Phật giáo hiện diện ở Thừa Thiên Huế có thể chƣa xác định đƣợc thời điểm cụ
thể vì khi mảnh đất này là một phần của quốc gia Đại Việt (1307), đạo từ bi đã tồn tại
trong đời sống tín ngƣỡng của cộng đồng cƣ dân Chăm vốn sinh sống nơi đây. Cũng
chính vì vậy lúc Thuận Hóa – Phú Xuân trở thành thủ phủ rồi kinh đô của một xứ, một
quốc gia, đạo Phật đã tạo đƣợc sự ảnh hƣởng rộng lớn, lan tỏa và gắn chặt vào đời
sống tinh thần của ngƣời dân Thừa Thiên Huế. Tƣ chất thiền môn phảng phất trong
nếp sinh hoạt hằng ngày, lời ăn, tiếng nói, quan niệm tâm linh của ngƣời dân và
cũng tạo đƣợc sự ảnh hƣởng đến các lĩnh vực kiến trúc, nghệ thuật, hội họa, âm
nhạc, điêu khắc. “Dù là những Phật tử đã làm lễ quy y, thọ giới hay chỉ là những
lương dân bình thường, niềm tín mộ đạo Phật vẫn có trong tiềm thức” [153, tr.16].
Trong chuỗi giá trị ấy, sự tác động rõ ràng nhất chính là hình ảnh những ngôi
chùa. Chùa hiện diện trong đời sống cƣ dân làng quê, hòa mình vào cảnh vật núi đồi,
“chùa gắn vào tổng thể kiến trúc Huế trọn vẹn, hài hòa như chính đạo Phật đã hòa
tan vào lòng đời, lòng người xứ Huế” [153, tr.8]. Cùng với ngôi chùa là các biểu
tƣợng gắn liền với nó tạo nên sự tĩnh tại, an nhiên lan tỏa vào cộng đồng, đem lại sức
sống và niềm tin cho con ngƣời trƣớc giông bão. Hình ảnh Đức Phật, Bồ Tát giúp
ngƣời dân an tâm trƣớc sóng gió cuộc đời. Bƣớc qua mỗi cổng tam quan, tín đồ,
khách hành hƣơng cảm thấy nhẹ mình khi bỏ lại đằng sau những muộn phiền phàm
tục. Giá trị của ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa rất khó định hình, nhƣng thực
tế, nó hiện diện trong từng không gian của ngôi tự, dù đó là chùa công hay chùa làng,
Niệm Phật đƣờng hay chùa tổ. Bởi lẽ, ngôn ngữ biểu tƣợng là triết lý, là lời dạy của
Đức Phật về cuộc sống, nhân sinh quan ẩn hiện qua những hình ảnh, tƣợng thờ. Ngôn
ngữ biểu tƣợng của ngôi chùa nơi đây cũng hàm ẩn cách nhìn của ngƣời dân bản xứ
qua nhãn quan đạo Phật để tạo nên phong cách, đặc trƣng vùng miền
227 trang |
Chia sẻ: tranhieu.10 | Lượt xem: 1077 | Lượt tải: 4
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Ngôn ngữ biểu tượng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
ĐẶNG VINH DỰ
NGÔN NGỮ BIỂU TƢỢNG
TẠI CÁC NGÔI CHÙA Ở THỪA THIÊN HUẾ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DÂN TỘC HỌC
HUẾ - NĂM 2017
ĐẠI HỌC HUẾ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC
ĐẶNG VINH DỰ
NGÔN NGỮ BIỂU TƢỢNG
TẠI CÁC NGÔI CHÙA Ở THỪA THIÊN HUẾ
Chuyên ngành: Dân tộc học
Mã số: 62.31.03.10
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DÂN TỘC HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
1. PGS. TS. NGUYỄN VĂN MẠNH
2. TS. Đại đức LÊ QUANG TƢ
HUẾ - NĂM 2017
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết
quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công
trình nào khác.
Huế, ngày tháng năm 2017
Tác giả
Đặng Vinh Dự
LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô giáo khoa Lịch sử,
trường Đại học Khoa học, Đại học Huế đã tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn
thành luận án này.
