Nghiên cứu tác động của công bố thông tin trách nhiệm xã hội đến hiệu quả tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- TẠ THỊ THÚY HẰNG NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN HÀ NỘI - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- TẠ THỊ THÚY HẰNG NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM Chuyên ngành: KẾ TOÁN, KIỂM TOÁN VÀ PHÂN TÍCH Mã số: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐẶNG THÁI HÙNG PGS.TS. TRẦN VĂN THUẬN HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi thực hiện và không vi phạm về sự trung thực trong học thuật Người hướng dẫn Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh PGS.TS. Đặng Thái Hùng Tạ Thị Thúy Hằng ii LỜI CẢM ƠN Luận án này là kết quả những nỗ lực của tác giả sau bốn năm học tập, nghiên cứu với sự hỗ trợ về vật chất, tinh thần của gia đình, thầy cô, đồng nghiệp, bạn bè và cả các em sinh viên yêu quí. Trước hết tác giả xin gửi lời cảm ơn đến tập thể các Thầy Cô, cán bộ Viện Sau Đại học, Viện Kế toán Kiểm toán – Đại học Kinh tế Quốc dân đã tạo điều kiện cho NCS trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tác giả xin gửi cảm ơn sâu sắc đến hai Thầy hướng dẫn PGS.TS Đặng Thái Hùng, PGS.TS Trần Văn Thuận đã động viên, khích lệ, hướng dẫn và tạo mọi điều kiện tốt nhất để NCS hoàn thành Luận án của mình. Tác giả vô cùng biết ơn bố mẹ đẻ, bố mẹ chồng, chồng và hai con Tuấn Duy, Bảo Phương đã chia sẻ, động viên, hỗ trợ tác giả về mặt vật chất, tinh thần, thời gian để tác giả có thể tập trung cho Luận án. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, các em sinh viên đã chia sẻ, hỗ trợ tác giả trong quá trình tác giả thực hiện Luận án. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ...............................................................................................viii DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ ............................................................................... ix DANH MỤC PHỤ LỤC ............................................................................................ x PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP ...... 5 1.1. Tổng quan nghiên cứu tác động của công bố thông tin trách nhiệm xã hội đến hiệu quả tài chính ............................................................................................. 5 1.1.1. Sự khác biệt về nội dung thông tin TNXH DN ............................................... 5 1.1.2. Sự khác biệt đo lường hiệu quả tài chính doanh nghiệp .................................. 6 1.2. Khoảng trống nghiên cứu .............................................................................. 18 Kết luận chương 1 .................................................................................................... 20 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LÝ LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP ... 21 2.1. Lý luận chung về trách nhiệm xã hội và công bố thông tin trách nhiệm xã hội ..... 21 2.1.1. Trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp .......................................................... 21 2.1.2. Công bố thông tin trách nhiệm xã hội .......................................................... 23 2.1.3. Đo lường công bố thông tin trách nhiệm xã hội ........................................... 28 2.2. Hiệu quả tài chính và các chỉ tiêu đo lường hiệu quả tài chính .................... 32 2.2.1. Hiệu quả tài chính ........................................................................................ 32 2.2.2. Các chỉ tiêu đo lường hiệu quả tài chính ...................................................... 32 2.3. Cơ sở lý thuyết mối quan hệ công bố thông tin trách nhiệm xã hội và hiệu quả tài chính doanh nghiệp .................................................................................. 35 2.3.1. Lý thuyết các bên liên quan ......................................................................... 35 2.3.2. Lý thuyết hợp pháp ...................................................................................... 37 2.3.3. Lý thuyết tín hiệu ......................................................................................... 38 Kết luận chương 2 .................................................................................................... 43 iv CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 44 3.1. Xây dựng giả thuyết nghiên cứu .................................................................... 44 3.2. Mô hình nghiên cứu........................................................................................ 44 3.3. Xây dựng phương trình nghiên cứu định lượng ........................................... 