây Ninh được tập trung chủ yếu trong giai đoạn 2007 - 2013. + Đề xuất định hướng và giải pháp phát triển du lịch văn hóa đến năm 2020. - Về nội dung: Đề tài tập trung phân tích tiềm năng và thực trạng phát triển du lịch văn hóa tại tỉnh Tây Ninh, trên cơ sở đó đề xuất định hướng và các giải pháp chủ yếu phát triển loại hình du lịch văn hóa ở địa phương trên quan điểm Địa lí học, không mở rộng sang các loại hình du lịch khác. 4. Lịch sử nghiên cứu đề tài Từ sau Thế chiến thứ hai, ngành du lịch ngày càng khẳng định vai trò quan trọng của mình và mang lại nguồn lợi kinh tế to lớn đối với nhiều quốc gia trên thế giới. Tại Việt Nam, phải đến những năm 90 của thế kỷ XX, khi mà nền kinh tế - xã hội nước ta có sự chuyển biến tích cực, đời sống nhân dân từng bước được cải thiện thì ngành du lịch mới thật sự được quan tâm. Kể từ thời điểm đó đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về sự phát triển của du lịch Việt Nam được thực hiện và công bố bởi các nhà khoa học thuộc các lĩnh vực Kinh tế học, Kinh tế chính trị học, Địa lí học, Du lịch học, So với nhiều tỉnh trong vùng Đông Nam Bộ và cả nước, Tây Ninh nhìn chung vẫn là một tỉnh nghèo và chậm phát triển, đời sống người dân dựa vào nông nghiệp là chủ yếu. Vì vậy, tuy ngành du lịch vẫn còn non trẻ nhưng phát triển du lịch, nhất là du lịch văn hóa là một hướng đi đúng đắn nhằm khai thác tổng hợp tiềm năng lãnh thổ, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Cho đến nay, đã có một số công trình nghiên cứu về du lịch Tây Ninh được công bố. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về du lịch Tây Ninh, đặc biệt là du lịch văn hóa còn khá khiêm tốn. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu đã được công bố như sau: - Các Báo cáo hoạt động du lịch hằng năm và kế hoạch năm tiếp theo, “Chương trình xúc tiến du lịch n