Tiểu luận Nghệ thuật điêu khắc Phù điêu

LỜI MỞ ĐẦU Bài tiểu luận trước đã cho ta thấy khá rõ nét về tượng tròn thì bài tiểu luận này sẽ mang đến những hiểu biết của em về một loại hình khác của điêu khắc. Đó là phù điêu. Và cũng không tách rời việc chứng minh điêu khắc là một bộ phận không thể tách rời của cuộc sống loài người nói chung và nghệ thuật tạo hình nói riêng. Bài tiểu luận gồm 2 phần: Phần I: Sơ lược về phù điêu Phần II: Hình ảnh về phù điêu Bài tiểu luận của em còn nhiều sai sót. Rất mong nhận được góp ý của thầy cô và các bạn. Phần I: SƠ LƯỢC VỀ PHÙ ĐIÊU I. Khaùi nieäm ñieâu khaéc: Khaùi nieäm ñieâu khaéc cuûa ngöôøi phöông taây: Ñieâu khaéc laø moät ngaønh ngheä thuaät cuûa ngheä thuaät taïo hình, ñöôïc saùng taïo theo nguyeân taéc veà theå tích, hình  khoái, vaät chaát trong khoâng gian ba chieàu vaø chòu söï chi phoái cuûa nhöõng quy luaät taïo hình. Khaùi nieäm ñieâu khaéc cuûa ngöôøi Vieät nam: Töø “ñieâu khaéc” coù nguoàn goác Haùn-Vieät. “Ñieâu” laø chaïm khaéc, noùi roäng ra thì caùc loái chaïm troå thì goïi laø ñieâu. Laáy daïo vaïch vaøo vaät gì ñoù thì goïi laø khaéc. Nhö vaäy ñieâu khaéc coù nghóa laø duøng duïng cuï cöùng nhö kim loaïi (ñuïc, dao…) taùc ñoäng vaøo caùc chaát lieäu cöùng nhö ñaù, goã, xöông, ngaø voi taïo neân caùc taùc phaåm ngheä thuaät. Nhö vaäy khaùi nieäm veà ñieâu khaéc ôû ñaây cuõng baét nguoàn töø caùch thöùc taïo hình treân chaát lieäu. II. Caùc loaïi hình cuûa ñieâu khaéc: Töôïng troøn Phuø ñieâu III. Moái quan heä giöõa ñieâu khaéc vaø kieán truùc: Trong suoát quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû loaøi ngöôøi, ñieâu khaéc vaø kieán truùc laø hai ngaønh ngheä thuaät taïo hình coù moái quan heä khaêng khít vôùi nhau: Ñieâu khaéc xuaát hieän ôû maët tieàn caùc toøa nhaø, trong caùc coâng vieân, ñaøi phun nöôùc, noäi thaát v.v… noù ñoùng vai troø trong kieán truùc nhö moät ngöôøi “ñeäm ñaøn” laøm taêng theâm tính thaåm myõ, taïo hình cho hình khoái kieán truùc. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ trong kieán truùc coå Ai Caäp, coå Hy Laïp, coå La Maõ, kieán truùc Phuïc höng…ôû caùc ñeàn ñaøi vaø chuøa mieáu ôû AÁn Ñoä, Trung Quoác, Vieät Nam vaø caùc nöôùc chaâu AÙ khaùc. Caùc coâng trình kieán truùc ôû ñaây ñöôïc ngheä thuaät ñieâu khaéc toâ ñieåm laøm taêng theâm caùc giaù trò tinh thaàn. Ñieâu khaéc höôùng tôùi nhöõng giaù trò tinh thaàn, coøn kieán truùc gaén vôùi nhöõng giaù trò thöïc duïng, hay noùi moät caùch khaùc kieán truùc laø toå chöùc moâi tröôøng soáng cho con ngöôøi moät caùch thaåm myõ, noù quan taâm ñeán coâng naêng söû duïng, ñeán khoâng gian beân trong vaø caû khoâng gian beân ngoøai. Coøn ñieâu khaéc khoâng “söû duïng” beân trong