49 3.4. Đo lường các biến trong mô hình nghiên cứu ............................................... 51 3.4.1. Biến công bố thông tin trách nhiệm xã hội ................................................... 51 3.4.2. Đo lường biến hiệu quả tài chính ................................................................. 62 3.4.3. Đo lường các biến kiểm soát ........................................................................ 63 3.5. Dữ liệu nghiên cứu ......................................................................................... 63 3.6. Phương pháp hồi quy thực hiện trong nghiên cứu ....................................... 65 3.6.1. Phương pháp hồi quy dữ liệu bảng ............................................................... 65 3.6.2. Trình tự thực hiện nghiên cứu định lượng .................................................... 67 CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM ............................................................................... 72 4.1. Đặc điểm thị trường chứng khoán Việt Nam và các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ............................................................... 72 4.1.1. Đặc điểm thị trường chứng khoán Việt Nam ................................................ 72 4.1.2. Đặc điểm hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .......................................................................................... 73 4.1.3. Hoạt động công bố thông tin và công bố thông tin trách nhiệm xã hội của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .............................. 76 4.2. Thống kê mô tả dữ liệu ................................................................................... 78 4.2.1. Thống kê kết quả công bố thông tin trách nhiệm xã hội ............................... 78 4.2.2. Thống kê mô tả các biến ROA và TBQ ........................................................ 86 4.3. Phân tích tương quan ..................................................................................... 86 4.4. Phân tích hồi quy ............................................................................................ 87 4.4.1. Lựa chọn mô hình hồi quy với biến phụ thuộc ROA .................................... 87 4.4.2. Lựa chọn mô hình phù hợp với biến phụ thuộc TBQ.................................... 89 4.4.3. Kiểm định kết quả hồi quy ........................................................................... 90 4.4.4. Kết quả hồi quy các phương trình ................................................................ 95 Kết luận chương 4 .................................................................................................. 104 v CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, KHUYẾN NGHỊ VÀ KẾT LUẬN ............................................................................................................ 105 5.1 Thảo luận kết quả nghiên cứu ...................................................................... 105 5.1.1. Thảo luận về xây dựng chỉ mục báo cáo trách nhiệm xã hôi ....................... 105 5.1.2. Thảo luận thực trạng công bố thông tin trách nhiệm xã hội ........................ 106 5.1.3. Thảo luận về tác động của công bố thông tin trách nhiệm xã hội đến hiệu quả tài chính doanh nghiệp ......................................................................................... 108 5.1.4. Thảo luận ảnh hưởng của pháp luật và chất lượng kiểm toán đến công bố thông tin trách nhiệm xã hội ................................................................................ 110 5.2. Kiến nghị ....................................................................................................... 111 5.2.1. Đối với Nhà nước ...................................................................................... 111 5.2.2. Đối với DN niêm yết.................................................................................. 114 5.2.3. Đối với các nhà đầu tư ............................................................................... 117 5.2.4. Đối với các bên quan khác của DN ............................................................ 117 5.3. Những đóng góp mới của luận án ................................................................ 118 5.3.1. Về mặt khoa học và lý luận ........................................................................ 118 5.3.2. Về mặt thực tiễn ........................................................................................ 