Nghiên cứu tác động của hoạt động du lịch đến đời sống văn hoá - Xã hội của cộng đồng người H’mông ở Sa pa, Lào Cai

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ TRÀ MY NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA HOẠT ĐỘNG DU LỊCH ĐẾN ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ - XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI H’MÔNG Ở SA PA, LÀO CAI LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH Hà Nội - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ TRÀ MY NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA HOẠT ĐỘNG DU LỊCH ĐẾN ĐỜI SỐNG VĂN HOÁ - XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI H’MÔNG Ở SA PA, LÀO CAI Chuyên ngành: Du lịch (Chương trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Lê Anh Tuấn Hà Nội - 2015 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 9 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 9 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................... 10 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài ................. Error! Bookmark not defined. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................ Error! Bookmark not defined. 5. Phương pháp nghiên cứu .............................. Error! Bookmark not defined. 6. Bố cục của luận văn ..................................... Error! Bookmark not defined. CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN TÁC ĐỘNG CỦA HOẠT ĐỘNG DU LỊCH ĐẾN ĐỜI SỐNG VĂN HÓA-XÃ HỘIError! Bookmark not defined. 1.1. Khái quát về hoạt động du lịch .......... Error! Bookmark not defined. 1.1.1. Các khái niệm về du lịch ................ Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Nội dung của hoạt động du lịch ..... Error! Bookmark not defined. 1.2. Tác động của hoạt động du lịch ......... Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Khái niệm ....................................... Error! Bookmark not defined. 1.2.2. Phân loại tác động ......................... Error! Bookmark not defined. 1.2.3. Nội hàm của các tác động của hoạt động du lịch Error! Bookmark not defined. 1.3. Tác động của du lịch đến đời sống văn hóa-xã hội Error! Bookmark not defined. 1.3.1. Tác động đến xây dựng, trang trí nhà cửa .... Error! Bookmark not defined. 1.3.2. Tác động đến trang phục ................ Error! Bookmark not defined. 1.3.3. Tác động đến ẩm thực .................... Error! Bookmark not defined. 1.3.4. Tác động đến các mối quan hệ trong gia đình-xã hội ............ Error! Bookmark not defined. 1.3.5. Tác động đến văn hóa-nghệ thuật .. Error! Bookmark not defined. 1.3.6. Tác động đến cơ cấu kinh tế, phân công lao động ................. Error! Bookmark not defined. 1.3.7. Tác động đến ngôn ngữ .................. Error! Bookmark not defined. 1.4. Các yếu tố tác động đến việc ảnh hƣởng của du lịch tới đời sống văn hóa-xã hội ............................................ Error! Bookmark not defined. 1.4.1. Chính sách phát triển du lịch ......... Error! Bookmark not defined. 1.4.2. Nhận thức và ý thức của người dân Error! Bookmark not defined. 1.4.3. Lưu lượng khách du lịch ................ Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chƣơng 1 ........................................... Error! Bookmark not defined. CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ TÁC ĐỘNG CỦA DU LỊCH ĐẾN ĐỜI SỐNG VĂN HÓA - XÃ HỘI Ở SA PA, LÀO CAIError! Bookmark not defined. 2.1. Khái quát về hoạt động du lịch ở Sapa, Lào Cai .. Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Sự hình thành và phát triển du lịch ở Sa Pa, Lào Cai ............ Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Hoạt động kinh doanh du lịch ở Sa Pa-Lào Cai . Error! Bookmark not defined. 2.1.3. Vai trò của người H’Mông trong phát triển du lịch ở Sa Pa .. Error! Bookmark not defined. 2.2. Tác động của du lịch đến đời sống văn hóa-xã hội của ngƣời H’Mông ở Sa Pa, Lào Cai ......................... Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Tác động đến xây dựng, trang trí nhà cửa .... Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Tác động đến trang phục ................ Error! Bookmark not defined. 2.2.3. Tác động đến ẩm thực .................... Error! Bookmark not defined. 2.2.4. Tác động đến các mối quan hệ trong gia đình- xã hội ........... Error! Bookmark not defined. 2.2.5. Tác động đến văn hóa-nghệ thuật .. Error! Bookmark not defined. 2.2.6. Tác động đến cơ cấu kinh tế, phân công lao động ................. Error! Bookmark not defined. 2.2.7. Tác động đến ngôn ngữ .................. Error! Bookmark not defined. 2.3. Đánh giá các tác động của hoạt động du lịch đến đời sống của ngƣời H’Mông tại Sapa ............................. Error! Bookmark not defined. 2.3.1. Những tác động tích cực ................ Error! Bookmark not defined. 2.3.2. Những tác động tiêu cực và nguyên nhân ..... Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chƣơng 2 ........................................... Error! Bookmark not defined. CHƢƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DU LỊCH BỀN VỮNG NHẰM GÓP PHẦN BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA-XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI H’MÔNG Ở SA PA, LÀO CAI ......................................................... Error! Bookmark not defined. 3.1. Định hƣớng phát triển du lịch của Sapa, Lào Cai Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Định hướng chung .......................... Error! Bookmark not defined. 3.1.2. Định hướng cụ thể .......................... Error! Bookmark not defined. 3.2. Căn cứ đề xuất các giải pháp ............. Error! Bookmark not defined. 3.2.1. Các văn bản .................................... Error! Bookmark not defined. 3.2.2. Mục tiêu ......................................... Error! Bookmark not defined. 3.3. Các giải pháp phát triển du lịch bền vững tại Sapa, Lào Cai . Error! Bookmark not defined. 3.3.1. Bảo đảm quyền lợi kinh tế cho cộng đồng địa phương ........... Error! Bookmark not defined. 3.3.2. Thu hút sự tham gia tối đa của cộng đồng địa phương vào hoạt động du lịch .............................................. Error! Bookmark not defined. 3.3.3. Bảo tồn và phát huy nét văn hóa dân tộc truyền thống .......... Error! Bookmark not defined. 3.4. Các đề xuất, kiến nghị ........................ Error! Bookmark not defined. 3.4.1. Kiến nghị đối với tỉnh Lào Cai và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai .............................................. Error! Bookmark not defined. 3.4.2. Kiến nghị đối với chính quyền địa phương ...... Error! Bookmark not defined. 3.4.3. Kiến nghị đối với doanh nghiệp du lịch ........ Error! Bookmark not defined. 3.4.5. Kiến nghị đối với người dân địa phương ...... Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chƣơng 3 ........................................... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN ..................................................... Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 11 PHỤ LỤC ........................................................ Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BOT Built-Operation-Transfer: Xây dựng-Vận hành-Chuyển giao BT Built-Transfer: Xây dựng-Chuyển giao BTO Built-Transfer-Operation: Xây dựng-Chuyển giao-Vận hành ĐH KHXH&NV Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn ĐVT Đơn vị tính FDI Foreign Direct Investment: Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Gross Domestic Product: Tổng sản phẩm quốc nội IUCN International Union for Conservation of Nature: Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế KQ Kết quả Nxb Nhà xuất bản ODA Official Development Assistance: Hỗ trợ phát triển chính thức PV Phỏng vấn PVDL Phục vụ du lịch QĐ-TTg Quyết định của Thủ tướng chính phủ SLPV Số lượng phỏng vấn SN Số người SNV The Netherlands Development Organization: Tổ chức phát triển Hà Lan ST Sở thích Stt Số thứ tự UBND Uỷ ban Nhân dân UNWTO The United Nation World Tourism Organization: Tổ chức Du lịch Thế giới USD United States Dollar: Đô la Mỹ VTOS Vietnam Tourism Occupational Skills Standards: Tiêu chuẩn kĩ năng nghề du lịch Việt Nam DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Lượng khách du lịch của Sa Pa giai đoạn 2010 đến năm 2014 Error! Bookmark not defined. Biểu đồ 2.2. Doanh thu từ hoạt động du lịch của Sa Pa từ năm 2010 đến năm 2014 .............................................................................................. Error! Bookmark not defined. Biểu đồ 2.3. Cơ cấu chi tiêu của khách du lịch tại Sa Pa năm 2014 ........ Error! Bookmark not defined. Biểu đồ 2.4. Tổng số lao động trực tiếp trong hoạt động du lịch tại Sa Pa giai đoạn 2010-2014 ............................................... Error! Bookmark not defined. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hiện nay, ngành du lịch được xem như là một trong những ngành kinh tế quan trọng của nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Không những được thiên nhiên ưu ái ban tặng nhiều thắng cảnh hùng vĩ, bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc cũng góp phần tạo nên sức hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Trên dải đất hình chữ S, hoạt động du lịch ngày nay không chỉ hình thành và phát triển ở những thành phố lớn, hiện đại mà đã mở rộng tới các địa bàn vùng sâu, vùng xa, nơi cư trú của một số đồng bào các dân tộc thiểu số Việt Nam. Nằm ở phía Tây Bắc Việt Nam, từ hàng trăm năm trước, Sa Pa đã được ví như thủ đô mùa hè của miền Bắc. Với bản sắc văn hóa truyền thống, cùng vẻ đẹp hùng vĩ và khí hậu mát mẻ quanh năm do thiên nhiên ban tặng đã đem đến cho Sa Pa một sự cuốn hút khó quên. Với thế mạnh về cảnh đẹp, khí hậu và nền văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số, Sa Pa luôn được khách du lịch lựa chọn như điểm du lịch không thể bỏ qua trong hành trình của họ. Ngoài sự ưu đãi của thiên nhiên, Sa Pa có nguồn tài nguyên du lịch nhân văn rất độc đáo. Với 8 tộc người anh em sống dọc theo sườn núi dãy Hoàng Liên Sơn (Kinh, Mông, Dao, Tày, Thái, Dáy, Hoa, Xá Phó), sự đa dạng văn hóa và sự giao lưu kết hợp giữa các dân tộc với nhau đã hình thành nên bản sắc văn hóa đặc trưng riêng của Sa Pa. Có thể khẳng định, trong những năm gần đây, hoạt động du lịch ở Sa Pa đã và đang phát triển mạnh, thu hút nhiều khách du lịch trong và ngoài nước. Tuy nhiên, hoạt động du lịch cũng đã có những ảnh hưởng đến đời sống của bà con các dân tộc thiểu số nơi đây, đặc biệt là cộng đồng người H’Mông, chiếm đến 52% dân số của Sa Pa. Bên cạnh những tác động tích cực