böùc töôøng.Vaäy maø coù nhöõng coâng trình goïi laø kieán truùc hay ñieâu khaéc hieåu theo caùch naøo cuõng ñöôïc, nghóa laø khoâng coù ranh giôùi roõ raøng giöõa hai ngheä thuaät naøy. Ví duï quaàn theå Angkor Thom vaø Angkor Vat ôû Campuchia. Chuùng laø moät coâng trình ñieâu khaéc ñaùõ kyø vó nhöng vì ñoù laø ñeàn neân laø kieán truùc. Hoaëc baûn thaân böùc töôïng laø moät ngoâi nhaø. Nhaø haøng Khuûng long ôû bang California (Myõ) laø moät ví duï. Coøn töôïng Nöõ thaàn töï do ôû New York laø moät coâng trình ñieâu khaéc nhöng ngöôøi ta söû duïng phaàn beân trong töôïng laøm moät baûo taøng vaø du khaùch coù theå leân taän ngoïn ñuoác ñeå ngaém nhìn phong caûnh. Böùc töôïng cao 93,50m. Böùc töôïng nhö moät ngoâi nhaø lôùn vaäy. Moät trong nhöõng traøo löu cuûa kieán truùc hieän ñaïi nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX ñoù laø kieán truùc ñieâu khaéc. Kieán truùc ñieâu khaéc laø moät phöông thöùc bieåu hieän kieán truùc döïa treân ngoân ngöõ ñieâu khaéc vaø kieán truùc maø caùc kieán truùc sö ñaõ vaän duïng vaø theå hieän trong quaù trình saùng taùc, ví duï nhö nhaø thôø Sagrada Famillia, nhaø Mila,… cuûa kieán truùc sö Antonio Gandi, hay laø nhöõng coâng trình cuûa kieán truùc sö Le Corbusier vôùi nhöõng yù töôûng taïo hình maïnh meõ vôùi vaät lieäu beâ toâng coát theùp, oâng ñaõ khai thaùc hieäu quaû ngoân ngöõ ñieâu khaéc. Nhaø thôø Wallfahort ôû Ronchamp ñöôïc coi laø taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng. Kieán truùc ñieâu khaéc gaén chaët vôùi vieäc söû duïng vaät lieäu, khoâng phuï thuoäc vaøo heä thoáng hình hoïc, truïc ñònh vò hay söï caân ñoái… Kieán truùc ñieâu khaéc gaây aán töôïng töø hình khoái, töø khoâng gian vaø cuï theå hoùa yù töôûng trong toå chöùc khoâng gian, lieân keát beân trong beân ngoaøi, gaây caûm giaùc hoaønh traùng vaø toàn taïo trong khoâng gian. IV. Phù điêu: Khái niệm: Phuø ñieâu (Relief - Phaùp, coù nguoàn goác töø tieáng La tinh Relevo: laøm noåi leân) laø loaïi ñieâu khaéc ñöôïc theå hieän treân maët phaúng, coù söï gaén keát khaêng khít vôùi maët phaúng. Maët phaúng ñoùng vai troø laø neàn taûng cô baûn vaø laø phoâng neàn cuûa hình khoái taïo hình treân noù. Vôùi nhöõng ñieåm ñaëc thuø cuûa mình, phuø ñieâu laø moät loaïi hình quan troïng cuûa ñieâu khaéc. Tính coá höõu cuûa phuø ñieâu laø trieån khai boá cuïc treân maët phaúng, noù coù khaû naêng kieán taïo xa gaàn baèng caùc lôùp khoâng gian vaø taïo neân caùc aûo giaùc veà khoâng gian (khoâng gian aûo). Phuø ñieâu cho pheùp trieån khai nhöõng boá cuïc phöùc taïp nhö boá cuïc coù nhieàu lôùp nhaân vaät thaäm chí theå hieän nhöõng coâng trình kieán truùc vaø tranh phong caûnh. Phuø ñieâu khoâng nhöõng theå