Tiểu luận Phép biện chứng của hegel một thành tựu vĩ đại của triết học cổ điển đức

Tiểu luận PHÉP BIỆN CHỨNG CỦA HEGEL MỘT THÀNH TỰU VĨ ĐẠI CỦA TRIẾT HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC  Sơ lược về tiểu sử của Hegel. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, sinh ngày 27 tháng 8 năm 1770, mất năm 1831. Hegel sinh tại Stuttgart vào ngày 27/8/1770, là con trai của Georg Ludwig Hegel, một nhân viên hải quan thuộc lãnh địa công tước của Wurttemburg. Là anh cả trong số ba đứa con (em trai ông, Georg Ludwig, sớm qua đời lúc là một sĩ quan trong quân đội Napoleon trong chiến dịch Nga), ông được nuôi dưỡng trong một môi trường Tin Lành ngoan đạo. Mẹ ông dạy ông tiếng Latinh trước khi ông tới trường, nhưng bà đã mất khi ông lên 11. Ông rất gắn bó với chị mình, Christiane, sau này bà thường gây nên những ghen tỵ thất thường trong vợ của ông khi ông kết hôn vào độ tuổi 40 và đã tự vẫn ba tháng sau cái chết của ông. Hegel phải bận tâm rất nhiều đến chứng rối loạn thần kinh của chị ông và phát triển những ý tưởng về tâm thần học dựa trên những khái niệm biện chứng. Hegel đã sớm thông thuộc các học giả kinh điển Hy lạp và La Mã cổ đại khi đang còn học tại trường trung học Stuttgart và nắm rất rõ văn học và khoa học Đức. Cha ông cổ vũ ông trở thành một giáo sĩ, và Hegel đã vào trường dòng tại đại học Tübingen năm 1788. Ở đó ông đã phát triển tình bạn với nhà thơ Friedrich Holderlin và nhà triết học Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling. Đặc biệt là do ảnh hưởng từ Holderlin, Hegel đã phát triển một niềm say mê sâu sắc đối với văn học và triết học Hy Lạp. Từ rất sớm và xuyên suốt cả cuộc đời, Hegel đã ghi lại và nhớ tất cả những gì ông đọc – và số lượng ông đọc thì nhiều vô kể! Ông khâm phục Goethe và tự luôn đặt mình thấp hơn những thiên tài đương thời ông, Holderlin và Schelling. Nước Đức thời Hegel cực kì lạc hậu về kinh tế, là một liên hợp do rất nhiều quốc gia nhỏ và lạc hậu hợp lại, tương đối cách ly với những biến động sôi nổi của châu Âu. Hegel rất say mê đọc Schiller và Rousseau. Năm Hegel 18 cũng là lúc nhà ngục Bastille bị đánh chiếm và Nền cộng hòa ra công khai ở Pháp, Hegel đã nhiệt tình ủng hộ cho cuộc cách mạng, và là thành viên trong một nhóm ủng hộ được thành lập ở Tübingen. Hegel hoàn thành tác phẩm vĩ đại đầu tiên của mình, Hiện tương học tinh thần vào ngay trước ngày xảy ra cuộc chiến quyết định Jena, trong đó Napoleon đã phá tan quân đội Phổ và chia cắt Vương quốc đó ra. Binh lính Pháp ập vào và đốt nhà của Hegel ngay sau khi ông kịp nhét nốt trang bản thảo cuối cùng của Hiện tượng học vào trong túi và ẩn náu vào nhà một viên công chức cao trong thị trấn. Trong Hiện tượng học ông cố gắng để hiểu được nỗi kinh hoàng cách mạng của những người Gia-cô-banh thông qua những lời phát biểu của họ về Tự do. Hegel ăn mừng ngày chiếm ngục Bastille trong suốt cuộc đời mình. Sau khi hoàn thành khóa học về triết học và thần học và quyết định không vào đoàn mục sư, Hegel đã trở thành một gia sư tư ở Berne, Switzerland. Vào khoảng năm 1794, theo đề xuất của bạn ông Holderlin, Hegel bắt đầu nghiên cứu về Immanuel Kant và Johann Fichte nhưng những trước tác đầu tiên của ông trong thời kì này lại là Cuộc đời Jesus và Sự xác thực của đạo Cơ-Đốc. Năm 1796, Hegel viết Cương