Lời cảm ơn sâu sắc nhất xin được gửi đến PGS.TS. Nguyễn Văn Mạnh và
TS. Đại đức Lê Quang Tư, những người đã giúp đỡ tôi tận tình trong suốt quá
trình thực hiện luận án, cho tôi nhiều lời khuyên và kinh nghiệm quý báu để
tôi hoàn tất chương trình theo đúng yêu cầu đặt ra.
Xin tỏ lòng tri ân đến quý Hòa thượng, Thượng tọa, Đại đức tăng ni cùng
quý bác tại các chùa trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế đã tận tình giúp đỡ,
hỗ trợ tôi trong quá trình điền dã, thu thập tư liệu thực hiện luận án.
Trên hành trình ấy, tôi đã may mắn có được sự giúp đỡ không mệt mỏi
của nhiều thầy cô giáo và bạn bè về mặt tư liệu. Tôi xin tỏ lòng biết ơn đến
NNC. Nguyễn Hữu Thông, NNC. Nguyễn Đắc Xuân, NNC. Lê Quang Thái,
PGS.TS. Phan Thanh Bình vì những ý kiến, góp ý chân tình và quý báu. Xin
chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Thị Thanh Huyền, thầy Cao Huy Hóa, NNC.
Trần Đình Sơn, NCS. Nguyễn Phước Bảo Đàn, ThS. Lê Thọ Quốc đã giúp đỡ
tôi về mặt tư liệu và hình ảnh. Xin được tri ân sự hỗ trợ về mặt văn bản của
NCS. Lê Thị Thúy Hằng.
Tôi sẽ không thể thực hiện được luận án nếu không có sự cảm thông,
giúp đỡ vô điều kiện cả về vật chất lẫn tinh thần của bố, vợ, con gái và người
thân trong gia đình, những người luôn sát cánh bên tôi, tiếp thêm cho tôi sức
mạnh vượt qua mọi khó khăn để hoàn thành luận án.
Mặc dù đã có nhiều cố gắng song luận án không thể tránh khỏi những
hạn chế và thiếu sót. Kính mong Quý thầy cô giáo, bạn bè và đồng nghiệp tiếp
tục góp ý để luận án ngày càng hoàn thiện hơn.
Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn!
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DÙNG TRONG LUẬN ÁN
BAVH Bulletin des Amis du Vieux Hué (Những ngƣời bạn Cố đô Huế)
GS. Giáo sƣ
PGS. Phó giáo sƣ
PL Phụ lục
PL. Phật lịch
NPĐ Niệm Phật đƣờng
Nxb Nhà xuất bản
Sđd Sách đã dẫn
TCN Trƣớc Công nguyên
Tp. Thành phố
TS. Tiến sĩ
ThS. Thạc sĩ
Tr. Trang
Tx. Thị xã
UBND Ủy ban Nhân dân
UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organization
(Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc)
DANH MỤC PHỤ LỤC
STT NỘI DUNG
PL 1 Một số thuật ngữ chuyên môn dùng trong luận án
PL 2 Ngôn ngữ biểu tƣợng Phật giáo
2.1 Phật Dƣợc Sƣ
2.2 Phật A Di Đà
2.3 Phật Ca Diếp
2.4 Văn Thù Sƣ Lợi Bồ Tát
2.5 Phổ Hiền Bồ Tát
2.6 Đại Thế Chí Bồ Tát
2.7 Ba mƣơi ba hình tƣợng Quán Thế Âm
2.8 Bát bộ Kim Cang
2.9 Thập nhị Thần Tƣớng
2.10 Ba mƣơi hai tƣớng tốt và tám mƣơi vẻ đẹp của Đức Phật
2.11 Cây bồ đề
2.12 Pháp luân
2.13 Bát bửu Phật giáo
2.14 Đài tọa
2.15 Bối quang
2.16 Các loại bục trong Phật giáo
2.17 Hƣơng
2.18 Mộc bản
PL 3 Các dạng thức ngôn ngữ biểu tƣợng khác
3.1 Lƣỡng long triều nhật (nguyệt, chữ Vạn, pháp luân)
3.2 Cửu long hội ngộ
3.3 Phƣợng hoàng
PL 4 Danh mục các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế đƣợc xếp hạng di tích
PL 5 Danh mục các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế đã nghiên cứu, điền dã
DANH MỤC TRANH ẢNH MINH HỌA
STT NỘI DUNG
PL 6 Các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế
6.1 Các ngôi chùa cổ qua tranh ảnh, đồ sứ ký kiểu
6.1.1 Đệ tứ cảnh Thiên Mụ Chung Thanh