hieän nhöõng boá cuïc ôû töôøng, voøm maùi, ôû caùc chi tieát kieán truùc, maø coøn ñöôïc saùng taùc nhö moät taùc phaåm ñoäc laäp ñeå tröng baøy. Döïa treân moái quan heä giöõa hình khoái vaø maët phaúng neàn ngöôøi ta phaân bieät ra phuø ñieâu khoeùt loõm ( khoái aâm) vaø phuø ñieâu noåi leân ( khoái döông). Nguồn gốc hình thành và phát triển: Từ thời sơ khai của lịch sử loài người, con người đã phát hiện một cách ngẫu nhiên những hình tựa như những hoa văn rất đẹp. Họ đã cảm thụ, sử dụng và sáng tạo, phát triển thành một ngôn ngữ để diễn tả cái đẹp. Đầu tiên đơn giản chỉ hình ảnh của thiên nhiên như cỏ cây, hoa lá, chim thú, cá…được khắc vạch lại lên vách hang động nơi họ trú ngụ. Theo sự phát triển của xã hội loài người thì những đường nét trang trí được cách điệu, khái quát trừu tượng cao hơn, có giá trị về phương diện lịch sử và nghệ thuật như hoa văn trang trí trên trống đồng Ngọc Lũ ở Việt Nam ta, rồi về sau, loại hình trang trí này được tồn tại và phát triển mang đậm sắc thái dân tộc, thể hiện ở các công trình như lăng mộ, đình, chùa…mà chủ yếu là phù điêu với hai chất liệu chính là gỗ và đá. Các thể loại phù điêu: Phuø ñieâu khoeùt loõm (en-creux- Latin): Phuø ñieâu khoeùt loõm ñöôïc khaéc goït treân maët phaúng thaønh nhöõng ñöôøng vieàn( contour-Anh). Noù xuaát hieän roäng raõi trong nhöõng coâng trình kieán truùc Ai Caäp coå ñaïi. Söï bieán theå cuûa phuø ñieâu laø phuø ñieâu aâm baûn, hay coøn ñöôïc söû duïng trong tranh khaéc chaïm. Moái quan heä aâm baûn ñoái nghòch laïi vôùi ñaép noåi . Phuø ñieâu ñaép noåi: Phuø ñieâu ñaép noåi ñöôïc chia ra laøm hai loaïi: loaïi phuø ñieâu thaáp vaø phuø ñieâu cao. Phuø ñieâu thaáp (Bas relief- Anh) : laø loaïi phuø ñieâu ñöôïc ñaët gaàn vôùi coâng chuùng thöôûng ngoïan. Ñoä daøy cuûa hình khoái taïo hình ñöôïc thu moûng laïi ít hôn ½ ñoä daøy thaät cuûa noù. Coù nhöõng loaïi phuø ñieâu cöïc moûng nhö ñoàng xu, kyû nieäm chöông ñoä daøy cuûa phuø ñieâu khoâng ñaùng keå, hình khoái ñöôïc saùng taïo chuû yeáu döïa vaøo hình hoïa vaø ñònh luaät vieãn caän. Phuø ñieâu cao (High relief- Anh): laø loaïi ñieâu khaéc gaén vôùi maët phaúng neàn maø vaãn giöõ ñoä daøy töï nhieân cuûa hình khoái; hoaëc ruùt goïn khoâng ñaùng keå. Loaïi phuø ñieâu naøy thöôøng gaén vôùi caùc coâng trình kieán truùc; tröôùc toøa nhaø, khaûi hoaøn moân. Do khoaûng caùch töø coâng chuùng thöôûng ngoïan ñeán taùc phaåm quaù xa, hoaëc ñeå haøi hoøa vôùi hình khoái kieán truùc, ngöôøi ta thöôøng choïn phuø ñieâu cao. Đặc điểm của phù điêu: Nếu tượng tròn là hình khối được thể hiện trong không gian ba chiều, hình khối thật thì hình khối của phù điêu diễn tả không gian ba chiều trên bề mặt phẳng, khối không thật mà cảm giác (khối ăn gian), và hình khối giàu chất trang trí. Bố cục của phù điêu được sắp xếp bằng những mảng hình có chính có phụ trong một mảng hình học (bố cục hình vuông, tròn, chữ nhật…) Trong điêu khắc thì bố cục có ưu điểm là thể hiện được nhiều thứ trong đó như núi non, sông biển, cỏ cây, hoa lá, sinh hoạt xã hội (giống như vẽ mỹ thuật). Còn tượng tròn thì bị hạn chế về mặt này. Không gian trong phù điêu được diễn tả theo từng lớp, lớp trước ở gần, lớp sau ở xa và cứ theo thứ tự như vậy. Vật liệu làm phù điêu: Có thể làm với các vật liệu như: Gỗ, đá, thạch cao, đất nung, ximăng, hay các kim loại như đồng, nhôm, bạc…Tuy nhiên cần lưu ý đến hai yếu tố sau: Chọn chất liệu phù hợp với bố cục, nội dung. Chọn vật liệu bền vững, chịu được mưa nắng và thời gian nếu làm phù điêu để ngoài trời. Söï khaùc bieät giöõa töôïng troøn vaø phuø ñieâu : Loaïi hình cuûa ñieâu khaéc thay ñoåi phuï thuoäc vaøo moái quan heä vôùi khoâng gian ba chieàu: tröôøng hôïp naøy laø töôïng troøn, hoaëc phuï thuoäc vaøo ñoä daøy moûng cuûa chieàu saâu : ñoù laø phuø ñieâu. Nhaø ñieâu khaéc khi saùng taùc pho töôïng phaûi tính toaùn sao cho khi ñi quanh taùc phaåm cuûa mình, coâng chuùng thöôûng ngoaïn coù theå caûm nhaän ñöôïc caùi ñeïp töø nhieàu goùc nhìn khaùc nhau.. Phuø ñieâu khaùc vôùi töôïng troøn ôû choã: hình khoái ñöôïc thu laïi vaø saép xeáp treân moät neàn phaúng, hình khoái taïo hình gaén lieàn vôùi maët phaúng (keå caû khoái loài hoaëc loõm). Thaäm chí coù nhöõng taùc phaåm phuø ñieâu cao hình khoái taùch baät leân khoûi maët phaúng, ñoä daøy cuûa hình khoái vaãn toaøn veïn, nhöng maët phaúng cuûa phoâng giôùi haïn maët sau cuûa taùc phaåm. Ñaây laø theå loaïi ñieâu khaéc maø coâng chuùng thöôûng ngoaïn chæ coù theå  xem ñöôïc  töø phía ñaèng tröôùc. Cách bố cục phù điêu: Phù điêu trong điêu khắc giống như trang trí trong vẽ mỹ thuật. Vì thế khi bố cục đòi hỏi phải có sự nhịp nhàng về đường nét, phong phú về hình khối. Phải có mảng chính, mảng phụ, đồng thời chú ý các mảng đặc, mảng trống và cách diễn tả đường nét sao cho thật trang trí. Nếu bố cục phù điêu toàn những mảng đặc, không có mảng trống thì phù điêu trở nên tức, bí rất khó chịu. Do đó, các mảng trống, mảng đặc nói trên phải bố trí sao cho vừa vặn, cân đối, không bị trống hay bị lốm đốm, vụn vặt. Bố cục phù điêu có ưu điểm mà bố cục tượng tròn không thể diễn tả được, ví dụ như phong cảnh. Phần II: HÌNH ẢNH VỀ PHÙ ĐIÊU PHÙ ĐIÊU SÁNG TÁC VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN ĐẤU Tên tác phẩm Cụm phù điêu khắc họa hình ảnh đấu tranh kiên cường của quân và dân Đầm Dơi trong thời kỳ chống Mỹ Vị trí Bên bờ sông Đầm tại trung tâm thị trấn Đầm Dơi, Cần Giờ, Cà Mau Năm hoàn thành 2010 Tác