của hoạt động du lịch còn có những tác động tiêu cực ảnh hưởng đến đời sống của người H’Mông. Vấn đề đặt ra đối với việc phát triển du lịch tại đây là phát huy, gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc nơi đây hướng tới phát triển du lịch bền vững trở thành một vấn đề cấp thiết cần được nghiên cứu một cách hệ thống. Xuất phát từ những lý do trên, học viên đã chọn đề tài Nghiên cứu tác động của hoạt động du lịch đến đời sống văn hóa-xã hội của cộng đồng người H’Mông ở Sa Pa, Lào Cai làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Qua nghiên cứu, tác giả đã tìm hiểu được một số tài liệu liên quan đến các vấn đề chính của luận văn: tác động của hoạt động du lịch và đời sống văn hóa-xã hội của đồng bào H’Mông. Trước đây, đã có nhiều tác giả đưa ra cơ sở lý luận về tác động của hoạt động du lịch đến đời sống văn hóa-xã hội: tác giả Trần Đức Thanh với cuốn “Nhập môn khoa học du lịch” (2005); tác giả Trần Thị Mai (chủ biên) với tác phẩm “Tổng quan du lịch” (2009). Đây là hai trong số các nghiên cứu tiêu biểu nhất về vấn đề này. Trong các nghiên cứu này, các tác giả đã đưa ra được các lý luận cơ bản nhất về các tác động của hoạt động du lịch đến nhiều các lĩnh vực khác nhau, trong đó có lĩnh vực văn hóa-xã hội. Cho đến nay, đã có nhiều nghiên cứu của nhiều tác giả khác nhau viết về đồng bào H’Mông, được thể hiện qua sách báo, tạp chí, luận văn, luận án... Ví dụ như các tác phẩm “Dân tộc Mông ở Việt Nam” (1994) của Cư Hòa Vần và Hoàng Nam, “Văn hóa H’Mông” (1996) của tác giả Trần Hữu Sơn, “Văn hóa tâm linh của người H’Mông ở Việt Nam truyền thống và hiện đại” (2006) của tác giả Vương Duy Quang. Các nghiên cứu trên đây đề cập tới nguồn gốc của người H’Mông, các đặc điểm liên quan đến đời sống của họ. Các tác phẩm đưa ra thông tin về đời sống văn hóa, kinh tế, xã hội của người H’Mông, như: nhà cửa, ẩm thực, quan hệ xã hội, đời sống kinh tế, ngôn ngữ... Đối với vấn đề tác động của du lịch đến đời sống của người H’Mông, đã có một số bài viết ngắn về vấn đề này, tiêu biểu như nghiên cứu “Tác động TÀI LIỆU THAM KHẢO Tài liệu Tiếng Việt 1. Phan Ngọc Anh, Lê Chí Cường, Vũ Xuân Cường, Trần Thu Giang, Lê Thu Hà, Nguyễn Thị Vĩnh Hà, Phạm Thị Thu Hương (1998), Du lịch Sa Pa-Hiện trạng và thách thức, Khoa du lịch, Đại học KHXHNV Hà Nội 2. Trần Thúy Anh (Chủ biên) (2011), Giáo trình Du lịch văn hóa (Những vấn đề lý luận và nghiệp vụ), Nxb Giáo dục Việt Nam 3. Ban chỉ đạo đại hội đại biểu các dân tộc thiểu số Việt Nam (2010), Cộng đồng các dân tộc Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt Nam 4. Bế Viết Đẳng (2006), Các dân tộc thiểu số trong sự phát triển kinh tế-xã hội miền núi, NXB Chính trị Quốc gia và Văn hoá dân tộc, Hà Nội. 5. Nguyễn Văn Đính, Trần Thị Minh Hòa (2009), Giáo trình Kinh tế du lịch, Nxb Đại học Kinh tế Quốc dân 6. Vũ Thị Thu Hà, Hoàng Thị Hiền, Hoàng Thị Lê Lan, Hoàng Thị Quý, Nguyễn Thị Minh Thoa, Bàn về vấn đề môi trường và phát triển bền vững tại điểm du lịch Sa Pa, Khoa du lịch, Đại học KHXHNV Hà Nội, 1998 7. Phạm Thị Mộng Hoa, Lâm Thị Mai Lan (2000), Du lịch với dân tộc thiểu số ở Sa Pa, Nxb Văn hóa Dân tộc 8. Nguyễn Đình Hoè, Vũ Văn Hiếu (2001), Du lịch bền vững, NXB ĐH Quốc gia Hà Nội 9. Nguyễn Thị Hường (2011), Du lịch cộng đồng ở vùng núi phía Bắc Việt Nam (Nghiên cứu trường hợp bản Sả Séng, Sapa, Lào Cai và bản Lác, Mai Châu, Hoà Bình), Luận văn Thạc sỹ Dân tộc học, trường ĐH KHXH&NV 10. Nguyễn Văn Huy (Chủ biên) (1997), Bức tranh văn hóa các dân tộc Việt Nam, Nxb Giáo dục 11. Nguyễn Chí Huyên, Hoàng