Luận văn Vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở Thành phố Hải Phòng

MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Sau hơn 20 năm thực hiện công cuộc đổi mới và mở cửa do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo, chúng ta càng thấy rằng sự lãnh đạo của Đảng ta về đổi mới một cách toàn diện để đưa đất nước ta tiến lên, mà trọng tâm là đổi mới về kinh tế là hoàn toàn đúng đắn. Sự đúng đắn đó thể hiện bằng việc đã đưa đất nước ta ra khỏi khủng khoảng, nền kinh tế liên tục tăng ổn định với tốc độ cao, đời sống của đại đa số nhân dân không ngừng được cải thiện; vị thế và tiếng nói của dân tộc ta luôn được nâng cao trên trường quốc tế. Về kinh tế, trước hết là sự lãnh đạo của Đảng trong việc phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, định hướng Xã hội chủ nghĩa. Lãnh đạo nền kinh tế theo cơ chế thị trường đồng nghĩa với việc phải luôn tuân thủ những quy luật khách quan của thị trường nói chung và của từng loại thị trường nói riêng. Trong đó, vai trò của nhà nước là hết sức quan trọng đối với việc phát huy những thế mạnh của thị trường, thúc đẩy sự ra đời và phát triển của từng loại thị trường; khai thác những mặt mạnh, những ưu thế của nó, đồng thời hạn chế những tiêu cực, những tồn tại vốn có của cơ chế thị trường, nhằm mục tiêu: Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Trong những năm qua, chúng ta đã từng bước thúc đẩy các loại thị trường ra đời và phát triển. Tuy nhiên, hầu hết các loại thị trường của nước ta đều còn rất mới mẻ, họat động còn yếu. Thị trường sức lao động không nằm ngoài những đặc trưng đó. Thị trường sức lao động của nước ta còn yếu về mọi mặt biểu hiện ở chỗ: cung cầu về sức lao động mất cân đối trầm trọng, chất lượng lao động còn kém, các kênh giao dịch việc làm chưa phát triển, thông tin thị trường sức lao động còn sơ khai, vẫn còn một khoảng cách khá xa giữa người mua và người bán sức lao động. Điều đó biểu hiện ra bên ngoài là người cần sức lao động không biết chỗ mua và ngược lại người cần bán sức lao động không biết bán ở đâu và cuối cùng là, tỷ lệ lao động chưa có việc làm hàng năm còn cao, sức lao động xã hội không được sử dụng hết, còn rất lãng phí. Những tồn tại, yếu kém trên của thị trường sức lao động, một phần do nước ta mới đi vào xây dựng nền kinh tế thị trường, song có thể nói vai trò của nhà nước trong việc thúc đẩy và phát triển thị trường này còn rất nhiều bất cập. Thành phố Hải Phòng nằm ở đồng bằng châu thổ sông Hồng, với dân số 1,8 triệu người và mức gia tăng dân số bình quân hàng năm là 1,3%. Cũng như dân số Việt Nam nói chung, dân số Hải Phòng thuộc loại dân số trẻ, số người trong độ tuổi lao động chiếm 64% dân số nói chung. Hàng năm có trên 2 vạn người vào tuổi lao động. Điều này vừa là một lợi thế, một nguồn lực quan trọng cho công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá phát triển kinh tế - xã hội lại vừa là thách thức lớn trong vấn đề giải quyết việc làm. Như vậy, nghiên cứu vai trò Nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng, để đưa ra phương hướng và những giải pháp nhằm phát triển thị trường sức lao động thành phố Hải Phòng trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá là vấn đề rất quan trọng, cấp bách và lâu dài, phục vụ đắc lực cho việc xây dựng chiến lược phát triển kinh tế - xã hội thành phố Hải Phòng trong giai đoạn hiện nay và những năm tiếp theo. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài. Liên quan tới thị trường sức lao động đã có một số đề tài nghiên cứu, đề cập ở những góc độ khác nhau, tuy nhiên chưa có công trình nghiên cứu trực tiếp nào về “Vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng”. Do đó, việc đi sâu nghiên cứu, phân tích, đánh giá thực trạng vai trò nhà nước đối với sự phát triển của thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng, từ đó đưa ra phương hướng và những giải pháp tăng cường vai trò nhà nước nhằm phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng là một đề tài mới, chưa được nghiên cứu. 