Luận văn Tuyển chọn, xây dựng và sử dụng hệ thống BT hóa học vô cơ có nhiều cách giải để rèn tư duy và trí thông minh cho hs ở trường THPT

LUẬN VĂN THẠC SỸ TUYỂN CHỌN, XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BT HÓA HỌC VÔ CƠ CÓ NHIỀU CÁCH GIẢI ĐỂ RÈN TƯ DUY VÀ TRÍ THÔNG MINH CHO HS Ở TRƯỜNG THPT LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 1 Lêi c¶m ¬n T«i xin tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy gi¸o PGS. TS NguyÔn Xu©n Tr•êng vÒ sù h•íng dÉn tËn t×nh trong suèt qu¸ tr×nh x©y dùng vµ hoµn thiÖn ®Ò tµi nµy. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n: C¸c thÇy, c« gi¸o trong tæ bé m«n ph•¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cïng ban chñ nhiÖm Khoa Ho¸ Häc - Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi. Phßng Qu¶n lý khoa häc - Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi. §· t¹o ®iÒu kiÖn, gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. Cuèi cïng t«i xin göi lêi biÕt ¬n s©u s¾c tíi bè, mÑ, c¸c anh chÞ em vµ c¸c b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®· lu«n gióp ®ì, ®éng viªn t«i hoµn thµnh luËn v¨n tèt nghiÖp. Hµ Néi, 2009 NguyÔn Th× Ng©n LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 2 Danh môc c¸c kÝ hiÖu, ch÷ viÕt t¾t Bµi to¸n hãa häc BTHH §èi chøng §C §iÒu kiÖn tiªu chuÈn §KTC Gi¸o viªn GV Häc sinh HS KiÓm tra KT Trung häc phæ th«ng THPT Trung häc c¬ së THCS Thùc nghiÖm TN LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 3 Môc lôc Trang PhÇn I Më ®Çu 6 I LÝ do chän ®Ò tµi 6 II LÞch sö nghiªn cøu 7 III Môc ®Ých nghiªn cøu 7 IV Kh¸ch thÓ vµ ®èi t•îng nghiªn cøu 7 V NhiÖm vô nghiªn cøu 8 VI Ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu 8 VII Gi¶ thuyÕt khoa häc 8 VIII §iÓm míi cña ®Ò tµi 9 PhÇn II Néi dung 10 Ch•¬ng 1 C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi 10 I Ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc hãa häc 10 1 Kh¸i niÖm nhËn thøc 10 a NhËn thøc c¶m tÝnh 10 b NhËn thøc lÝ tÝnh 10 2 Qu¸ tr×nh nhËn thøc 11 3 Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh 11 II VÊn ®Ò ph¸t triÓn n¨ng lùc t• duy vµ rÌn trÝ th«ng minh 12 1 T• duy lµ g×? 12 2 Nh÷ng phÈm chÊt cña t• duy 13 3 RÌn luyÖn c¸c thao t¸c t• duy 13 a Ph©n tÝch vµ tæng hîp 14 b So s¸nh 14 c Trõu t•îng hãa vµ kh¸i qu¸t hãa 15 4 Nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña t• duy 15 a Kh¸i niÖm 15 LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 4 b Ph¸n ®o¸n 16 c Suy lÝ 16 5 T• duy hãa häc 17 6 H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t• duy hãa häc cho häc sinh 18 7 TrÝ th«ng minh 19 a TrÝ th«ng minh lµ g×? 19 b Nh÷ng biÓu hiÖn cña trÝ th«ng minh 20 III Bµi tËp hãa häc 21 1 Kh¸i niÖm bµi tËp hãa häc 21 2 ý nghÜa, t¸c dông cña bµi tËp hãa häc 22 3 RÌn trÝ th«ng minh cho häc sinh th«ng qua bµi tËp hãa häc 23 IV T×nh h×nh sö dông bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i ®Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc t• duy vµ rÌn trÝ th«ng minh cho häc sinh hiÖn nay 23 TiÓu kÕt ch•¬ng 1 24 Ch•¬ng 2 TuyÓn chän, x©y dùng vµ sö dông hÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i ®Ó rÌn t• duy vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh ë tr•êng THPT 25 I Mét sè ph•¬ng ph¸p gi¶i to¸n hãa häc 25 1 Ph•¬ng ph¸p b¶o toµn khèi l•îng 25 2 Ph•¬ng ph¸p b¶o toµn ®iÖn tÝch 25 3 Ph•¬ng ph¸p b¶o toµn sè mol electron 25 4 Ph•¬ng ph¸p ®¹i sè – Ph•¬ng ph¸p ghÐp Èn 26 5 Ph•¬ng ph¸p trung b×nh 26 6 Ph•¬ng ph¸p t¨ng gi¶m khèi l•îng 26 7 Ph•¬ng ph¸p ®•êng chÐo 27 8 Mét sè ph•¬ng ph¸p kh¸c 27 a Ph•¬ng ph¸p quy ®æi 27 b Ph•¬ng ph¸p tù chän l•îng chÊt 28 LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 5 c Ph•¬ng ph¸p biÖn luËn 28 II TuyÓn chän, x©y dùng vµ sö dông hÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i 29 III Mét sè bµi to¸n ¸p dông 98 TiÓu kÕt ch•¬ng 2 100 Ch•¬ng 3 Thùc nghiÖm s• ph¹m 102 I Môc ®Ých nhiÖm vô thùc nghiÖm s• ph¹m 102 II Néi dung thùc nghiÖm s• ph¹m 102 III Ph•¬ng ph¸p thùc nghiÖm s• ph¹m 103 1 KÕ ho¹ch thùc nghiÖm s• ph¹m 103 2 TiÕn hµnh thùc nghiÖm s• ph¹m 104 IV Xö lÝ sè liÖu thùc nghiÖm s• ph¹m 104 1 TÝnh c¸c tham sè ®Æc tr•ng 104 2 KÕt qu¶ thùc nghiÖm s• ph¹m 105 3 Ph©n tÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm s• ph¹m 113 TiÓu kÕt ch•¬ng 3 115 PhÇn III KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ 116 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 119 Phô lôc 121 LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 6 PhÇn I: Më ®Çu I - Lý do chän ®Ò tµi Nh©n lo¹i ®ang b•íc vµo thÕ kû XXI, thÕ kû tri thøc, kü n¨ng cña con ng•êi ®•îc xem lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x· héi. Trong x· héi t•¬ng lai, nÒn gi¸o dôc ph¶i ®µo t¹o ra nh÷ng con ng•êi cã trÝ tuÖ ph¸t triÓn th«ng minh vµ s¸ng t¹o. Muèn cã ®•îc ®iÒu nµy, ngay tõ b©y giê nhµ tr•êng phæ th«ng ph¶i trang bÞ ®Çy ®ñ cho HS hÖ thèng kiÕn thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, phï hîp víi thùc tiÔn ViÖt Nam vµ n¨ng lùc t• duy s¸ng t¹o. ThÕ nh•ng, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thùc tr¹ng gi¸o dôc hiÖn nay cho thÊy chÊt l•îng n¾m v÷ng kiÕn thøc cña HS kh«ng cao, ®Æc biÖt viÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh, n¨ng lùc t• duy, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ kh¶ n¨ng tù häc kh«ng ®•îc chó ý rÌn luyÖn ®óng møc. Tõ thùc tÕ ®ã, nhiÖm vô cÊp thiÕt ®Æt ra lµ ph¶i ®æi míi ph•¬ng ph¸p d¹y häc, ¸p dông nh÷ng ph•¬ng ph¸p d¹y häc hiÖn ®¹i ®Ó båi d•ìng cho HS n¨ng lùc t• duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. N©ng cao chÊt l•îng d¹y häc nãi chung vµ chÊt l•îng d¹y häc hãa häc nãi riªng lµ nhiÖm vô cÊp b¸ch hiÖn nay cña c¸c tr•êng phæ th«ng. Trong d¹y häc hãa häc cã thÓ n©ng cao chÊt l•îng d¹y häc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cña häc sinh b»ng nhiÒu biÖn ph¸p vµ nhiÒu ph•¬ng ph¸p kh¸c nhau, mçi ph•¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng •u, nh•îc ®iÓm riªng, nªn ®ßi hái mçi chóng ta ph¶i biÕt lùa chän, phèi hîp c¸c ph•¬ng ph¸p mét c¸ch thÝch hîp ®Ó chóng bæ sung cho nhau nh»m gióp häc sinh ph¸t huy tèi ®a kh¶ n¨ng t• duy ®éc lËp, t• duy logic vµ t• duy s¸ng t¹o cña m×nh. Bµi tËp hãa häc