Luận văn Tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 tại trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm, thành phố Hồ Chí Minh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH - - - oo0oo- - - LÊ NGỌC BẢO TRÂM TỰ NHẬN THỨC BẢN THÂN CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5 TẠI TRƯỜNG TIỂU HỌC NGUYỄN BỈNH KHIÊM, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH - - - oo0oo- - - Lê Ngọc Bảo Trâm TỰ NHẬN THỨC BẢN THÂN CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5 TẠI TRƯỜNG TIỂU HỌC NGUYỄN BỈNH KHIÊM, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 60 31 80 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TIẾN SĨ NGUYỄN THỊ TỨ Thành phố Hồ Chí Minh – 2011 LỜI CẢM ƠN Để có thể thực hiện và hoàn thành luận văn này, trước hết, xin chân thành cảm ơn Quý Thầy Cô trường Đại Học Sư Phạm Tp.HCM đã hướng dẫn, giảng dạy lớp Cao học Tâm lý học khóa 19, niên khóa 2008 – 2010. Kính gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Tiến sĩ Nguyễn Thị Tứ đã tận tâm giúp đỡ, động viên và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình hướng dẫn thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn cô Lê Thị Ngọc Điệp, hiệu trường trường Tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm đã tạo điều kiện cho tôi được tiếp cận và thực hiện các phương pháp nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn các anh chị lớp Cao học Tâm lý học khóa 19 đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện những bước đầu của luận văn. Và sau cùng, xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và các đồng nghiệp đã luôn bên cạnh hỗ trợ để tôi có thể vượt qua những giai đoạn khó khăn trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Lê Ngọc Bảo Trâm MỤC LỤC 0TPHẦN MỞ ĐẦU0T ............................................................................................... 1 0TCHƯƠNG 10T: 0TCƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TỰ NHẬN THỨC BẢN THÂN CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5 BẬC TIỂU HỌC0T .......................................................... 8 0T1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu0T ........................................................................ 8 0T1.1.1.Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài0T ............................................................ 8 0T1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước0T..........................................................13 0T1.2.Các khái niệm cơ bản0T ............................................................................... 14 0T1.2.1.Khái niệm về ý thức0T .................................................................................................14 0T1.2.2.Khái niệm về tự ý thức0T ............................................................................................20 0T1.2.3.Khái niệm về tự nhận thức bản thân0T ...................................................................23 0T1.2.3.1.Khái niệm nhận thức0T..........................................................................................23 0T1.2.3.2.Khái niệm tự nhận thức bản thân0T ..................................................................28 0T1.2.4.Khái niệm tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 50T ...............................31 0T1.2.4.1.Đặc điểm tâm lý lứa tuổi của học sinh lớp 4, 50T ................................ 31 0T1.2.4.2.Đặc điểm tự ý thức của học sinh lớp 4, 50T ......................................... 37 0T1.2.4.3.Đặc điểm tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 50T .................... 39 0T1.2.4.4.Các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 50T .................................................................. 40 0TCHƯƠNG 20T: 0TĐÁNH GIÁ NGHIÊN CỨU TỰ NHẬN THỨC BẢN THÂN CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5 TRƯỜNG TIỂU HỌC0T ...................................... 44 0T2.1. Tổ chức nghiên cứu0T ................................................................................. 