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài: Luận văn nhằm đạt được những mục đích sau: - Làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về vai trò nhà nước trong việc phát triển thị trường sức lao động. Khảng định tính tất yếu và nội dung nâng cao vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng trong giai đoạn hiện nay-giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá, phát triển kinh tế thị trường và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. - Phân tích, đánh giá thực trạng vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng. Từ đó, tìm ra những ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân hạn chế của vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động thời gian qua ở thành phố Hải Phòng. - Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực trạng, đề xuất những phương hướng và giải pháp nhằm tăng cường vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn: 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Luận văn lấy vai trò nhà nước đối với sự hình thành và phát triển của thị trường sức lao động ở Hải Phòng làm đối tượng nghiên cứu. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: - Vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng giai đoạn từ năm 2001-2005, khi nghiên cứu thực trạng và đề xuất phương hướng, giải pháp đến năm 2010 và tầm nhìn đến năm 2020. - Tham khảo nghiên cứu vai trò nhà nước đối với thị trường sức lao động một số địa phương của Việt Nam, có tính đến vai trò nhà nước đối với thị trường sức lao động một số nước trên thế giới. 5. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn lấy phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm phương pháp luận chung, đặc biệt trực tiếp vận dụng phương pháp trừu tượng hóa-phương pháp đặc thù của kinh tế chính trị để tiếp cận đối tượng nghiên cứu. Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các phương pháp hệ thống, phân tích thống kê, phương pháp chuyên gia, điều tra xã hội học ... 6. Dự kiến đóng góp của luận văn: - Làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động. - Đưa ra những đánh giá thực trạng vai trò nhà nước đối với thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng, trên cơ sở đó đề xuất phương hướng và những giải pháp mang tính khả thi nhằm tăng cường vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở thành phố Hải Phòng trong những năm tới. - Góp phần cung cấp thêm những cơ sở khoa học cho chính quyền địa phương Hải Phòng tham khảo, hoạch định chính sách nhằm phát triển thị trường sức lao động thành phố, phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển kinh tế thị trường và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế. 7. Kết cấu của luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, về nội dung luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động. - Chương 2: Thực trạng vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở Hải Phòng. - Chương 3: Phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm tăng cường vai trò nhà nước trong phát triển thị trường sức lao động ở Hải Phòng. CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VAI TRÒ NHÀ NƯỚC TRONG PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG SỨC LAO ĐỘNG 1.1. Những vấn đề chung về thị trường sức lao động. 1.1.1. Thị trường sức lao động và các yếu tố cấu thành thị trường sức lao động. 1.1.1.1. Thị trường sức lao động. Có rất nhiều khái niệm về thị trường sức lao động, mỗi khái niệm có những đặc điểm riêng phụ thuộc vào những điều kiện, hoàn cảnh, vị trí nhất định của các tổ chức hoặc các nhà khoa học đưa ra. Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO) thì: “Thị trường sức lao động là thị trường trong đó có các dịch vụ lao động được mua và bán thông qua quá trình để xác định mức độ có việc làm của lao động, cũng như mức độ tiền công”. Khái niệm này nhấn mạnh đến các dịch vụ lao động được xác định thông qua việc làm được trả công. Các nhà khoa học Mỹ cho rằng: “ Thị trường mà đảm bảo việc làm cho người lao động và kết hợp giải quyết trong lĩnh vực việc làm thì được gọi là thị trường sức lao động”. Các nhà khoa học kinh tế Nga thì lại cho rằng: “Thị trường sức lao động được hiểu như một hệ thống quan hệ xã hội, những định mức và thể chế xã hội (trong đó có cả pháp luật), đảm bảo cho việc tái sản xuất, trao đổi và sử dụng lao động”. Theo một số nhà khoa học kinh tế Việt Nam thì khái niệm trên được phát biểu: “Thị trường sức lao động là toàn bộ các quan hệ lao động được xác lập trong lĩnh vực thuê mướn lao động (nó bao gồm các quan hệ lao động cơ bản nhất như thuê mướn và sa thải lao động, tiền lương và tiền công, bảo hiểm xã hội, tranh chấp lao động), ở đó diễn ra sự trao đổi, thoả thuận giữa một bên là người lao động tự do và một bên là người sử dụng lao động”. Mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau về thị trường sức lao động, do cách tiếp cận khác nhau, song các quan điểm trên đều thống nhất với nhau về nội dung cơ bản để tạo nên thị trường sức lao động đó là: không gian, địa điểm, người bán sức lao động, người mua sức lao động, giá cả sức lao động và những ràng buộc giữa các bên tham gia thị trường này. Thực tế cho thấy, các quốc gia phát triển kinh tế theo mô hình kinh tế thị trường có những xuất phát điểm khác nhau; có những đặc điểm về kinh tế, chính trị, xã hội khác nhau. Do đó, khác nhau về trình độ phát triển thị trường sức lao động. Mỗi nhà kinh tế có thể nghiên cứu thị trường sức lao động dưới những góc độ riêng, nên nhận thức về thị trường sức lao động không đồng nhất. Vì vậy, việc tồn tại những quan điểm khác nhau trong quá trình khám phá các quy luật vận động của thị trường sức lao động là điều dễ hiểu. Tuy nhiên, để hiểu thị trường sức lao động dưới góc độ bao quát nhất, cần xuất phát từ quan điểm của Chủ nghĩa Mác. Theo C.Mác :‘‘  . . . Tư bản chỉ phát sinh ở nơi nào mà người chủ tư liệu sản xuất và tư liệu sinh hoạt tìm thấy được người lao động tù do với tư cách là bán sức lao động của mình trên thị trường’’. ‘‘Anh ta và những chủ tiền gặp nhau trên thị trường và quan hệ với nhau với tư cách là những người chủ hàng hóa bình đẳng với nhau, chỉ khác nhau ở chỗ người thì mua, còn người kia thì bán và vì thế cả hai đều là những người bình đẳng về pháp lý’’. ‘‘Lĩnh vực lưu thông hàng hóa hay trao đổi hàng hóa, trong đó việc mua và bán sức lao động được thực hiện là các địa đàng thực sự của những quyền tự nhiên của con người. Ngự trị ở đây chỉ có quyền tự do, bình đẳng, quyền sở hữu ...’’. Như vậy, từ sự chỉ dẫn của C.Mác có thể rút ra một số luận điểm quan trọng về thị trường sức lao động như sau : - Thị trường sức lao động là thị trường đặc biệt của thị trường hàng hóa vì hàng hóa đem ra trao đổi không phải là hàng hóa thông thường mà là hàng hóa sức lao động. - Quan hệ trao đổi không phải là quan hệ ‘‘mua đứt bán đoạn’’ mà được thực hiện thông qua ký kết một văn bản hợp đồng. - Nguyên tắc trao đổi và những quy luật chi phối trên thị trường sức lao động không khác gì thị trường hàng hóa thông thường, đó là: tự do, bình đẳng và ngang giá. Tự do vì người mua và người bán chỉ phục tùng ý chí của mình; bình đẳng vì họ quan hệ với nhau như ‘‘những chủ sở hữu hàng hóa và trao đổi vật ngang giá lấy vật ngang giá’’. Từ đó có thể rút ra : Thị trường sức lao động là một thị trường hàng hoá, là nơi diễn ra việc trao đổi mua bán hàng hoá sức lao động, người sử dụng và người sở hữu sức lao động trao đổi với nhau thông qua một bản hợp đồng, trong đó xác định quyền tự do, bình đẳng của các chủ thể sở hữu và theo nguyên tắc trao đổi ngang giá. Ở đây, giá cả của hàng hoá sức lao động biểu hiện dưới hình thái tiền công và tiền công chịu sự điều tiết của các quy luật thị trường, trong đó quan hệ cung và cầu lao động là cơ chế tác động trực tiếp tới sưc thay đổi của tiền công. Như vậy, trên thị trường sẽ hình thành những quan hệ về việc làm, nó xác định nội dung đích thực của thị trường sức lao động như thị trường việc làm. Tóm lại, có thể quan niệm một cách chung nhất về thị trường sức lao động như sau : ‘‘Thị trường sức lao động là một bộ phận của hệ thống thị trường, trong đó diễn ra quá trình trao đổi giữa một bên là người lao động tự do (người bán sức lao động) và một bên là người có nhu cầu sử dụng sức lao động (người mua sức lao động). Sự trao đổi này được thỏa thuận trên cơ sở các mối quan hệ như: tiền công, tiền lương, điều kiện làm việc, bảo hiểm xã hội, ... thông qua một hợp đồng lao động bằng văn bản hoặc bằng miệng’’. 