giả Họa sĩ Lê Công Uẩn Chất liệu Bê tông Nội dung thể hiện Mặt trước thể hiện hình ảnh lực lượng du kích địa phương quân Đầm Dơi bao vây đánh lấn Chi khu Đầm Dơi vào mùa khô năm 1966. Nhân vật tiêu biểu trên phù điêu là nữ du kích Dương Thị Cẩm Vân bám chiến hào với biệt tài bắn tỉa xuyên táo. Mặt sau bức phù điêu là cuộc đấu tranh trực diện của Đội quân tóc dài tại Chi khu Đầm Dơi. Nhân vật chính là người phụ nữ tay không Tô Thị Tẻ đã dũng cảm lao lên chặn nòng súng của quân thù đang bắn vào bà con đấu tranh đòi công lý.   Một vài số liệu Mỗi bức phù điêu có chiều dài 12m, cao 7m. Tên tác phẩm Phù điêu đại cảnh Vị trí đồi D1, phường Mường Thanh, Tân Thanh, thành phố Điện Biên Phủ. Năm bắt đầu 10/2007 Hoàn thành 5/5/2009 Nhà điêu khắc Nhóm họa sĩ điêu khắc thuộc Công ty Mỹ thuật và Thương mại Hà Nội chỉ đạo thực hiện. Phần tạc, chế tác bằng đá xanh Thanh Hóa do các nghệ nhân làng nghề truyền thống Ninh Vân, Hoa Lư, Ninh Bình thuộc Công ty TNHH Hùng Lâm thực hiện. Chất liệu Đá xanh, bê tông cốt thép Nội dung thể hiện Bức phù điêu gồm 4 chương, chương I: quyết định mở chiến dịch; chương 2: chuẩn bị cho chiến dịch; chương 3: những trận đánh lớn trong chiến dịch; chương 4: khúc khải hoàn ca sau thắng lợi. Những hình ảnh thể hiện trên phù điêu đã ghi lại mốc son lịch sử "lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu", đồng thời tái hiện rõ tinh thần, ý chí quyết tâm của quân và dân Việt Nam trong chiến dịch Điện Biên Phủ. Một vài số liệu Bức phù điêu có diện tích trên 430m2, nặng 306 tấn, được ghép bởi 193 cấu kiện (phiến đá), dài 58,5m, cao bình quân 6,5m, đầy 0,3m, làm từ 113m3 đá xanh Thanh Hóa. Toàn bộ bức phù điêu được lắp ghép trên tường bê tông cốt thép có kích thước dài 56m, cao 6,7m, dầy 0,5m. Tên tác phẩm Phù điêu bên cạnh tượng Trần Quốc Tuấn Khánh thành 10/1998 Chất liệu Đất nung Nội dung thể hiện Trên tấm phù điêu này diễn tả lại cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông hào hùng, với những hình ảnh đi vào sử sách: hội nghị Bình Than, Trần Quốc Toản bóp nát quả cam; hội nghị Diên Hồng, người lính khắc vào cánh tay chữ Sát Thát, truyền Hịch tướng sĩ... cho đến ngày khải hoàn. Tên tác phẩm Hà Nội mùa đông – 1946 Vị trí Chợ Đồng Xuân, TP. Hà Nội Hoàn thành 19/12/2010 Nhà điêu khắc Nguyễn Chi Lăng và Nguyễn Thế Hội Chất liệu Đồng liền khối Nội dung thể hiện Mặt trước của tấm phù điêu là những hình ảnh chiến sĩ cảm tử quân cầm bom ba càng, anh bộ đội cầm súng, công nhân và phụ nữ thủ đô, thể hiện ý tưởng nhân dân và lực lượng vũ trang cùng sát cánh bên nhau chiến đấu bảo vệ thủ đô. Trên nền là những mái nhà của phố cổ lô xô, hình dáng chợ Đồng Xuân, Ô Quan Chưởng. Một vài số liệu Tấm phù điêu hình khối hộp