6.1.2 Đệ cửu cảnh Vân Sơn Thắng Tích
6.1.3 Đệ thập thất cảnh Giác Hoàng Phạm Ngữ
6.1.4
Chùa Vinh Hòa (Núi Linh Thái – Cửa biển Tƣ Dung) trên đồ sứ
ký kiểu thời chúa Nguyễn Phúc Chu
6.2 Các ngôi chùa đƣợc xếp hạng di tích
6.2.1
Chùa Giác Lƣơng đƣợc xếp hạng di tích quốc gia về giá trị kiến
trúc, nghệ thuật năm 1992
6.2.2
Chùa Thanh Quang cùng với Văn Thánh và đình làng Thủy
Dƣơng đƣợc xếp hạng di tích quốc gia về giá trị kiến trúc, nghệ
thuật năm 1999
6.2.3
Chùa Thủ Lễ đƣợc xếp hạng di tích cấp tỉnh về giá trị kiến trúc,
nghệ thuật năm 2012
6.2.4
Chùa Cảnh Phƣớc đƣợc xếp hạng di tích cấp tỉnh về giá trị kiến
trúc, nghệ thuật năm 2016
6.3 Các ngôi danh lam cổ tự và Niệm Phật đƣờng
6.3.1 Chùa Viên Thông đƣợc ngài Liễu Quán lập năm 1695
6.3.2 Chùa Sùng An
6.3.3 Chùa Từ Hiếu
6.3.4
Niệm Phật đƣờng Lại Ân đƣợc xây dựng trên nền cũ chùa Sùng
Hóa
PL 7 Ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế
7.1 Ngôn ngữ biểu tƣợng Phật giáo
7.1.1 và
7.1.2
Hình tƣợng Đức Phật tại chùa Thiền Tôn và chùa Tra Am
7.1.3 Hình tƣợng Đức Phật tại chùa Bồ Điền
7.1.4 Hình tƣợng Đức Phật tại chùa Ba La Mật
7.1.5 Hình tƣợng Phật Di Lặc tại chùa Thiên Mụ
7.1.6
Hình tƣợng Quán Thế Âm Bồ Tát đƣợc tôn trí phía trƣớc chùa
Thiện Khánh
7.1.7 Hình tƣợng Vi Đà Thiên Tôn tại chùa Thuyền Lâm
7.1.8 Hình tƣợng Vi Đà Thiên Tôn trên tam quan chùa Trúc Lâm
7.1.9 Thập điện Diêm Vƣơng tại chùa Quốc Ân
7.1.10 Thập bát La Hán bằng tre thếp vàng (1896) tại chùa Thánh Duyên
7.1.11 Khám thờ Tam Thế Phật tại chùa Thiên Mụ
7.1.12
Khám thờ chân dung, long vị Tổ sƣ Nguyên Thiều và liệt Tổ tại chùa
Quốc Ân
7.1.13 và
7.1.14
Trống chùa Đông Thuyền, chuông chùa (1815) Thiên Mụ
7.1.15 và
7.1.16
Chiếc trống cổ có niên đại Cảnh Hƣng thứ 28 (1767) tại chùa
Thiên Lƣơng và trang trí trên đại hồng chung thời Tây Sơn (1791)
tại chùa La Chữ
7.1.17 và
7.1.18
Bình Trung Quán Khánh (1677) tại chùa Thiên Mụ và khánh đá
chùa Từ Hiếu
7.1.19 Y bát (chùa Tây Thiên)
7.1.20 Tam quan chùa Thiên Mụ những năm đầu thế kỷ XX
7.1.21 Tam quan chùa Thiên Mụ năm 2010
7.1.22 Tam quan chùa Diệu Viên
7.1.23
Biểu tƣợng hoa sen đƣợc dùng trong trang trí tại chùa Diệu Đức
hiện nay
7.2
Ngôn ngữ biểu tƣợng có yếu tố Nho giáo, Lão giáo, văn hóa
Champa và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam
7.2.1 Hình tƣợng Ngọc Hoàng Thƣợng Đế tại chùa Cảnh Phƣớc
7.2.2 Hình tƣợng Ngọc Hoàng Thƣợng Đế tại chùa Ba Đồn
7.2.3 và
7.2.4
Hình tƣợng Quan Thánh Đế Quân tại chùa Quốc Ân và chùa Hội
Thƣợng
7.2.5 và
7.2.6
Tƣợng Phật tại chùa Thành Trung và chùa Ƣu Điềm dƣới dạng
“cốt Chăm bì Việt”
7.2.7 Hình tƣợng Thiên Y A Na tại chùa Vạn Phƣớc
7.2.8 Hình tƣợng Thiên Y A Na tại chùa Thuyền Lâm
PL 8
Đặc trƣng và việc bảo tồn ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở
Thừa Thiên Huế trong giai đoạn hiện nay
8.1
Lễ dâng cúng hoa quả lên Đức Phật năm 1792-1793 của cƣ dân
Thuận Quảng
8.2 “Thời kinh sáng” tại khuôn hội Phật giáo Thuận Hóa
8.3 Rồng trên trần Đại Hùng bảo điện chùa Diệu Đế
8.4 Lƣỡng long triều hổ phù đội chữ Vạn tại chùa Báo Quốc
8.5 Rồng trên Phổ Thành tự chung tại chùa Hà Trung
8.6 Long mã khảm sành sứ tại chùa Giác Lƣơng