44 0T2.2. Đánh giá nghiên cứu về sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 trường Tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm, Tp. HCM0T ......................................... 50 0T2.2.1. Đặc điểm tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 tại trường Tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm0T .......................................................................................................50 0T2.2.1.1. Về hình thức bên ngoài0T .................................................................. 50 0T2.2.1.2. Về phẩm chất, năng lực bản thân0T ................................................... 58 0T2.2.1.3. Về vị trí và các mối quan hệ xã hội0T ................................................ 65 0T2.2.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 50T ..71 0T2.2.2.1. Yếu tố sinh lý0T ................................................................................. 71 0T2.2.2.2. Yếu tố xã hội0T .................................................................................. 72 0T2.2.2.3. Yếu tố bản thân0T .............................................................................. 77 0T2.2.3. Một số biện pháp nâng cao chất lượng tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 50T ................................................................................................................................79 0T2.2.3.1. Cơ sở đề xuất các biện pháp0T .......................................................... 79 0T2.2.3.2. Các nhóm biện pháp tác động đến sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, lớp 50T................................................................................................ 80 0TKẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ0T ................................................................. 85 0TKết luận0T .......................................................................................................................................85 0TKhuyến nghị0T ..................................................................................................... 86 0T ÀI LIỆU THAM KHẢO0T .............................................................................. 88 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu Ý nghĩa Chi-Square Kiểm định mối liên hệ Dấu “.” ở các số liệu Dấu cách thập phân ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn GS. Học hàm Giáo sư Sig Mức ý nghĩa SL Số lượng STT Số thứ tự TH Trường hợp TL % Tỷ lệ % TS Tần số TS. Học vị Tiến sĩ Th.S Học vị Thạc sĩ DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU VÀ BIỂU ĐỒ BẢNG SỐ LIỆU 0TBảng 1: Thống kê chung về khách thể nghiên cứu phân bố theo giới tính và cấp lớp0T .................................................................................................................... 48 0TBảng 2: Học lực của học sinh phân bố theo cấp lớp0T......................................... 49 0TBảng 3: Ba đặc điểm hình thức bên ngoài được học sinh quan tâm nhất0T........... 50 0TBảng 4: Hình thức được học sinh quan tâm nhất0T .............................................. 51 0TBảng 5: Mức độ tự nhận thức và mức độ hài lòng về hình thức bên ngoài của học sinh0T ............................................................................................................ 53 0TBảng 6: Số đo chiều cao và cân nặng của trẻ em Việt Nam từ 10 – 11 tuổi đã được công bố theo “Hằng số sinh học của người Việt Nam” năm 2003.0T ........... 53 0TBảng 7: Kết quả về nhóm cân nặng giữa nhận thức của phụ huynh và học sinh0T 54 0TBảng 8: Số đo cân nặng và chiều cao chuẩn theo thống kê của tổ chức WHO năm 20070T ......................................................................................................... 55 0TBảng 9: Thống kê mức độ nhận thức đặc điểm hình thức bên ngoài của học sinh theo học lực0T ...................................................................................................... 56 0TBảng 10: Tự nhận thức của học sinh về đặc điểm tính cách của bản thân0T ......... 58 0TBảng 11: Tự nhận thức của học sinh về các điểm tốt và chưa tốt của bản thân0T . 