1.1.1.2. Các yếu tố cấu thành thị trường sức lao động. Nói đến thị trường sức lao động là nói đến mối quan hệ giữa người có sức lao động có thể tìm được việc làm để có thu nhập và người sử dụng sức lao động có thể thuê được công nhân bằng cách trả công để tiến hành sản xuất-kinh doanh. Trên thị trường sức lao động, mức cung, cầu về sức lao động ảnh hưởng tới tiền công lao động. Đối tượng tham gia thị trường sức lao động bao gồm: những người chủ sở hữu tư liệu sản xuất, có nhu cầu sử dụng sức lao động và những người có nhu cầu bán sức lao động có thể có việc làm và thu nhập. Từ đó ta thấy: Thị trường sức lao động được cấu thành bởi 3 yếu tố cơ bản : cung, cầu và giá cả sức lao động. Ba yếu tố này có mối quan hệ tác động lẫn nhau. Nói tới sự vận động, phát triển của thị trường sức lao động tức là nói tới sự vận động, phát triển của các yếu tố cung, cầu, giá cả sức lao động và quan hệ giữa chúng cả về quy mô, trình độ, cơ cấu và tính chất hoạt động . *. Cung sức lao động. Cung về sức lao động chính là lực lượng lao động xã hội, là toàn bộ những người có khả năng lao động và có nhu cầu về việc làm, bao gồm cả những người trong và ngoài độ tuổi lao động. Cung sức lao động cần phải xem xét về số lượng, chất lượng và cơ cấu. - Về số lượng : Cung sức lao động thường được phân biệt thành 2 phạm trù : + Cung thực tế về sức lao động : Gồm tất cả những người từ đủ 15 tuổi trở lên đang làm việc và những người thất nghiệp. Cung thực tế sức lao động chính là lực lượng lao động xã hội hay dân số hoạt động kinh tế. + Cung tiềm năng sức lao động : Bao gồm tất cả những người từ đủ 15 tuổi trở lên đang làm việc và những người đang thất nghiệp, những người trong độ tuổi lao động có khả năng lao động nhưng đang đi học, đang làm công việc nội trợ trong gia đình mình hoặc không có nhu cầu lao động và tình trạng khác. - Về chất lượng : Cung sức lao động được thể hiện ở tình trạng sức khỏe, trình độ học vấn, trình độ chuyên môn kỹ thuật, ý thức kỷ luật, phẩm chất đạo đức của người cung sức lao động trên thị trường. - Về cơ cấu : Cung sức lao động thể hiện ở cơ cấu của người cung sức lao động trên thị trường sức lao động xét theo độ tuổi, giới tính, trình độ nghề nghiệp, khu vực, ngành, nghề, thành phần kinh tế. - Những nhân tố ảnh hưởng đến cung sức lao động : + Một là : Quy mô và tốc độ tăng dân số: Quy mô dân số là lượng tuyệt đối về dân số trong phạm vi một quốc gia hay một vùng lãnh thổ. Khi quy mô dân số lớn, tốc độ tăng dân số cao thì cung sức lao động sẽ tăng và ngược lại. + Hai là : Tỷ lệ dân số tham gia thị trường sức lao động, tức là tỷ lệ dân số từ đủ 15 tuổi trở lên tham gia thị trường sức lao động. Khi tỷ lệ này tăng thì cung sức lao động sẽ tăng và ngược lại. + Ba là, sự di cư lao động, đây là yếu tố có tác động tức thì đến cung sức lao đông. Nó có thể làm tăng hoặc làm giảm đột ngột đối với cung sức lao động ở vùng nhập cư và vùng xuất cư. *. Cầu về sức lao động: Cầu về sức lao động là nhu cầu về sức lao động của một quốc gia, một địa phương, một ngành hay một doanh nghiệp với những mức tiền công khác nhau trong một khoảng thời gian nhất định. Nhu cầu này thể hiện qua khả năng thuê mướn lao động trên thị trường sức lao động. Cầu về sức lao động được chia làm hai loại : + Cầu thực tế về sức lao động: Là nhu cầu thực tế cần sử dụng sức lao động tại một thời điểm nhất định. + Cầu tiềm năng về sức lao động: là nhu cầu lao động cho tổng số chỗ làm việc có thể có sau khi đã tính đến các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tạo việc làm trong tương lai như vốn, đất đai, tư liệu sản xuất, công nghệ và các điều kiện khác. Cầu tiềm năng về sức