lµ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã. Bµi tËp hãa häc gióp häc sinh ®µo s©u vµ më réng kiÕn thøc mét c¸ch sinh ®éng, phong phó, gióp cho gi¸o viªn cñng cè vµ hÖ thèng hãa kiÕn thøc mét c¸ch thuËn lîi, rÌn luyÖn ®•îc nhiÒu kÜ n¨ng cÇn thiÕt vÒ hãa häc gãp phÇn vµo viÖc gi¸o dôc kÜ thuËt tæng hîp cho häc sinh. Bµi tËp hãa häc gióp cho häc sinh ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, rÌn trÝ th«ng minh. Mét bµi tËp cã nhiÒu c¸ch gi¶i, ngoµi c¸ch gi¶i th«ng th•êng, quen thuéc cßn LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 7 cã c¸ch gi¶i ®éc ®¸o, th«ng minh, s¸ng t¹o, ng¾n gän vµ chÝnh x¸c. ViÖc ®Ò xuÊt mét bµi tËp cã nhiÒu c¸ch gi¶i, yªu cÇu häc sinh t×m ®•îc lêi gi¶i hay, ng¾n gän, nhanh trªn c¬ së c¸c ph•¬ng ph¸p gi¶i to¸n, c¸c qui luËt chung cña hãa häc còng lµ mét biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶ nh»m ph¸t triÓn t• duy vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh. V× vËy viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi: “TuyÓn chän, x©y dùng vµ sö dông hÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i ®Ó rÌn t• duy vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh ë tr•êng Trung häc phæ th«ng” lµ cÇn thiÕt. II – LÞch sö nghiªn cøu ViÖc nghiªn cøu vÒ bµi tËp hãa häc tõ tr•íc ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ ngoµi n•íc nh• Apkin G.L, Xereda. I.P nghiªn cøu vÒ ph•¬ng ph¸p gi¶i to¸n. ë trong n•íc cã GS.TS NguyÔn Ngäc Quang nghiªn cøu lÝ luËn vÒ bµi to¸n; PGS. TS NguyÔn Xu©n Tr•êng, PGS.TS Lª Xu©n Träng, PGS.TS §µo H÷u Vinh, TS Cao Cù Gi¸c vµ nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c quan t©m ®Õn néi dung vµ ph•¬ng ph¸p gi¶i to¸n ... Tuy nhiªn viÖc nghiªn cøu bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i cßn kh¸ míi mÎ chØ mét sè Ýt ng•êi nghiªn cøu nh•: PGS. TS NguyÔn Xu©n Tr•êng, TS Cao Cù Gi¸c, NguyÔn H÷u Thä, Vò Kh¾c Ngäc, Lª Ph¹m Thµnh . . . Xu h•íng hiÖn nay cña lÝ luËn d¹y häc lµ ®Æc biÖt chó trong ®Õn ho¹t ®éng t• duy vµ vai trß cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ®ßi hái häc sinh ph¶i lµm viÖc tÝch cùc, tù lùc. ViÖc gi¶i bµi to¸n hãa häc b»ng nhiÒu c¸ch ngoµi c¸ch gi¶i th«ng th•êng, ®· biÕt còng lµ mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu kÝch thÝch häc sinh t×m tßi, lµm viÖc mét c¸ch tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o. III - Môc ®Ých nghiªn cøu Th«ng qua bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t• duy logic, t• duy s¸ng t¹o vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh. IV - Kh¸ch thÓ vµ ®èi t•îng nghiªn cøu 1. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu: Qu¸ tr×nh d¹y häc hãa häc ë tr•êng trung häc phæ th«ng. 2. §èi t•îng nghiªn cøu: HÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 8 V - NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®•îc môc ®Ých cña ®Ò tµi t«i ®· x¸c ®Þnh c¸c nhiÖm vô chÝnh sau ®©y: 1. Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. - C¬ së lÝ luËn vÒ nhËn thøc vµ qu¸ tr×nh nhËn thøc. - C¬ së lÝ luËn vÒ t• duy vµ qu¸ tr×nh t• duy. - ý nghÜa, t¸c dông cña bµi tËp hãa häc. - RÌn trÝ th«ng minh cho häc sinh cho häc sinh th«ng qua d¹y häc m«n hãa häc ë THPT. 2. TuyÓn chän, x©y dùng vµ sö dông hÖ thèng bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i. 3. Nghiªn cøu vµ ®•a ra mét sè ý kiÕn vÒ ph•¬ng ph¸p sö dông bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i ë tr•êng THPT. 4. Thùc nghiÖm s• ph¹m: KiÓm nghiÖm gi¸ trÞ cña hÖ thèng bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i ë tr•êng THPT vµ hiÖu qu¶ cña c¸c ®Ò xuÊt vÒ ph•¬ng ph¸p sö dông chóng. VI - Ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu Sö dông phèi hîp c¸c ph•¬ng ph¸p sau: 1. Nhãm c¸c ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ thuyÕt - Ph•¬ng ph¸p thu thËp c¸c nguån tµi liÖu lÝ luËn. - Ph•¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp c¸c nguån tµi liÖu ®· thu thËp. 2. Nhãm ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn Ph•¬ng ph¸p thùc nghiÖm s• ph¹m: §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ hÖ thèng bµi to¸n hãa häc cã nhiÒu c¸ch gi¶i vµ ph•¬ng ph¸p sö dông hÖ thèng bµi to¸n ®ã trong viÖc rÌn t• duy vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh ë tr•êng trung häc phæ th«ng. 3. Ph•¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc: Xö lÝ ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm s• ph¹m. VII - Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu cã hÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i kÕt hîp víi ph•¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña gi¸o viªn vµ kh¶ n¨ng tù häc, tù t×m tßi cña häc sinh sÏ gãp phÇn n©ng cao n¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc t• duy s¸ng t¹o cña häc sinh. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 9 VIII - §iÓm míi cña ®Ò tµi 1. TuyÓn chän, x©y dùng vµ sö dông hÖ thèng bµi to¸n ho¸ häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i ®a d¹ng phong phó ®Ó rÌn t• duy vµ trÝ th«ng minh cho häc sinh ë tr•êng THPT. 2. §•a ra mét sè ý kiÕn vÒ ph•¬ng ph¸p sö dông hÖ thèng bµi to¸n hãa häc v« c¬ cã nhiÒu c¸ch gi¶i nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc t• duy vµ rÌn trÝ th«ng minh cho häc sinh ë tr•êng trung häc phæ th«ng. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 10 PhÇn II: Néi dung Ch•¬ng 1: C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi I - Ho¹t ®éng nhËn thøc cña Häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc ho¸ häc 1. Kh¸i niÖm nhËn thøc [18], [22] NhËn thøc lµ mét trong ba mÆt cña ®êi sèng t©m lÝ con ng•êi (nhËn thøc, t×nh c¶m, ý chÝ), lµ tiÒn ®Ò cña hai mÆt kia ®ång thêi cã quan hÖ chÆt chÏ víi chóng vµ víi c¸c hiÖn t•îng t©m lÝ kh¸c. Ho¹t ®éng nhËn thøc bao gåm nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau, cã thÓ chia ho¹t ®éng nµy gåm hai giai ®o¹n lín: nhËn thøc c¶m tÝnh (gåm c¶m gi¸c, tri gi¸c) vµ nhËn thøc lÝ tÝnh (gåm t• duy, t•ëng t•îng). Ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc ho¸ häc còng n»m trong quy luËt chung Êy. a. NhËn thøc c¶m tÝnh NhËn thøc c¶m tÝnh lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh bªn ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn t•îng th«ng qua sù tri gi¸c cña c¸c gi¸c quan. C¶m gi¸c lµ h×nh thøc khëi ®Çu trong ho¹t ®éng nhËn thøc, nã chØ ph¶n ¸nh tõng thuéc tÝnh riªng lÎ cña sù vËt, hiÖn t•îng. Tri gi¸c ®•îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së nh÷ng c¶m gi¸c, nh•ng tri gi¸c kh«ng ph¶i lµ nh÷ng phÐp céng ®¬n gi¶n cña c¶m gi¸c, tri gi¸c ph¶n ¸nh sù vËt, hiÖn t•îng mét c¸ch trän vÑn vµ theo mét cÊu tróc nhÊt ®Þnh. Sù nhËn thøc c¶m tÝnh ®•îc thùc hiÖn th«ng qua h×nh thøc tri gi¸c cao, cã tÝnh chñ ®éng tÝch cùc, cã môc ®Ých lµ sù quan s¸t. b. NhËn thøc lÝ tÝnh T•ëng t•îng lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu ch•a tõng cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu t•îng ®· cã. T• duy lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ bªn trong cã tÝnh quy luËt cña sù vËt, hiÖn t•îng trong hiÖn thùc kh¸ch quan mµ tr•íc ®ã ta ch•a biÕt. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 11 Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cða t­ duy l¯ tÝnh ‚cã vÊn ®Ò‛. T­ duy chØ xuÊt hiÖn khi con ng­êi gÆp v¯ nhËn thøc ®­îc t×nh huèng ‚cã vÊn ®Ò‛. Tøc lµ t×nh huèng chøa ®ùng mét môc ®Ých, mét vÊn ®Ò míi mµ nh÷ng hiÓu biÕt cò, hµnh ®éng cò tuy cßn cÇn thiÕt nh•ng kh«ng ®ñ søc gi¶i quyÕt. Vµ muèn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò míi ®ã, con ng•êi ph¶i t• duy. 2. Qu¸ tr×nh nhËn thøc Qu¸ tr×nh nhËn thøc liªn quan chÆt chÏ víi t• duy, n¨ng lùc nhËn thøc ®•îc x¸c ®Þnh lµ n¨ng lùc trÝ tuÖ cña con ng•êi. Nã ®•îc biÓu hiÖn d•íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. C¸c nhµ t©m lÝ häc xem trÝ tuÖ lµ sù nhËn thøc cña con ng•êi bao gåm nhiÒu n¨ng lùc riªng rÏ vµ ®•îc x¸c ®Þnh th«ng qua chØ sè I.Q N¨ng lùc nhËn thøc ®•îc biÓu hiÖn ë nhiÒu mÆt cô thÓ lµ: - MÆt nhËn thøc: Nh• nhanh biÕt, nhanh hiÓu, nhanh nhÑ, biÕt suy xÐt vµ t×m ra c¸c quy luËt trong c¸c hiÖn t•îng mét c¸c nhanh chãng. - VÒ kh¶ n¨ng t•ëng t•îng: ãc t•ëng t•îng phong phó, h×nh dung ra ®•îc nh÷ng h×nh ¶nh vµ néi dung theo ®óng ®iÒu ng•êi kh¸c m« t¶. - Qua hµnh ®éng: Sù nhanh trÝ, th¸o v¸t, linh ho¹t, s¸ng t¹o. - Qua phÈm chÊt: ãc tß mß, lßng say mª, høng thó lµm viÖc. 3. Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho häc sinh ViÖc ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc thùc chÊt lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc suy nghÜ linh ho¹t, s¸ng t¹o mµ b•íc ®Çu lµ gi¶i c¸c bµi to¸n nhËn thøc, vËn dông vµo bµi to¸n thùc tiÔn, trong hµnh ®éng mét c¸ch chñ ®éng vµ ®éc lËp ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc ®•îc thùc hiÖn th•êng xuyªn, liªn tôc, cã hÖ thèng, ®iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi HS. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc ®•îc thùc hiÖn tõ viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc quan s¸t, ph¸t triÓn trÝ nhí vµ t•ëng t•îng, trau råi ng«n ng÷, n¾m v÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, ph•¬ng ph¸p nhËn thøc vµ phÈm chÊt nh©n c¸ch. Nh÷ng yÕu tè nµy ¶nh h•ëng ®Õn n¨ng lùc nhËn thøc. §Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho HS cÇn ®¶m b¶o c¸c yªu tè sau: - Vèn di chuyÒn vÒ t• chÊt tèi thiÓu cho HS. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 12 - Vèn kiÕn thøc tÝch luü ph¶i ®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng. - Ph•¬ng ph¸p d¹y vµ ph•¬ng ph¸p häc ph¶i thùc sù khoa häc. - Chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm løa tuæi vµ sù ®¶m b¶o vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. Trong qu¸ tr×nh tæ chøc häc tËp ta cÇn chó ý ®Õn c¸c h•íng c¬ b¶n sau: - Sö dông ph•¬ng ph¸p d¹y häc mang tÝnh chÊt nghiªn cøu, kÝch thÝch ®•îc ho¹t ®éng nhËn thøc, rÌn luyÖn t• duy ®éc lËp s¸ng t¹o. - H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë HS n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò t¨ng c•êng tÝnh ®éc lËp trong ho¹t ®éng. Ng•êi gi¸o viªn cÇn d¹y cho HS biÕt c¸ch lËp kÕ ho¹ch lµm viÖc, ph©n tÝch c¸c yªu cÇu cña nhiÖm vô häc tËp vµ ®Ò ra c¸c ph•¬ng ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸c hîp lÝ, s¸ng t¹o. - CÇn chó ý tæ chøc c¸c ho¹t ®éng tËp thÓ trong d¹y häc. Trong c¸c ho¹t ®éng nµy mçi HS thÓ hiÖn c¸ch nh×n nhËn, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña m×nh vµ nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ®•îc c¸ch gi¶i quyÕt cña b¹n. §iÒu ®ã sÏ thóc ®Èy sù më réng vµ ph¸t triÓn t• duy, c¸c quan hÖ x· héi, t×nh b¹n bÌ, tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi tËp thÓ. Nh• vËy n¨ng lùc nhËn thøc liªn quan trùc tiÕp víi t• duy. N¨ng lùc nhËn thøc, n¨ng lùc trÝ tuÖ ®•îc ph¸t triÓn khi t• duy ph¸t triÓn. II - VÊn ®Ò ph¸t triÓn n¨ng lùc t• duy vµ rÌn trÝ th«ng minh 1. T• duy lµ g× ? L.N. T«nxt«i ®· viÕt: "KiÕn thøc chØ thùc sù lµ kiÕn thøc khi nµo nã lµ thµnh qu¶ nh÷ng cè g¾ng cña t• duy chø kh«ng ph¶i cña trÝ nhí". Nh• vËy, HS chØ thùc sù lÜnh héi ®•îc tri thøc chØ khi hä thùc sù t• duy. [10] Theo M.N. Sac®ac«p: "T• duy lµ sù nhËn thøc kh¸i qu¸t gi¸n tiÕp c¸c sù vËt vµ hiÖn t•îng cña hiÖn thùc trong nh÷ng dÊu hiÖu, nh÷ng thuéc tÝnh chung vµ b¶n chÊt cña chóng. T• duy còng lµ sù nhËn thøc s¸ng t¹o nh÷ng sù vËt, hiÖn t•îng míi, riªng rÏ cña hiÖn thùc trªn c¬ së nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t hãa ®· thu nhËn ®•îc. [22] Hay: T• duy lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ mµ nhê ®ã con ng•êi ph¶n ¸nh ®•îc c¸i ®èi t•îng vµ hiÖn t•îng cña hiÖn thùc th«ng qua nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 13 chóng, ®ång thêi con ng•êi v¹ch ra ®•îc nh÷ng mèi quan hÖ kh¸c nhau trong mçi ®èi t•îng, hiÖn t•îng vµ gi÷a c¸c ®èi t•îng, hiÖn t•îng víi nhau". [14] 2. Nh÷ng phÈm chÊt cña t• duy [18] Nh÷ng phÈm chÊt c¬ b¶n cña t• duy lµ: - TÝnh ®Þnh h•íng: thÓ hiÖn ë ý thøc nhanh chãng vµ chÝnh x¸c ®èi t•îng cÇn lÜnh héi, môc ®Ých ph¶i ®¹t vµ nh÷ng con ®•êng tèi •u ®Ó ®¹t ®•îc môc ®Ých Êy. - BÒ réng: thÓ hiÖn ë chç cã kh¶ n¨ng vËn dông nghiªn cøu c¸c ®èi t•îng kh¸c. - §é s©u: thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng n¾m v÷ng ngµy cµng s©u s¾c h¬n b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t•îng. - TÝnh linh ho¹t: thÓ hiÖn ë sù nh¹y bÐn trong viÖc vËn dông nh÷ng tri thøc vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng vµo c¸c t×nh huèng