lĩnh đầu tiên cho một hệ thống duy tâm chủ nghĩa Đức cùng với Schelling. Trong tác phẩm này có đoạn: “… quốc gia là một cái gì đó hoàn toàn máy móc – và không có ý niệm (phi vật chất) về một cái máy. Chỉ cái gì là khách thể của tự do mới có thể gọi là “Ý niệm”. Do đó chúng ta cần phải vượt quá quốc gia! Mọi quốc gia cần đối xử với những người tự do như những cái răng trong một cái máy. Và đây chính là điều không nên xảy ra; do đó quốc gia phải bị lụi tàn”. Năm 1797, Holderlin tìm được cho Hegel một địa điểm ở Frankfurt, nhưng hai năm sau đó cha ông mất, giải thoát cho ông khỏi nghề gia sư. Năm 1801, Hegel đến đại học Jena. Fichte đã rời Jena năm 1799, Schiller thì rời khỏi đó năm 1793, nhưng Schelling còn ở lại cho mãi tận đến năm 1803 và Hegel cùng Schelling đã cộng tác với nhau trong suốt quãng thời gian hai ông còn chung ở Jena. Hegel đã nghiên cứu, viết lách và giảng bài tại đó, mặc dù ông đã không được nhận lương cho đến tận cuối năm 1806, ngay trước khi hoàn thành bản phác thảo đầu tiên cuốn Hiện tượng học tinh thần – tác phẩm đầu tiên giới thiệu sự đóng góp độc nhất vô nhị của ông cho triết học – một phần trong đó lấy từ những nét về nước Pháp do một người đưa thư cho bạn của ông Niethammer ở Bamburg, Bavaria, đem đến trước khi Jena bị quân đội Napoleon chiếm và Hegel bị buộc phải chạy trốn – những trang còn lại ở trong túi ông. Sau khi tiêu hết gia tài của người cha quá cố để lại, Hegel trở thành biên tập viên của tờ Thiên chúa giáo nhật báo Bamberger Zeitung. Tuy nhiên, ông không thích nghề báo, và chuyển đến Nuremberg, ở đó ông làm hiệu trưởng một trường trung học trong 8 năm. Ông tiếp tục làm việc về Hiện tượng học. Hầu hết mọi thứ Hegel phát triển một cách có hệ thống kín khắp thời gian rỗi của mình trong suốt cuộc đời ông đã được báo trước trong Hiện tượng học, nhưng cuốn sách này thiếu tính hệ thống và cực kỳ khó đọc. Hiện tượng học giới thiệu về lịch sử nhân loại, với tất cả các cuộc cách mạng, chiến tranh và những khám phá khoa học, như là một sự tự phát triển duy tâm của một khách thể Tinh thần hay Linh hồn. Trong suốt những năm ở Nuremberg, Hegel gặp rồi kết hôn với Marie von Tucher (1791-1855). Họ có với nhau ba đứa con – một bé gái mất ngay sau khi sinh, và hai con trai, Karl (1813-1901) và Immanuel (1814-91). Hegel còn có một đứa con trai ngoài giá thú, Ludwig, với vợ của người chủ nhà trọ trước của ông ở Jena. Ludw ig được sinh ra ít lâu sau khi Hegel rời Jena nhưng sau rồi cũng đến sống với ông. Khi ở Nuremberg, Hegel trải qua một thời kỳ vài năm xuất bản cuốn Khoa học của Logic (1812,1813,1816). Năm 1816, Hegel nhận chức giáo sư triết học tại đại học Heidelberg. Ngay sau đó, ông công bố dưới dạng tóm lược một báo cáo mang tính hệ thống về toàn bộ triết học của ông nhan đề Bách khoa về các khoa học triết học được dịch lần đầu tiên sang tiếng Anh năm 1959 và gồm cả The Shorter Logic, ở dạng Phần I. Bộ Bách khoa tiếp tục được duyệt lại cho đến năm 1827, và bản cuối cùng được xuất bản năm 1830. Năm 1818, Hegel được mời đến dạy tại đại học Berlin, và ông đã ở đó luôn. Ông mất ở Berlin ngày 14/11/1831, vì bệnh dịch tả. Tác phẩm dài và đầy đủ cuối cùng Hegel xuất bản là Triết học về quyềnTriết học về nghệ thuật thanh khiết, Các bài giảng về lịch sử triết học (1833-36), Các bài giảng về lịch sử tôn giáo (1832), và Các bài giảng về triết học lịch sử (1837). (1821), tuy nhiên có một vài mục trong các bài giảng của ông, được bổ sung nhờ các ghi chép của sinh viên, được xuất bản sau khi ông mất.  