118 5.4. Hạn chế nghiên cứu ...................................................................................... 119 5.5. Hướng nghiên cứu trong tương lai .............................................................. 120 Kết luận chương 5 .................................................................................................. 121 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 122 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................... 123 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 125 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 139 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Kí hiệu Tiếng Việt Tiếng Anh 2SLS Mô hình hồi quy hai giai đoạn Two-Stage Least Squares Regression ACCA Hiệp hội kế toán công chứng Anh quốc The Association of Chartered Certified Accountants AUDIT Chất lượng kiểm toán CBTT Công bố thông tin CK Chứng khoán COM Thông tin trách nhiệm với cộng đồng Community responsibility information COP Báo cáo tiến bộ Communication of Progress CSRD Công bố thông tin trách nhiệm xã hội Corporate social responsibility disclosure CUS Thông tin trách nhiệm với khách hàng Responsibilities to customers information DN Doanh nghiệp EMP Thông tin trách nhiệm với lao động Employment responsibility information ENV Thông tin trách nhiệm với môi trường Environmental responsibility information EPS Thu nhập trên cổ phiếu Earning Per Share FEM Mô hình ảnh hưởng cố định Fixed effects model GLS Mô hình bình quân tối thiểu tổng quát Generalized Least Square regression model GMM Phương pháp hồi quy GMM Generalized method of moment GRI Sáng kiến báo cáo toàn cầu Global Reporting Initiative GRW Tỷ lệ tăng trưởng Sale Growth Ratio IFC Công ty tài chính quốc tế International Finance Corporation vii Kí hiệu Tiếng Việt Tiếng Anh IIRC Hội đồng Báo cáo Tích hợp quốc tế International integrated reporting Council ISO Bộ tiêu chuẩn quốc tế International Standards Organization LAW Quy định pháp luật LEV Đòn bẩy tài chính Financial leverage OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế Organization for Economic Co-operation and Development OLS Mô hình bình phương nhỏ nhất Pooded ordinary least square regression model REM Mô hình ảnh hưởng ngẫu nhiên Remdom effects model ROA Tỷ suất lợi nhuận trên tài sản Return on Assets SIZE Quy mô doanh nghiệp Corporate size SX Sản xuất TBQ Giá trị doanh nghiệp Tobin'Q TNXH Trách nhiệm xã hội TTCK Thị trường chứng khoán UNGC Hiệp ước toàn cầu của Liên hiệp quốc United Nations Global Compact VCCI Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam WB Ngân hàng thế giới World Bank WBCSD Hội đồng doanh nghiệp vì sự phát triển bền vững thế giới World Business Council for Sustainable Development viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Mười nguyên tắc thực hành trách nhiệm xã hội của UNGC được yêu cầu trình bày trong COP .................................................................................. 25 Bảng 2.2: Danh mục các nội dung thông tin trách nhiệm xã hội theo GRI4................ 26 Bảng 2.3: Các vấn đề trách nhiệm xã hội theo ISO 26000:2010 ................................. 27 Bảng 2.4: Nhóm các bên liên quan trọng yếu của DN ................................................ 37 Bảng 3.1: Bảng danh sách kiểm tra thông tin TNXH khảo sát thử .............................. 54 Bảng 3.2: Bảng danh sách kiểm tra thông tin TNXH khảo sát .................................... 59 Bảng 4.1: Tổng tài sản của các ngành niêm yết 2012 - 2016 ...................................... 74 Bảng 4.2: ROA của các ngành niêm yết giai đoạn 2012 - 2016 .................................. 75 Bảng 4.3: Thống kê kết quả CBTT trung bình cuả các DN 2006 - 2016 ..................... 78 Bảng 4.4: Thống kê kết quả CBTT TNXH ................................................................. 80 Bảng 4.5: Ma trận tương quan giữa các biến .............................................................. 87 Bảng 4.6: Bảng tổng hợp kết quả hồi quy biến phụ thuộc ROA ................................. 88 Bảng 4.7: Bảng tổng hợp kết quả hồi quy biến phụ thuộc TBQ .................................. 89 Bảng 4.8: Kết quả kiểm định VIF với biến phụ thuộc ROA ....................................... 90 Bảng 4.9: Kết quả kiểm định VIF với biến phụ thuộc TBQ ........................................ 91 Bảng 4.10: Kết quả kiểm định phương sai thay đổi các mô hình ................................ 91 Bảng 4.11: Kết quả kiểm định hiện tượng tự tương quan các mô hình ....................... 92 Bảng 4.12: Kết quả kiểm định hiện tượng nội sinh các mô hình ................................. 