60 0TBảng 12: Tự nhận thức của học sinh về điểm tốt và điểm chưa tốt theo khối lớp0T ......................................................................................................................... 62 0TBảng 13: Tự nhận thức của học sinh về các môn học tốt ở trường0T .................... 64 0TBảng 14: Sự tham khảo ý kiến của ba mẹ với học sinh trong gia đình0T .............. 65 0TBảng 15: Tự nhận thức của học sinh về vai trò trong gia đình0T .......................... 66 0TBảng 16: Tự nhận thức của học sinh về vai trò của mình trong lớp0T .................. 68 0TBảng 17: Mối quan hệ bạn bè0T ........................................................................... 70 0TBảng 18: Đối tượng học sinh thường tìm đến khi cần tâm sự0T ........................... 72 0TBảng 19: Mối liên hệ giữa mức độ tự nhận thức của học sinh về vai trò của mình trong gia đình và đối tượng học sinh thường tâm sự0T ......................................... 73 0TBảng 20: Sự tham gia các hoạt động ngoại khóa của học sinh trường Tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm0T......................................................................................... 74 0TBảng 21: Mối liên hệ giữa việc tham gia hoạt động ngoại khóa và sự tự nhận thức bản thân0T .................................................................................................... 75 0TBảng 22: Mức độ tự nhận thức về điểm tốt và điểm chưa tốt của học sinh có đặc điểm tính cách khác nhau0T ................................................................................. 78 0T BIỂU ĐỒ 0TBiểu đồ 1: So sánh số lượng điểm tốt và điểm chưa tốt mà học sinh tự nhận thức được ................................................................................................................. 61 0TBiểu đồ 2: 0TMức độ nhận thức về vai trò quan trọng trong gia đình của học sinh lớp 4 và 5 ......................................................................................................... 67 DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Phiếu thăm dò ý kiến lần 1 ............................................................. 91 Phụ lục 2: Phiếu thăm dò ý kiến lần 2 ............................................................. 94 Phụ lục 3: Phiếu thăm dò ý kiến dành cho học sinh ....................................... 104 Phụ lục 4: Phiếu thăm dò ý kiến dành cho phụ huynh ................................... 112 Phụ lục 5: Phiếu thăm dò ý kiến dành cho giáo viên ...................................... 117 Phụ lục 6: Giáo án trò chơi ............................................................................ 121 Phụ lục 7: Mẫu biên bản quan sát biểu hiện tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 trong buổi sinh hoạt tập thể ............................................................... 123 Phụ lục 8: Biên bản quan sát biểu hiện tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4 trong buổi sinh hoạt tập thể ............................................................................ 129 Phụ lục 9: Biên bản quan sát biểu hiện tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 5 trong buổi sinh hoạt tập thể ............................................................................ 135 Phụ lục 10: Một số hình ảnh trong buổi sinh hoạt tập thể .............................. 139 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong thời đại kinh tế thị trường, vấn đề hình thành ở thế hệ trẻ những con người hiện đại nhưng vẫn trân trọng những giá trị truyền thống và bản sắc dân tộc rất được Đảng và Nhà Nước ta quan tâm. Nghị quyết kỳ họp lần thứ IV của BCHTƯ Đảng Khóa VII đã khẳng định rằng đó phải là con người “có kiến thức văn hóa, khoa học, có kỹ năng nghề nghiệp, lao động tự chủ, sáng tạo và có kỷ luật, giàu lòng yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội, sống lành mạnh, đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước.” Điều đó thể hiện ở một trong những thuộc tính của mô hình nhân cách con người Việt Nam trong thời kỳ này là: Khẳng định cái “tôi”, phát huy tính tích cực cá nhân, dám đưa cái