Nội dung phép biện chứng của Hegel.  Tiền đề: Biện chứng pháp duy tâm của Hegel là kết quả của quá trình xây dựng phương pháp biện chứng trong triết học Đức mà khởi đầu là Cantơ (Kant). Quá trình ấy phản ánh những đòi hỏi của tư tưởng cách mạng tư sản Âu châu thông qua tình hình đặc biệt của giai cấp tư sản Đức. Ưu điểm lớn nhất của Kant là đã đề cao được vai trò lao động sáng tạo ra thế giới, tuy chỉ quan niệm cái lao động ấy là lao động tinh thần. Thế giới của Kant là thế giới của tư sản, thế giới trao đổi hàng hóa. Trong chế độ kinh tế phong kiến, những vật làm ra chủ yếu là để sử dụng, nếu có trao đổi cũng chỉ là trong phạm vi địa phương nhỏ hẹp, với quan niệm ban ơn. Với kinh tế tư sản, quan hệ chính trong xã hội là quan hệ trao đổi hàng hóa trên cơ sở bình đẳng - thực ra bình đẳng ở đây chỉ là hình thức, chỉ để che đậy động cơ quyền lợi ở bên trong - hàng hóa là sản sinh ra trong một quá trình sản xuất của máy móc, có tổ chức, duy lý. Như vậy là tính chất lao động sáng tạo đã được thực hiện với một mức cao. Đã đến lúc có điều kiện để tin rằng thế giới của loài người - cái thế giới hàng hóa - là do con người tạo ra. Nhưng vật chất mà tư sản đề cao chỉ là vật chất máy móc, chưa phải là vật chất thực sự lao động tức là con người lao động. Giai cấp tư sản chỉ giữ lại phần lao động trí óc, lao động tổ chức sản xuất và tính toán kỹ thuật sản xuất, gạt bỏ phần lao động thực sự tức là con người sản xuất. Đây cũng là nguyên nhân tính chất hạn chế của tư tưởng Kant khi ông đề cao vai trò lao động trong quá trình hiểu biết và xây dựng thế giới, Kant hạn chế lao động đó trong phạm vi tinh thần, do hoạt động của tinh thần mà thế giới bên ngoài được xây dựng và có được tính chất khách quan. Vì vậy, đặc điểm của tư tưởng duy tâm Đức là đã xây dựng được một khái niệm về chủ quan, nó phản ánh quá trình thực tế của lịch sử, tức là quá trình lao động xây dựng thế giới. Đây chính là cái hạt nhân duy lý. Lao động tinh thần mà Kant quan niệm chỉ phản ánh được hình thức kỹ thuật của phương thức sản xuất máy móc. Kant cho rằng thế giới mà ta nhận thức được là do sự liên kết những cảm giác theo quy luật số lượng và nhân quả, quan niệm đó phản ánh tính chất sản xuất hàng hóa theo quy luật số lượng và nhân quả. Đấy mới chỉ là hình thức kỹ thuật sản xuất, chưa đi vào con người lao động thực sự. Kant mới phản ánh phương thức sản xuất trong giai đoạn tiền cách mạng; Kant chưa tin tưởng hoàn toàn vào cái thế giới hàng hóa và cho đấy chưa phải là thực tại tuyệt đối, chưa phải là vật tự tại. Tiến lên một bước nữa, đến giai đoạn cách mạng cần phải khẳng định hoàn toàn cái thế giới mới, Fichte đã tuyệt đối hóa quan niệm duy tâm của Kant. Fichte nói: nếu thế giới là do ý thức chủ quan của ta mà có, do lao động tinh thần xây dựng lên, thì đấy cũng là thế giới duy nhất, ngoài nó ra không có vật tự tại nào khác. Fichte đã đi thêm được một bước trên con đường xây dựng phương pháp biện chứng. Fichte đã từng thấy mâu thuẫn giữa hoạt động sáng tạo và thế giới được sáng tạo, giữa cái “tôi” và cái “không phải là tôi”. Tôi chỉ là một vật thể trong