được đúc tại làng đúc đồng Ngũ Xá, cao 4,5 m, rộng 4,5 m, dày 80-1 m, nặng hơn 7 tấn PHÙ ĐIÊU TRƯNG BÀY TRONG CÁC BẢO TÀNG Tên tác phẩm Khởi nghĩa Hai Bà Trưng (Năm 40-43 sau công nguyên) Vị trí Bảo tàng Chất liệu Gò đồng Nội dung thể hiện Bức phù điêu miêu tả Hai Bà Trưng cưỡi voi cùng quân lính ào ạt tấn công vào các trị sở, thành của nhà Đông Hán. Tên tác phẩm Lá đề Vị trí Năm sáng tác Triều Lý, năm 1057 Chất liệu Đá Nơi tìm thấy Phật Tích, Tiên Du, Bắc Ninh Nội dung thể hiện Một mặt trang trí nổi hai rồng giun kiểu thắt túi uốn lượn theo hình lá đề trên nền hoa dây tay mướp, rìa cạnh hình xoắn móc. Màu vàng. Một vài số liệu Cao: 26cm, rộng:31cm Tên tác phẩm Vũ nữ quấn khăn Vị trí Bảo tồn ở Viện Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh, TP.HCM Năm sáng tác Thế kỉ 10 Chất liệu Đá Nơi tìm thấy Trà Kiệu, Quảng Nam Một vài số liệu Cao: 78cm Tên tác phẩm Thần Vishnu ngồi trên rắn thần Ananta cuốn tròn Vị trí Bảo tồn ở Viện Bảo tàng Lịch sử Đà Nẵng, TP. Đà Nẵng Chất liệu Đá Nơi tìm thấy Trà Kiệu, Quảng Nam Một vài số liệu Cao: 125cm Tên tác phẩm Phù điêu Shiva Vị trí Bảo tồn ở Viện Bảo tàng Lịch sử Đà Nẵng, TP. Đà Nẵng Niên đại Thế kỉ VII-VIII Chất liệu Sa thạch Nơi tìm thấy Phong Lệ - Quảng Nam Nội dung thể hiệ Phù điêu thể hiện thần Shiva đang múa, có các nhạc công chơi đàn và những vị thần khác đang chiêm bái điệu múa của thần. Ở tác phẩm này thần Shiva có mười sáu cánh tay, hai cánh tay chính cùng với thân hình tạo nên một tư thế mềm mại, uyển chuyển của điệu múa. Các bàn tay phụ đều tạo thế giống nhau, ngón tay trỏ gập lại chạm nhẹ vào ngón tay cái, các ngón tay còn lại duỗi thẳng ra. Các cánh tay cũng xếp liên tục nhau tạo thành một vòng quay tròn chung quanh thần. Cánh tay phải và hai cổ chân đeo vòng rắn. Một vài số liệu Kích thước:90cm x 141 cm x 13 cm Tên tác phẩm Tượng nũ thần Mahisamandhi Vị trí Bảo tồn ở Bảo tàng Dân tộc học Vương quốc Bỉ Chất liệu Đá Một vài thông tin Hiện vật này đã được tỉnh Bình Định đề nghị công nhận là bảo vật quốc gia. Năm 2005 nó đã được Nhà nước Việt Nam cho Bảo tàng Dân tộc học Vương quốc Bỉ mượn để trưng bày Tên tác phẩm Nữ thần  Sarasvati Vị trí Bảo tàng Bình Định Chất liệu Đá Một vài thông tin Tính nữ của thần Brahma  - 3 đầu, một tay cầm hoa sen LỜI KẾT Bài viết còn sơ sài và không thể tránh khỏi sai sót, kính mong quý thầy cô góp ý để em hoàn thiện hơn kiến thức của mình. Em xin chân thành cảm ơn quý thầy cô đã theo dõi bài tiểu luận của em. TÀI LIỆU THAM KHẢO Website: MỤC LỤC Trang LỜI MỞ ĐẦU Phần I: SƠ LƯỢC VỀ PHÙ ĐIÊU 3 Phần II: HÌNH ẢNH VỀ PHÙ ĐIÊU 9 PHÙ ĐIÊU SÁNG TÁC VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN ĐẤU 10 PHÙ ĐIÊU TRƯNG BÀY TRONG CÁC BẢO TÀNG 19 LỜI KẾT 21