8.7 Long mã khảm sành sứ tại chùa Kim Tiên
8.8 Khảm sành sứ tại Đại Hùng bửu điện chùa Linh Quang
8.9 Kinh văn khảm sành sứ trên nóc chánh điện chùa Từ Đàm
8.10 Kinh văn đƣợc dùng để trang trí tại Đại Hùng bửu điện chùa Từ Hiếu
8.11 Trang trí “ô hộc – thi kệ” tại Đại Hùng bảo điện chùa Thánh Duyên
8.12
Sau phong trào chấn hƣng Phật giáo (đầu thế kỷ 20), điện Phật các
ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế đƣợc đơn giản tối đa (Gian giữa Đại
Hùng bảo điện chùa Từ Đàm chỉ thờ mỗi hình tƣợng Đức Phật)
8.13 và
8.14
Tƣợng Kim Cang tại chùa Diệu Đế năm 2010 và 2012
8.15 Án thờ Quan Thánh Đế Quân tại chùa Thiền Tôn
8.16 Đại Hùng bảo điện chùa Tƣờng Vân ngày nay
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................... 2
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3
4. Nguồn tƣ liệu ...................................................................................................... 4
5. Đóng góp của luận án ......................................................................................... 5
6. Bố cục của luận án .............................................................................................. 6
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT,
PHƢƠNG PHÁP VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ......................... 7
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ...................................................................... 7
1.2. Cơ sở lý thuyết liên quan đến đề tài .............................................................. 15
1.3. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 26
1.4. Khái quát về địa bàn nghiên cứu ................................................................... 29
Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................. 36
CHƢƠNG 2. NHỮNG BIỂU HIỆN CỦA NGÔN NGỮ BIỂU TƢỢNG
TẠI CÁC NGÔI CHÙA Ở THỪA THIÊN HUẾ ..................................................... 38
2.1. Ngôn ngữ biểu tƣợng Phật giáo ..................................................................... 39
2.2. Ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa có yếu tố Nho giáo, Lão giáo,
văn hóa Champa và tín ngƣỡng dân gian Việt Nam ............................................. 63
Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................. 74
CHƢƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM VÀ GIÁ TRỊ CỦA NGÔN NGỮ BIỂU TƢỢNG
TẠI CÁC NGÔI CHÙA Ở THỪA THIÊN HUẾ ..................................................... 75
3.1. Không gian văn hóa tạo nên ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa
ở Thừa Thiên Huế ................................................................................................. 75
3.2. Các đặc điểm cơ bản ...................................................................................... 84
3.3. Các giá trị cơ bản ......................................................................................... 100
Tiểu kết chƣơng 3 ............................................................................................... 109