thế giới tự nhiên và thế giới đó ảnh hưởng đến tôi. Nhưng mặt khác, cái chủ quan của tôi đã đặt ra: tôi là một vật thể. Hai mặt đó đã được Fichte biểu diễn trong hai mệnh đề: về quan hệ lý thuyết là tôi tự đặt (tôi là do cái không phải là tôi quy định); và trên quan hệ thực tiễn là tôi đặt (cái không phải tôi là do tôi quy định). Phương pháp mâu thuẫn này mới được sử dụng trong phạm vi chủ quan, cái khách quan ở đấy chung quy vẫn nằm trong chủ quan. Mâu thuẫn giữa tôi và cái không phải tôi vẫn nằm trong tôi, vì chính tôi đặt ra cái quan hệ đó - cái tôi vẫn là tuyệt đối. Với Schelling, phương pháp biện chứng lại tiến một bước nữa. Phương pháp mâu thuẫn của Schelling đã đi quá nội dung chủ quan và bao gồm cả tự nhiên. Theo Schelling, mâu thuẫn giữa tinh thần và tự nhiên xuất phát là từ cùng một nguồn gốc: đó là “Tuyệt đối”. Tự nhiên không phụ thuộc vào tinh thần nữa, khách quan không nằm trong chủ quan nữa, hai cái đó xuất phát từ cùng một Tuyệt đối. Tư tưởng của Schelling đã phản ánh giai đoạn hưởng thụ “lung tung” sau khi chế độ mới của giai cấp tư sản đã được thực hiện, quan hệ tư bản trước kia còn là lý tưởng nay đã thành sự thực và phát triển một cách “lung tung”. Nhưng rồi cũng phải đến yêu cầu ổn định tình trạng hỗn độn đó, và xây dựng một chính quyền điều hòa xã hội một cách tương đối. Yêu cầu mới đó được phản ánh trong triết học của Hegel.  Nội dung cơ bản của phép biện chứng Hegel. 2.1 Phương pháp luận biện chứng : Hegel phê phán những chủ nghĩa triết học trước bằng cách coi những hình thái ý thức không phải là lý luận triết học như ông ta quan niệm (ví dụ: cảm giác, tức là cơ sở chủ nghĩa cảm giác). Phân tích nó đúng thế nào và chứng minh rằng mỗi hình thái ấy có một quá trình biện chứng, trong đó nó mâu thuẫn với nó, bắt buộc phải chuyển lên một mức cao hơn và cứ như thế đi đến hình thái triết học của Hegel. Khi trình bày về “ ý niệm tuyệt đối” vận động và phát triển , Hegel cho rằng đó là sự vận động nội tại của “ ý niệm tuyệt đối”. Tự vận động tức là thay đổi hình thức phát triển khác nhau của “ý niệm tuyệt đối”. Lenin cũng đã tìm thấy hạt nhân hợp lý trong phương pháp biện chứng của Hegel là sự tự vận động. Nội dung hợp lý và sâu sắc này trong quan điểm của Hegel theo Lenin là mối liên hệ tất yếu, là nguồn gốc nội tại của những sự khác nhau. Khi trình bày sự phát triển của “ý niệm tuyệt đối” Hegel thừa nhận tồn tại, khái niệm, bản chất là ba sự quy định, ba hình thức biểu hiện chủ yếu trong quá trình phát triển. Điều này phù hợp với quá trình suy nghĩ, nhận thức của con người: mới nhìn vào sự vật thấy tồn tại, đi sâu vào sự vật tìm ra bản chất, khi nắm được bản chất ta rút ra khái niệm. Phương pháp tư duy này vẫn còn được sử dụng cho đến ngày nay ở tất cả các bộ môn khoa học khác nhau. Điều này sẽ được trình bày rõ ràng hơn trong phần sau: “Giá trị và hạn chế của phép Biện chứng Duy tâm của Hegel”. Hegel không phải là người đầu tiên xây dựng nên phép biện chứng song qua tư tưởng và quá trình hoạt động của mình, Hegel đã khiến nó trở nên hoàn thiện hơn và mang lại cho phép biện chứng một vị trí quan trọng trong triết học. Ông quan niệm, phép biện chứng: “ nói chung là nguyên tắc của mọi sự vận động, mọi sự sống và mọi hoạt động trong phạm vi hiện thực. Ông coi biện chứng cũng là linh hồn của mọi