tôi ra để chịu trách nhiệm trước bản thân, trước gia đình và trước xã hội về công việc và lối sống của mình. Nhưng lại không rơi vào chủ nghĩa cá nhân cực đoan coi cái “tôi” là trên hết, lấy cái “tôi” lấn át cái “ta”. Để làm được điều đó thì tác động từ giáo dục giữ vai trò rất quan trọng. Người lớn cần quan tâm đến việc hình thành nhân cách cho trẻ từ rất sớm, đầu tiên là việc hình thành và phát triển ý thức về bản thân (ý thức bản ngã hay cái “tôi”), hay nói cách khác là tự nhận thức bản thân. Nếu ở lứa tuổi mẫu giáo, trẻ biết mình tên gì, bao nhiêu tuổi, vị trí của mình trong gia đình, nhà mình ở đâu, tên trường Mầm non đang học là gì, thì trẻ ở lứa tuổi tiểu học cũng có nhận thức nhất định về bản thân? Làm thế nào để trẻ có thể tự nhận thức về bản thân mình? Mới vào lớp một trẻ thường gặp khó khăn khi chuyển trạng thái từ hoạt động chơi sang hoạt động học, phải thích ứng với môi trường có nhiều điều mới lạ. Trẻ thường tỏ ra không thích đi học, chỉ học môn mình thích, quên không làm bài tập ở nhà Nhiều trường hợp trẻ không dám nói với ba mẹ về điểm kém và những vi phạm của mình ở trưởng. Đây là vấn đề được rất nhiều phụ huynh, nhà giáo dục và xã hội quan tâm trên cách phương tiện truyền thông. Do đó, trước mỗi bước ngoặc cuộc đời, trẻ cần phải tập thích ứng để có thể phát triển đúng hướng. Tương tự như trường hợp của trẻ 6 tuổi, trẻ 10 tuổi, 11 tuổi cũng sẽ gặp không ít khó khăn trước ngưỡng cửa của lứa tuổi vị thành niên. Bên cạnh đó là sự thay đổi về tâm sinh lý lứa tuổi, chuẩn bị cho giai đọan tiếp theo của cuộc đời. Do đó, trẻ cần được trang bị kỹ năng nhận thức về bản thân mình để có thể thích ứng với những chuyển biến ấy. Biết được sức mạnh của bản thân, trẻ sẽ đạt được thành công, có thể đánh giá đúng khả năng của mình để hoàn thành một công việc nhất định dù có hay không có sự giúp đỡ của người khác. Điều này sẽ tạo sự phấn khởi, sẵn sàng học tập tiếp những kỹ năng mới và phát huy những gì đã đạt được, khiến trẻ tin tưởng vào sức hấp dẫn của bản thân và thiết lập những mối quan hệ tốt đẹp với những người xung quanh. Trên cơ sở hiểu rõ sức mạnh của bản thân, trẻ sẵn sàng chấp nhận những thử thách khác, tạo điều kiện cho sự phát triển và hoàn thiện nhân cách của trẻ. Học sinh các lớp cuối cấp tiểu học muốn nhận được đánh giá không chỉ để tặng người thân, mà còn để tự mình biết được về sự thành công và không thành công của mình trong nhận thức. Điều đó chứng tỏ học sinh tiểu học đã có nhu cầu nhận thức về mình, có nhu cầu có biểu tượng đầy đủ về bản thân. Sự tự nhận thức sẽ mở đường cho quá trình trưởng thành, trẻ sẽ biết trân trọng mối quan hệ với những người xung quanh, hiểu rõ được khả năng và hạn chế của bản thân, nhờ đó điều chỉnh việc học hành hiệu quả hơn trước. Trên thế giới có nhiều công trình nghiên cứu về sự tự nhận thức bản thân như: Công trình nghiên cứu về quá trình phát triển tâm lý của trẻ em của nhóm tác giả JB Asendorpf, Jens B, Baudonniere, Pierre-Marrie năm 1993 có quan tâm đến sự phát triển bản thân ở trẻ hai tuổi, kết quả nghiên cứu cho thấy nhiều trẻ em bắt đầu có những dấu hiệu của sự tự nhận thức bản thân trước khi dùng các biểu tượng lời nói. Theo một nghiên cứu khác của Kenneth B. Clark và Mamie K. Clark thuộc Đại học York, Toronto, Ontario cho rằng trẻ em khám phá chính mình thông qua việc so sánh sự phát triển của cơ thể mình với các cơ quan trên cơ thể người khác. Điều đó có liên quan đến việc trẻ bắt chước hành vi của người khác trong quá trình khám phá bản thân. Ở Việt Nam có công trình nghiên cứu về sự tự ý thức của học sinh tiểu học như đề tài TS. Vũ Thị Nho đã nghiên cứu đặc điểm về khả năng tự đánh giá của học sinh cuối bậc tiểu học. Tác giả nhận định sự tự đánh giá của học sinh tiểu học chưa cao và tính ổn định phụ thuộc vào trình độ học lực của các em. Nghiên cứu trên cũng có đề cập đến việc tự nhận thức của học sinh về bản thân mình và người khác để có thể đưa ra những đánh giá. Tuy nhiên, công trình nghiên cứu chuyên sâu về sự tự nhận thức bản thân của học sinh cuối cấp tiểu học còn bỏ ngỏ. Từ thực trạng trên, chúng tôi mong muốn tìm hiểu về sự tự nhận