CHƢƠNG 4. SỰ BIẾN ĐỔI VÀ ĐỊNH HƢỚNG BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ
TRỊ NGÔN NGỮ BIỂU TƢỢNG TẠI CÁC NGÔI CHÙA Ở THỪA THIÊN HUẾ
HIỆN NAY .............................................................................................................. 110
4.1. Các hình thức biến đổi của ngôn ngữ biểu tƣợng ........................................ 111
4.2. Nguyên nhân của sự biến đổi ngôn ngữ biểu tƣợng ................................... 115
4.3. Hệ quả của sự biến đổi ngôn ngữ biểu tƣợng ............................................. 123
4.4. Định hƣớng bảo tồn, phát huy các giá trị của ngôn ngữ biểu tƣợng ........... 126
Tiểu kết chƣơng 4 ............................................................................................. 133
KẾT LUẬN ............................................................................................................. 134
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ
ĐÃ CÔNG BỐ ........................................................................................................ 138
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 139
PHỤ LỤC
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Phật giáo hiện diện ở Thừa Thiên Huế có thể chƣa xác định đƣợc thời điểm cụ
thể vì khi mảnh đất này là một phần của quốc gia Đại Việt (1307), đạo từ bi đã tồn tại
trong đời sống tín ngƣỡng của cộng đồng cƣ dân Chăm vốn sinh sống nơi đây. Cũng
chính vì vậy lúc Thuận Hóa – Phú Xuân trở thành thủ phủ rồi kinh đô của một xứ, một
quốc gia, đạo Phật đã tạo đƣợc sự ảnh hƣởng rộng lớn, lan tỏa và gắn chặt vào đời
sống tinh thần của ngƣời dân Thừa Thiên Huế. Tƣ chất thiền môn phảng phất trong
nếp sinh hoạt hằng ngày, lời ăn, tiếng nói, quan niệm tâm linh của ngƣời dân và
cũng tạo đƣợc sự ảnh hƣởng đến các lĩnh vực kiến trúc, nghệ thuật, hội họa, âm
nhạc, điêu khắc. “Dù là những Phật tử đã làm lễ quy y, thọ giới hay chỉ là những
lương dân bình thường, niềm tín mộ đạo Phật vẫn có trong tiềm thức” [153, tr.16].
Trong chuỗi giá trị ấy, sự tác động rõ ràng nhất chính là hình ảnh những ngôi
chùa. Chùa hiện diện trong đời sống cƣ dân làng quê, hòa mình vào cảnh vật núi đồi,
“chùa gắn vào tổng thể kiến trúc Huế trọn vẹn, hài hòa như chính đạo Phật đã hòa
tan vào lòng đời, lòng người xứ Huế” [153, tr.8]. Cùng với ngôi chùa là các biểu
tƣợng gắn liền với nó tạo nên sự tĩnh tại, an nhiên lan tỏa vào cộng đồng, đem lại sức
sống và niềm tin cho con ngƣời trƣớc giông bão. Hình ảnh Đức Phật, Bồ Tát giúp
ngƣời dân an tâm trƣớc sóng gió cuộc đời. Bƣớc qua mỗi cổng tam quan, tín đồ,
khách hành hƣơng cảm thấy nhẹ mình khi bỏ lại đằng sau những muộn phiền phàm
tục. Giá trị của ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa rất khó định hình, nhƣng thực
tế, nó hiện diện trong từng không gian của ngôi tự, dù đó là chùa công hay chùa làng,
Niệm Phật đƣờng hay chùa tổ. Bởi lẽ, ngôn ngữ biểu tƣợng là triết lý, là lời dạy của
Đức Phật về cuộc sống, nhân sinh quan ẩn hiện qua những hình ảnh, tƣợng thờ. Ngôn
ngữ biểu tƣợng của ngôi chùa nơi đây cũng hàm ẩn cách nhìn của ngƣời dân bản xứ
qua nhãn quan đạo Phật để tạo nên phong cách, đặc trƣng vùng miền.