nhận thức khoa học chân chính”. Với tư tưởng như vậy, ông đã xem xét mọi sự vật hiện tượng, ý thức dưới cái nhìn biện chứng. Và về cốt lõi, phương pháp biện chứng của ông cũng bao gồm 02 nội dung cơ bản: + Nhận thức đối tượng ở trong các mối liên hệ với nhau, ảnh hưởng nhau, ràng buộc nhau (cái toàn thể và cái bộ phận...). + Nhận thức đối tượng ở trạng thái vận động biến đổi, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển. Đây là quá trình thay đổi về chất của các sự vật, hiện tượng mà nguồn gốc của sự thay đổi ấy là đấu tranh của các mặt đối lập để giải quyết mâu thuẫn nội tại của chúng. Như vậy phương pháp biện chứng của Hegel cũng đã thể hiện tư duy mềm dẻo, linh hoạt. Nó thừa nhận trong những trường hợp cần thiết thì bên cạnh cái "hoặc là... hoặc là..." còn có cả cái "vừa là... vừa là..." nữa; thừa nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại vừa không phải là nó; thừa nhận cái khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ nhau lại vừa gắn bó với nhau. Như vậy, mặc dù chưa đạt được tính triệt để trong phép biện chứng như chủ nghĩa Mác, chưa trình bày phương pháp biện chứng dưới một hệ thống của gồm 2 nguyên lý (nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển), 3 quy luật cơ bản (quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập, quy luật từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và ngược lại, quy luật phủ định của phủ định) và 6 cặp phạm trù với tính cách là những quy luật không cơ bản(cái chung và cái riêng; nội dung và hình thức; nguyên nhân và kết quả; bản chất và hiện tượng; tất nhien và ngẫu nhiên; khả năng và hiện thực). Song phép biện chứng của Hegel đã đạt được những thành tựu cơ bản của nó và trở thành hạt nhân hợp lý cho phương pháp biện chứng của chủ nghĩa Mác-xít. Phương pháp biện chứng của Hegel là phương pháp suy ngẫm về thế giới. Kết quả của phương pháp này là hình ảnh suy tư chỉnh thể về thế giới chứ không phải là bức tranh thế giới thu được nhờ kết quả của khoa học cụ thể. Là nhà biện chứng, đồng thời là nhà triết học duy tâm khách quan. Triết học của ông đầy mâu thuẫn giống như sự mâu thuẫn của cả xã hội Đức nói chung, của nền triết học Đức lúc bấy giờ nói riêng. Nếu phương pháp biện chứng của ông là hạt nhân hợp lý, chứa đựng tư tưởng thiên tài về sự phát triển, thì hệ thống triết học duy tâm của ông phủ nhận tính chất khách quan của những nguyên nhân bên trong vốn có của sự phát triển của tự nhiên và xã hội. 2.2 Hệ thống các phạm trù, quy luật: Trong khuôn khổ phép biện chứng duy tâm của mình, Hegel không chỉ trình bày các phạm trù: như chất, lượng, phủ định, mâu thuẫn,… mà còn nói đến các quy luật “lượng đổi dẫn đến chất đổỉ và ngược lại”, “phủ định của phủ định” và “quy luật mâu thuẫn”. Các cặp phạm trù này được Hegel đặc biệt nhắc đến ở nội dung Logic học của ông. Trong Logic học ở phần tồn tại, Hegel đã diễn đạt các phạm trù vật chất, lượng, độ và tư tưởng biện chứng về sự chuyển hoá từ lượng đến chất và ngược lại. Tư tưởng của Hegel về sự biến đổi của khái niệm chất thành khái niệm lượng , và ngược lại, về độ như là sự thống nhất giữa chất với lượng, đã bao hàm sự dự đoán hợp lý về phát triển. Công lao của Hegel trong vấn đề này là ở chỗ ông đã dựa vào hóa học mà bác bỏ quan niệm siêu hình về sự vận động liên tục và nêu