kh¸c nhau mét c¸ch s¸ng t¹o. - TÝnh mÒm dÎo: thÓ hiÖn ë ho¹t ®éng t• duy ®•îc tiÕn hµnh theo h•íng xu«i vµ ng•îc chiÒu. - TÝnh ®éc lËp: thÓ hiÖn ë chç tù m×nh ph¸t hiÖn ®•îc vÊn ®Ò, ®Ò xuÊt ®•îc c¸ch gi¶i quyÕt vµ tù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. - TÝnh kh¸i qu¸t: thÓ hiÖn ë chç khi gi¶i quyÕt mçi lo¹i nhiÖm vô sÏ ®•a ra m« h×nh kh¸i qu¸t. Tõ m« h×nh kh¸i qu¸t nµy cã thÓ vËn dông ®Ó gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô cïng lo¹i. 3. RÌn luyÖn c¸c thao t¸c t• duy [7], [22] Cã n¨ng lùc quan s¸t tèt, ghi nhËn ®•îc chÝnh x¸c sù biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn t•îng nh•ng kh«ng biÕt x©u chuçi c¸c hiÖn t•îng ®ã l¹i víi nhau vµ ®•a ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt còng nh• thÓ hiÖn quan ®iÓm c¸ nh©n th× ch•a ®ñ mµ cÇn ph¶i cã t• duy. V× kh«ng cã t• duy th× kh«ng cã sù tiÕp thu, kh«ng cã sù vËn dông tri thøc, HS kh«ng häc tËp ®•îc. Do ®ã, ph¸t triÓn t• duy ®ång nghÜa víi viÖc rÌn luyÖn c¸c thao t¸c t• duy lµ ®iÒu v« cïng quan träng vµ cÇn thiÕt. D¹y vµ häc ho¸ häc cã nhiÒu c¬ héi ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã. LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 14 a. Ph©n tÝch vµ tæng hîp * Ph©n tÝch: lµ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó ph©n tÝch ®èi t•îng nhËn thøc thµnh nh÷ng ‚bé phËn‛, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ v¯ quan hÖ gi÷a chóng ®Ó nhËn thøc ®èi t•îng s©u s¾c h¬n, trän vÑn h¬n. * Tæng hîp: l¯ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó hîp nhÊt c¸c ‚bé phËn‛, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng thµnh phÇn ®· ®•îc t¸ch ra nhê ph©n tÝch thµnh mét chØnh thÓ. VÝ dô: khi d¹y bµi vÒ chÊt (sau lÝ thuyÕt chñ ®¹o), ®Ó hiÓu s©u s¾c vÒ tÝnh chÊt cña mét chÊt bÊt kú, cÇn h•íng dÉn HS viÕt vµ ph©n tÝch c«ng thøc cÊu t¹o cña chÊt ®ã råi rót ra c¸c kÕt luËn cÇn thiÕt (tæng hîp). Cô thÓ ®èi víi bµi axit nitric: Sau ®ã, h•íng häc sinh v¯o t×nh huèng ‚cã vÊn ®Ò‛ ion  3NO trong m«i tr•êng axit (tæng hîp). Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng, ph©n tÝch vµ tæng hîp cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bæ sung cho nhau t¹o thµnh mét thÓ thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi. Ph©n tÝch lµ c¬ së cña tæng hîp, tæng hîp diÔn ra trªn c¬ së ph©n tÝch. b. So s¸nh So s¸nh lµ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó x¸c ®Þnh sù gièng nhau hay kh¸c nhau, sù ®ång nhÊt hay kh«ng ®ång nhÊt, sù b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau gi÷a c¸c ®èi t•îng nhËn thøc. Trong d¹y häc ho¸ häc th•êng dïng hai lo¹i so s¸nh lµ: so s¸nh tuÇn tù vµ so s¸nh ®èi chiÕu. So s¸nh tuÇn tù: lµ sù so s¸nh trong ®ã nghiªn cøu xong tõng ®èi t•îng nhËn thøc råi so s¸nh chóng víi nhau. VÝ dô: sau khi nghiªn cøu axit HNO3, yªu cÇu häc sinh so s¸nh tÝnh chÊt cña hai axit H2SO4 vµ HNO3. H O N O O +5+1 ThÓ hiÖn tÝnh axit ThÓ hiÖn tÝnh oxi ho¸ m¹nh  HNO3 võa cã tÝnh axit, võa cã tÝnh oxi ho¸ m¹nh LuËn V¨n Th¹c SÜ NguyÔn Th× Ng©n Tr•êng §¹i Häc S• Ph¹m Hµ Néi Khoa Hãa Häc 15 So s¸nh ®èi chiÕu: nghiªn cøu hai ®èi t•îng cïng mé