Ngôn ngữ biểu tƣợng “là ngôn ngữ mang tính toàn cầu duy nhất mà con người
từng biết. Nó là ngôn ngữ được sử dụng trong những câu chuyện thần thoại đã có
5000 năm tuổi và trong những giấc mơ của con người hiện đại. Cho dù ở Ấn Độ hay
Trung Quốc, ở New York hoặc Paris, ngôn ngữ biểu tượng đều giống nhau” [44,
2
tr.164]. Bên cạnh việc phản ánh triết lý, nhân sinh quan của đạo Phật, thể hiện dấu ấn
của Phật giáo Thừa Thiên Huế trên các phƣơng diện mỹ thuật, hội họa, kiến trúc
ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế còn khắc họa rõ nét sắc thái
văn hóa đặc trƣng của tiểu vùng văn hóa Thuận Hóa – Phú Xuân – Thừa Thiên Huế.
Đó là sự giao thoa giữa văn hóa Champa và văn hóa Phật giáo, văn hóa – mỹ thuật
thời Nguyễn và văn hóa Phật giáo, văn hóa dân gian và văn hóa Phật giáo hay cách
biểu hiện của mô hình Tam giáo đồng nguyên (Nho, Phật, Lão) trong các biểu
tƣợng đƣợc phối thờ, trang trí Ngoài ra, sự thống nhất về ngôn ngữ biểu tƣợng tại
các Niệm Phật đƣờng cũng là một nét riêng đáng lƣu ý, phản ánh quan điểm về thời
kỳ chấn hƣng Phật giáo ở Thừa Thiên Huế đầu thế kỷ XX.
Ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế có tầm quan trọng nhƣ
vậy, nhƣng trong quá trình phát triển của xã hội hiện nay giá trị của nó tại các ngôi
chùa ở Thừa Thiên Huế đang bị biến dạng, thay đổi theo xu hƣớng tiện nghi, đơn điệu,
đồng nhất, tô điểm màu sắc sặc sỡ hơn là ý nghĩa tâm linh, sâu lắng của triết lý nhà
Phật. Bởi vậy, nghiên cứu về ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế
là rất cần thiết để giữ gìn, bảo tồn vốn sắc thái văn hóa đặc trƣng, một thành tố cấu
thành giá trị của “tiểu vùng” văn hóa Thừa Thiên Huế.
Với những lý do trên, chúng tôi chọn “Ngôn ngữ biểu tượng tại các ngôi chùa ở
Thừa Thiên Huế” làm đề tài luận án Tiến sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Thực hiện đề tài “Ngôn ngữ biểu tượng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế”,
luận án mong muốn đạt đƣợc những mục đích sau đây:
Thứ nhất, luận án khảo sát tổng thể, phân loại các dạng thức, motif biểu tƣợng.
Từ đó, luận án lý giải nguồn gốc và ý nghĩa của các biểu tƣợng đƣợc sử dụng trong
kiến trúc, hội họa, điêu khắc, đồ tƣợng, pháp khí, trang phục tại các ngôi chùa.
Thứ hai, mô thức hoá các motif đƣợc dùng và xa hơn là chỉ ra dấu ấn sự giao thoa,
quyện hoà giữa văn hoá Phật giáo với văn hoá cung đình, văn hóa Champa, văn hóa dân
gian Việt Nam trên vùng đất Thuận Hóa, Phú Xuân xƣa và Thừa Thiên Huế ngày nay.
Thứ ba, luận án góp thêm tƣ liệu về nghiên cứu biểu tƣợng tại các ngôi chùa Phật
giáo ở tiểu vùng văn hóa Thuận Hóa – Phú Xuân – Thừa Thiên Huế cho chuyên ngành
dân tộc học/nhân học. Cùng với mục đích đó, luận án cung cấp những cứ liệu khoa học
3
về kiến trúc, motif trang trí, biểu tƣợng nhằm phục vụ cho việc trùng tu, phục hồi các
biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt đƣợc mục đích nêu trên, luận án tìm hiểu, nghiên cứu, phân loại và đối
sánh các biểu tƣợng tại các dạng chùa qua đó tìm ra những đặc trƣng, ý nghĩa, giá trị về
cái biểu đạt và cái đƣợc biểu đạt.