lên khái niệm đường dây nút của độ- nghĩa là nêu lên khái niệm về sự phát triển, trong đó sự tiệm tiến bị gián đoạn bởi những bước nhảy vọt. Chính trong luận điểm ấy Lenin đã nhìn thấy sự dự đoán của Hegel về sự phát triển theo bước nhảy vọt. Ở phần bản chất, hiện tượng, quy luật, khả năng và thực hiện, nguyên nhân và kết quả, và phần trình bày học thuyết mâu thuẫn nguồn gốc của sự phát triển. Trong phương pháp biện chứng của Hegel đã bộc lộ sự dự đoán hợp lý về sự chuyển hóa khả năng thành hiện thực về ngẫu nhiên là hình thức thể hiện của tất yếu. Quan niệm biện chứng của Hegel về nguyên nhân và kết quả cũng rất đáng chú ý. Hegel cho rằng kết quả nói chung chỉ mang trong nó cáo gì mà cũng có cả ở trong nguyên nhân và cùng một sự vật, trong những trường hợp này thì nguyên nhân, trong trường hợp khác là kết quả. Đây là quan niệm hợp lý của Hegel về quan hệ nhân quả. Ở phần khái niệm của học thuyết Logic, Hegel đã diễn đạt phạm trù về cái chung và cái riêng, quy nạp và diễn dịch, phân tích và tổng hợp, đã diễn đạt các nguyên lý sự hoạt động có mục đích của con người, sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn, tổng hợp lại các quan niệm phát triển với tư cách là phủ định của phủ định. Đồng thời trong khoa học logic phương pháp biện chứng của Hegel còn được thể hiện ở chỗ: Ông đặt ra vấn đề sự thống nhất quá trình logic với quá trình lịch sử; logic học, nhận thức luận đều là sự tổng hợp của quá trình lịch sử; ông nêu lên tính hạn chế của logic hình thức và đòi hỏi một logic có nội dung thực tế, sinh động; ông nêu lên những tư tưởng thống nhất giữa phép biện chứng, logic học và lý luận nhận thức.  Tư tưởng biện chứng của Hegel về sự phát triển của đời sống xã hội Quan điểm về con người và chính trị xã hội được Hegel trình bày trong tác phẩm “Triết học về pháp quyền” và “Triết học lịch sử”. Khi bàn đến vấn đề con người, ông không giống như các nhà triết học Anh và Pháp thế kỷ XVI - XVIII chia tách con người thành hai phần mà ông quan niệm con người là chỉnh thể thống nhất. Con người là chủ thể đồng thời là kết quả của quá trình hoạt động của chính mình, chính qua quá trình hoạt động mà ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức và ý chí tự do của con người mới phát triển. Do đó, con người mới hoàn thiện. Như vậy, ở đây Hegel không bàn đến con người cụ thể mà bàn đến con người trừu tượng, lý tính phi lịch sử. Quan niệm con người trong triết học Hegel thường gắn với quan điểm về nhà nước và pháp quyền. Theo ông “luận điểm khẳng định mọi người về bản tính vốn bình đẳng là không đúng ..., cần phải nói ngược lại rằng con người về bản tính vốn bất bình đẳng”. Từ đây dẫn tới quan điểm: mọi sự bất công trong xã hội là hiện tượng tất yếu xuất phát từ bản tính con người. Vì thế trong xã hội thường xuyên xảy ra những mẫu thuẫn, xung đột giữa các tầng lớp, đẳng cấp xã hội khác nhau. Chính từ đó nhà nước xuất hiện. Theo Hegel, nhà nước ra đời nhằm dung hòa các mẫu thuẫn giữa các đẳng cấp nhằm định hướng sự phát triển của xã hội. Nhà nước không chỉ là cơ quan hành pháp mà là tổng thể các quy chế, kỷ cương, chuẩn mực về mọi lĩnh vực đạo đức, pháp quyền, văn hóa. Vì thế nhà nước tồn tại trên bất kỳ giai đoạn nào của lịch sử. Nhà nước theo ông là hiện thân của ý niệm tuyệt đối trong đời sống xã hội nó có