thức bản thân của lứa tuổi học sinh tiểu học nói chung, lứa tuổi học sinh tiểu học bậc 2, lớp 4, 5, nói riêng đang theo học tại một trường tiểu học tiêu biểu của thành phố Hồ Chí Minh là trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. Từ đó, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến sự tự nhận thức bản thân ở học sinh lớp 4, 5, từ đó đề xuất một số biện pháp hỗ trợ nhằm nâng cao chất lượng của sự tự nhận thức bản thân của học sinh. Xuất phát từ cơ sở lý luận và thực tiễn nêu trên, chúng tôi chọn đề tài “Tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 tại trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm, thành phố Hồ Chí Minh.” 2. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu thực trạng sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 tại trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm, thành phố Hồ Chí Minh. Trên cơ sở đó đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao chất lượng tự nhận thức bản thân cho học sinh tiểu học. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5. 3.2. Khách thể nghiên cứu • Khách thể nghiên cứu chính: Học sinh lớp 4, 5, trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. • Khách thể nghiên cứu hỗ trợ: - Giáo viên chủ nhiệm của học sinh trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm có tham gia trong mẫu nghiên cứu. - Phụ huynh của những học sinh có tham gia trong mẫu nghiên cứu. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5. - Khảo sát đặc điểm tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 tại trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm và các yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng đó. - Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng tự nhận thức bản thân cho học sinh tiểu học. 5. Giả thuyết khoa học - Mức độ tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 ở mức trung bình. - Có sự khác biệt về sự tự nhận thức bản thân giữa những học sinh chỉ học chính khóa với những học sinh có học thêm các lớp học ngoại khóa. - Có sự khác biệt về giới tính và trình độ học lực trong sự tự nhận thức bản thân của học sinh. 6. Giới hạn nghiên cứu 6.1. Về đối tượng nghiên cứu Sự tự nhận thức bản thân ở mỗi lứa tuổi khác nhau thì khác nhau. Trong giới hạn cho phép, chúng tôi chỉ tập trung tìm hiểu về sự tự nhận thức bản thân của lứa tuổi học sinh tiểu học, bậc 2, cụ thể là học sinh lớp 4, 5 ở trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. 6.2. Về khách thể nghiên cứu - 50 học sinh lớp 4 ở trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. - 50 học sinh lớp 5 ở trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. - 9 giáo viên chủ nhiệm khối 4 trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. - 8 giáo viên chủ nhiệm khối 5 trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. - 14 phụ huynh học sinh lớp 4 trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. - 14 phụ huynh học sinh lớp 5 trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận - Mục đích: Thu thập những tài liệu liên quan đến vấn đề nghiên cứu nhằm làm rõ các vấn đề lý luận của đề tài cần nghiên cứu. - Cách tiến hành: Đọc, phân tích, tổng hợp các tài liệu liên quan đến vấn đề nghiên cứu nhằm xây dựng cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu thực tiễn. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra bằng bảng thăm dò ý kiến - Mục đích: Thu thập thông tin từ học sinh, phụ huynh và giáo viên chủ nhiệm để tìm hiểu về đặc điểm sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5. Đây là phương pháp chủ đạo của quá trình nghiên cứu. - Cách tiến hành: Cho học sinh lớp 4, 5, phụ huynh và giáo viên chủ nhiệm trả lời những câu hỏi đóng và mở trên bảng thăm dò ý kiến. 7.2.2. Phương pháp phỏng vấn - Mục đích: Thu thập thông tin cần thiết để xây dựng bảng thăm dò ý kiến. - Cách tiến hành: Đặt các câu hỏi đóng và mở trực tiếp cho học sinh trường tiểu học Nguyễn Bỉnh Khiêm. 7.2.3. Phương pháp quan sát - Mục đích: Quan sát những biểu hiện về sự tự nhận thức bản thân của học sinh lớp 4, 5 trong lúc tham gia trò chơi tập thể có định hướng, th