Luận án đồng thời cũng đặt những biểu tƣợng ấy trong không gian văn hóa của
vùng đất, xem xét nó trong chiều đồng đại và lịch đại để thấy rõ hơn giá trị, sự giao
thoa và tính tiếp biến văn hóa của ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa
Thiên Huế.
Ngoài ra, luận án còn xem xét ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa
Thiên Huế trong bối cảnh hiện nay để thấy đƣợc sự biến đổi về mặt hình thức, nội dung
và giá trị biểu đạt.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án nghiên cứu ngôn ngữ biểu tƣợng tại năm dạng chùa: chùa làng, tổ
đình, chùa công, Niệm Phật đƣờng và các dạng chùa còn lại1. Tuy vậy, để đạt đƣợc
các mục đích nghiên cứu đã đặt ra, luận án tập trung vào những biểu tƣợng ở dạng
vật thể hiện diện phổ biến và tiêu biểu trên kiến trúc, tƣợng thờ, pháp khí, pháp
phục Ngôn ngữ biểu tƣợng tại các chùa Phật giáo theo hệ phái Nam tông xuất
hiện khá muộn ở Thừa Thiên Huế (cuối những năm 1950) [46, tr.15] nên luận án
xin không đề cập đến trong công trình nghiên cứu này.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
3.2.1. Giới hạn về không gian nghiên cứu
Luận án chọn “các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế” tức là chọn các ngôi chùa thuộc
phạm vi địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế ngày nay. Tuy nhiên, luận án tập trung khảo sát
những ngôi chùa tiêu biểu trong 5 dạng chùa đƣợc nêu trên. Cụ thể với chùa làng có:
Thành Trung, Ƣu Điềm, Thanh Quang, Hà Trung, Sùng An [PL 6.3.2], Bồ Điền, Hạ
Lang, Cảnh Phƣớc; tổ đình gồm: Thiền Tôn, Từ Đàm, Quốc Ân, Viên Thông [PL
6.3.1], Tƣờng Vân, Từ Hiếu [PL 6.3.3], Thuyền Lâm, Tây Thiên; chùa công gồm:
Thiên Mụ, Thánh Duyên, Diệu Đế, Linh Quang; Niệm Phật đƣờng gồm: Dƣơng
1
Năm dạng chùa này đƣợc trình bày cụ thể ở mục 1.4.4.2. Các dạng chùa cơ bản ở Chƣơng 1.
4
Biều, Hội Thƣợng, Bác Vọng Tây, Lại Ân [PL 6.3.4] Và các dạng chùa còn lại gồm:
Viên Giác, Trúc Lâm, Từ Ân, Vạn Phƣớc, Tra Am, Ba La Mật, Diệu Đức, Diệu Viên,
Thiên Hòa, Tịnh Giác
3.2.2. Giới hạn về thời gian nghiên cứu
Mục tiêu của luận án đặt ra là tìm hiểu những nét đặc trƣng của ngôn ngữ biểu
tƣợng tại các ngôi chùa ở Thừa Thiên Huế. Do vậy, thời gian nghiên cứu tập trung chính
từ năm 1601 khi chùa Thiên Mụ đƣợc trùng hƣng kéo dài đến những năm 1950 khi mô
hình Niệm Phật đƣờng định hình đƣợc khuôn mẫu cơ bản. Trên cơ sở đó, thời gian
nghiên cứu sự biến đổi ngôn ngữ biểu tƣợng tại các ngôi chùa đƣợc xác định trong
những năm gần đây, dƣới tác động của quá trình đổi mới, xu thế bê tông hóa phá bỏ
những mô thức truyền thống của kiến trúc gỗ, tƣợng thờ, biểu tƣợng trang trí tại các ngôi
chùa ở Thừa Thiên Huế.
4. Nguồn tƣ liệu
4.1. Tƣ liệu thành văn
Để hoàn thành luận án, trước tiên chúng tôi sử dụng các công trình nghiên cứu
khoa học ở trong nƣớc và ngoài nƣớc. Với nội dung về lý thuyết biểu tƣợng, ngôn ngữ
biểu tƣợng, nhân học biểu tƣợng, nhân học tôn giáo nên các tài liệu nghiên cứu của các
nhà nhân học nhƣ Leslie A. White,