Hoa Toàn, Lương Văn Bảo (2000), Nguồn gốc lịch sử tộc người vùng biên giới phía Bắc Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc Hà Nội 12. Dương Thị Liễu (Chủ biên) (2009), Văn hóa kinh doanh, Nxb Đại học Kinh tế Quốc dân 13. Trần Thị Mai (Chủ biên) (2009), Tổng quan du lịch, Nxb Lao động 14. Nguyễn Văn Mạnh, Nguyễn Đình Hòa (2008), Giáo trình Marketing du lịch, Nxb Đại học Kinh tế quốc dân 15. Phạm Quỳnh Phương (1997), Du lịch Sa Pa, hiện trạng và những thách thức, Tạp chí Văn hoá dân gian số 1/1997, trang 62 16. Vương Duy Quang (2006), Văn hóa tâm linh của người H’Mông ở Việt Nam truyền thống và hiện đại, Nxb Văn hóa-Thông tin 17. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật du lịch (2005) 18. Trần Hữu Sơn (2008), Tác động của du lịch đối với các “giao” (làng) của người H’Mông ở Sa Pa, Tạp chí Văn hóa-Nghệ thuật số 286/2008, tr. 16-21 19. Trần Hữu Sơn (1996), Văn hóa H’Mông, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội 20. Trần Hữu Sơn (2004) , Xây dựng đời sống văn hoá ở vùng cao, Nhà xuất bản Văn hoá Dân tộc 21. Trần Đức Thanh (2005), Nhập môn khoa học du lịch, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội 22. Hồng Thao (1997), Âm nhạc dân tộc H’Mông, Nxb Văn hóa dân tộc 23. Thủ tướng Chính phủ (2013), Quyết định Phê duyệt “Quy hoạch tổng thể phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”, số 201, QĐ- TTg ngày 22 tháng 01 năm 2013 24. Nguyễn Hữu Thụ (2009), Giáo trình Tâm lý học du lịch, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội 25. Tổng cục du lịch (2004), Non nước Việt Nam, Sách hướng dẫn du lịch 26. Tổng cục du lịch (2013), Giáo trình Bồi dưỡng nghiệp vụ cho thuyết minh viên du lịch 27. Lê Anh Tuấn (2009), Đánh giá tác động của hoạt động du lịch tới môi trường xã hội, Tạp chí du lịch Việt Nam, số 12/2009, tr.10-12 28. Nguyễn Minh Tuệ (Chủ biên) (2011), Địa lý du lịch Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt Nam 29. Nguyễn Thị Hồng Vân (2007), Tác động của du lịch đến đời sống văn hóa-xã hội của người Thái ở Mai Châu-Hòa Bình và các giải pháp phát triển (Nghiên cứu trường hợp 4 bản: Bản Lác, Bản Pom Coọng, Bản Văn, Bản Nhót , Luận văn Thạc sỹ Du lịch học, Trường ĐH KHXH&NV Hà Nội 30. Cư Hòa Vần, Hoàng Nam (1994), Dân tộc Mông ở Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc 31. Viện Dân tộc học, Ủy ban KHXH Việt Nam (1973), Các dân tộc ít người ở Việt Nam (Khu vực phía Bắc), Nxb KHXH, Hà Nội 32. Trần Quốc Vượng (Chủ biên) (2008), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục Tài liệu tiếng nƣớc ngoài 33. Center of Culture, Information, Sport and Tourism Sapa, SNV-IUCN Vietnam (2002), Study on the Sapa Guides 34. Nguyen Duc Hoa Cuong and Toot Oostveen (2005), Sustainable Tourism- Bringing balance to the tourism boom: Equitable tourism development in Sa Pa, Vietnam, SNV Vietnam 35. Nguyen Van Lam (1999), The role of tourism in local economy, The Threats Of Ecotourism Development, The Case Of Sa Pa, Vietnam 36. Toot Oostveen, Nguyen Minh Thu, Nguyen Van Lam (2004), Community based tourism development in SaPa-Vietnam, SNV/IUCN Support to Sustainable Tourism Project 37. SNV (2011), Market needs rearche to drive the development tourism products and services in Lao Cai province 38. Tomas Thernstrom (2002), Local participation in the tourism development process, A case study of Sapa-Viet Nam. Thesis, Uppsala University, Thụy Điển. Các Website 39. www.laocai.gov.vn 40. www.sapa-tourism.com 41. www.viendantoc.org.vn 42. www.vietnamtourism.com.vn