lao động = cầu thực tế về sức lao động + số chỗ làm việc sẽ được tạo ra trong tương lai. Giống như cung về sức lao đông, cầu về sức lao động cũng được xem xét cả về số lượng, chất lượng và cơ cấu: - Về số lượng: Cầu về sức lao động xã hội tỷ lệ thuận với quy mô và tốc độ phát triển sản xuất, nếu năng xuất lao động xã hội không đổi và nó tỷ lệ nghịch với năng xuất lao động xã hội, nếu quy mô sản xuất không đổi. - Về chất lượng: Cầu về chất lượng lao động ngày một nâng cao trước sự đòi hỏi của việc nâng cao năng xuất lao động, mở rộng quy mô sản xuất, tăng khả năng cạnh tranh . . . - Về cơ cấu: Cầu lao động cũng được xem xét theo các tiêu chí: lứa tuổi, giới tính, ngành, nghề, thành phần kinh tế . . . - Các yếu tố ảnh hưởng đến cầu sức lao động: + Một là, phương thức tăng trưởng kinh tế được lựa chọn: nếu chính phủ lựa chọn phương thức tăng trưởng kinh tế nhanh, nhờ vào vốn là chủ yếu thì cầu lao động sẽ giảm và vốn khi được ưu tiên đầu tư vào ngành nào, vùng nào thì ngành đó, vùng đó sẽ thu hút nhiều lao động hơn. Nếu chính phủ lựa chọn phương thức tăng trưởng kinh tế dựa vào lao động là chủ yếu thì cầu lao động sẽ tăng lên. + Hai là, Mục tiêu tạo việc làm của Chính phủ: Việc làm là một vấn đề luôn được chính phủ ở hầu hết các nước quan tâm vì nó liên quan trực tiếp đến vấn đề an sinh xã hội. Việc làm luôn là một trong những mục tiêu kinh tế vĩ mô của các Chính phủ. Chính vì vậy, việc làm là vấn đề kinh tế xã hội có tính bức xúc, thu hút sự quan tâm của các cấp, các ngành, các tổ chức chính tri-xã hội và người lao động. + Ba là, kiểu và mức độ công nghiệp hoá lựa chọn: Công nghiệp hoá, hiện đại hoá là tất yếu khách quan đối với mỗi quốc gia. Dưới góc độ việc làm, kiểu và mức độ công nghiệp hoá được lựa chọn có ảnh hưởng không nhỏ. + Bốn là, mục tiêu chuyển dịch lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ: Ở các nước đang phát triển, thị trường sức lao động có đặc điểm là lao động trong khu vực nông nghiệp chiếm tỷ lệ lớn và tình trạng người nông dân thiếu việc làm là phổ biến do thất nghiệp . . . Do đó, để tăng cầu lao động ở khu vực nông thôn, Chính phủ cần đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn, chuyển dịch lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. + Năm là, cầu về hàng hoá, dịch vụ trên thị trường và khuynh hướng tiêu dùng của dân cư: Khi cầu về hàng hoá và dịch vụ tăng thì cầu về sức lao động để sản xuất ra hàng hoá, dịch vụ đó cũng tăng lên và ngược lại. Đồng thời, nếu khuynh hướng tiêu dùng của dân cư là sử dụng sản phẩm làm từ công nghệ nhiều lao động thì cầu về sức lao động sẽ tăng và ngược lại. Ngoài ra, cầu về sức lao động còn chịu tác động của nhiều yếu tố khác như: tình hình kinh tế, chính tri, xã hội (ảnh hưởng đến việc mở rộng hay thu hẹp sản xuất, khuyến khích hay hạn chế đầu tư ...) ; yếu tố tiền công lao động (khi tiền công lao động tăng lên cầu về sức lao động có xu hướng giảm và ngược lại), và các yếu tố tạo ra việc làm như: đất đai, vốn, trình độ tổ chức quản lý, tôn giáo, phong tục tập quán... *. Giá cả sức lao động: Tiền công là giá cả sức lao động, là sự biểu hiện bằng tiền của giá trị sức lao động; cũng như các loại hàng hoá khác, giá cả hàng hoá sức lao động không chỉ bị quy định bởi giá trị của nó, mà còn chịu ảnh hưởng của quan hệ cung -cầu sức lao động. Khi cung vượt quá cầu thì giá cả sức lao động sẽ thấp hơn giá trị sức lao động và ngược lại. Mối quan hệ cung-cầu trên thị trường sức lao động sẽ dẫn đến việc xác định giá cả sức lao động. *. Mối quan hệ giữa giá cả và cung -cầu trên thị trường sức lao động. - Sự hoạt động của thị trường sức lao động được thể hiện thông qua mối quan hệ giữa giữa giá cả và cung, cầu trên thị trường sức lao động. Cung, cầu và giá cả sức lao động có mối quan hệ qua lại với nhau trên thị trường sức lao động. Nếu cung phù hợp với cầu và cung-cầu điều chỉnh linh hoạt theo tiền công thì thị trường sức lao động vận hành có hiệu quả, thất nghiệp không xảy ra. Nếu mức cung cao hơn mức cầu thì lao động sẽ thừa, tiền công giảm xuống và