94 Bảng 4.13: Bảng tổng hợp khuyết tật các mô hình ..................................................... 95 Bảng 4.14: Kết quả hồi quy GMM mô hình 1 và 3 với biến phụ thuộc ROA ............. 96 Bảng 4.15: Kết quả hồi quy GLS mô hình 4 biến phụ thuộc TBQ .............................. 98 Bảng 4.16: Kết quả hồi quy mô hình giữa biến công cụ và biến nội sinh .................... 99 Bảng 4.17: Kết quả hồi quy hai giai đoạn 2SLS mô hình 2 ...................................... 100 Bảng 4.18: Kết quả hồi quy GMM mô hình 5 với biến phụ thuộc ROA ................... 101 Bảng 4.19: Kết quả hồi quy 2SLS mô hình 6 với biến phụ thuộc TBQ..................... 102 Bảng 5.1: Bảng tổng hợp và so sánh kết quả với giả thuyết ...................................... 108 ix DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ Hình 2.1: Mô hình TNXH của Freeman ..................................................................... 35 Hình 2.2: Mối quan hệ giữa CBTT TNXH và HQTC DN .......................................... 42 Hình 3.1: Mô hình nghiên cứu ................................................................................... 45 Hình 4.1: Diễn biến thị trường giai đoạn 2000 – 2016 ............................................... 73 Hình 4.2: DN niêm yết đạt chuẩn CBTT 2012 - 2017 ................................................ 76 Hình 4.3: Mức độ CBTT TNXH trung bình theo thành phần thông tin của DN năm 2006 - 2016 ............................................................................................... 79 Hình 4.4: DN niêm yết thực hiện CBTT TNXH riêng biệt 2006- 2016 ...................... 81 Hình 4.5: Mức độ CBTT TNXH tại DN sản xuất và DN phi sản xuất 2006- 2016 ..... 82 Hình 4.6: Mức độ CBTT môi trường tại DN SX và DN phi SX 2006- 2016 .............. 82 Hình 4.7: Mức độ CBTT lao động tại DN sản xuất và DN phi sản xuất 2006- 2016 ... 83 Hình 4.8: Mức độ CBTT cộng đồng tại DN sản xuất và DN phi sản xuất 2006- 2016 .... 84 Hình 4.9: Mức độ CBTT sản phẩm tại DN SX và DN phi SX 2006- 2016 ................. 85 Hình 4.10: TBQ và ROA trung bình của DN niêm yết năm 2006 - 2016 .................... 86 x DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Bằng chứng ảnh hưởng của công bố thông tin trách nhiệm xã hội tới giá trị thị trường doanh nghiệp Phụ lục 2: Bằng chứng ảnh hưởng của công bố thông tin trách nhiệm xã hội tới hiệu quả tài chính - theo số liệu kế toán Phụ lục 3: Bằng chứng ảnh hưởng công bố thông tin trách nhiệm xã hội tới hiệu quả tài chính tại Việt Nam Phụ lục 4: Bảng danh sách doanh nghiệp lựa chọn khảo sát thử Phụ lục 5: Danh sách doanh nghiệp trong mẫu khảo sát chính thức Phụ lục 6: Kết quả các kiểm định mô hình 1 – biến phụ thuộc ROA Phụ lục 7: Kết quả các kiểm định mô hình 3 – biến phụ thuộc ROA Phụ lục 8: Kết quả các kiểm định mô hình 2 – biến phụ thuộc TBQ Phụ lục 9: Kết quả các kiểm định mô hình 4 – biến phụ thuộc TBQ Phụ lục 10: Kết quả các kiểm định mô hình 5 – biến phụ thuộc TBQ Phụ lục 11: Kết quả các kiểm định mô hình 6 – biến phụ thuộc TBQ K 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thông tin trách nhiệm xã hội (TNXH) của doanh nghiệp (DN) là một phần của thông tin phi tài chính công khai cho thấy các hoạt động tương tác của DN với xã hội và môi trường sống. Thông qua những thông tin này các bên liên quan có thể đánh giá mức độ thực hành TNXH của DN. Vì vậy CBTT TNXH DN có ý nghĩa rất lớn trong việc quảng bá hình ảnh của DN với các bên liên quan về các hoạt động TNXH của DN nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh, thu hút đầu tư, cải thiện hiệu quả hoạt động của DN. Nhiều DN trên thế giới đã có những thành quả nhất định thông qua thực hành và CBTT TNXH của DN chẳng hạn như Microsoft trở thành tập đoàn công nghệ uy tín hàng đầu trên thế giới do hãng tư vấn toàn cầu Reputation Institute khảo sát năm 2012 với những chương trình hỗ trợ cộng đồng, chương trình từ thiện hay hãng giày thể thao Nike vực dậy sau thời gian doanh số tụt dốc với những cáo buộc và kiện cáo do những bê bối liên quan đến việc các nhà cung cấp của Nike bóc lột lao động với mức lương rẻ mạt nhờ vào việc công khai danh sách các nhà cung cấp của Nike để các tổ chức phi chính phủ có thể giám sát vào năm 2004. Thật vậy, những thành quả từ thực hành và CBTT này của các DN cũng đã được chứng minh bằng công trình khoa học của các nhà nghiên cứu trên thế giới: thực hành và CBTT TNXH giúp tạo dựng uy tín cho DN (Hess và cộng sự, 2002; Brammer and Millington, 2005; Yingjun Lu và cộng sự, 2015), gia tăng giá trị thị trường (Belkaoui, 1976; Frankle and Anderso,1980; Robert,1978; Martin Freedman and