Tiểu luận Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức

Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 1 SVTH: Trần Đăng Ninh Tiểu luận Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 2 SVTH: Trần Đăng Ninh LỜI MỞ ĐẦU N ền triết học cổ điển Đức là nền triết học được tạo nên từ cuối thế kỷ X VIII - đầu thế kỷ X IX là thành tựu rực rỡ của nền văn minh Tây  u và thế giới. Đây là đỉnh cao của thời kỳ triết học Tây Âu, đồng thời có ảnh hưởng to lớn đến triết học hiện đại triết học cổ điển Đ ức. Vì vậy, nó trở thành một trong ba nguồn gốc hình thành chủ nghĩa M arx - nguồn gốc triết học (cùng với kinh tế chính trị học Anh và chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp). N ền triết học cổ điển Đ ức là khúc dạo đầu cho một bản nhạc giao hưởng, bản hợp xướng của triết học Tây Âu. Trong bản giao hưởng đầy tính bác học của triết học Tây Âu mà khúc dạo đầu lại rực rỡ âm sắc trang hoàng đó là tư tưởng biện chứng triết học cổ điển Đ ức, nó bức ra khỏi những nốt nhạc trời đầy màu sắc thần linh để khảy lên bằng chính đôi tay người phàm tục. N hững đôi tay vàng ấy được phản ánh qua những triết gia dệt nên những trang bất hữu bởi thời gian. Đặc biệt là tư tưởng biện chứng của triết học cổ điển Đức thể hiện thông qua một số đại biểu tiêu biểu như: Canter, Hegel, Feurbach. Tuy đứng trên lập trường duy tâm nhưng các nhà triết học cổ điển Đức đã xây dựng nên các hệ thống triết học độc đáo, đề xuất được tư duy biện chứng, logic biện chứng, học thuyết về các quá trình phát triển mà tìm tòi lớn nhất trong tất cả các tìm tòi của họ đó là phép biện chứng. Với cách nhìn tổng quát về phương pháp biện chứng, các nhà triết học cổ điển Đ ức có ý đồ hệ thống hóa toàn bộ tri thức và thành tựu mà nhân loại đã đạt được. Trong số các nhà triết học vĩ đại nhất đó không thể không kể tới Georg Wilhelm Friedrich H egel. Phép biện chứng của ông là một tiền đề lý luận quan trọng của triết học M ácxit. Triết học của Hegel có ảnh hưởng rất mạnh đến tư tưởng của nước Đức và cả Châu  u đương thời, triết học của ông được gọi là "tinh thần Phổ". Phép biện chứng của H egel là phép biện chứng duy tâm, tức là phép biện chứng về sự vận động và phát triển của các khái niệm được ông đồng nhất với biện chứng sự vật. K hông chỉ là đại biểu tiêu biểu của nền triết học cổ điển Đức mà Hegel đã đem lại cho triết học địa vị vốn có và sứ mệnh cao cả của nó trong đời sống tinh thần nhân loại. Với những luận cứ sâu sắc và có cơ sở khoa học, H egel đã làm sáng tỏ đối tượng, chức năng và phương pháp của triết học, mối quan hệ của triết học với các khoa học khác và qua đó, trình bày một cách khúc chiết, đúng đắn bản chất của triết học. Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 3 SVTH: Trần Đăng Ninh I. ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ VÀ NH ỮN G ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌ C CỔ Đ IỂN Đ ỨC : 1. Điều kiện l ịch sử: Triết học cổ điển Đức ra đời trong điều kiện lịch sử hết sức đặc biệt. N ước Đ ức vào cuối thế kỷ X VIII đến đầu thế kỷ XIX vẫn còn là một quốc gia phong kiến điển hình với 360 tiểu vương quốc tự lập trong một liên bang Đức chỉ còn là hình thức, lạc hậu về kinh tế và chính trị. Thủ công nghiệp, công nghiệp, nông nghiệp bị đình đốn. Lúc này vương triều Phổ Phriđrich Vin H em vẫn tăng cường quyền lực duy trì chế độ quân chủ, cản trở đất nước phát triển theo con đường tư bản chủ nghĩa. Cả đất nước bao trùm bầu không khí bất bình của đông đảo quần chúng. Trong khi đó ở nước Pháp đã tiến hành cuộc cách mạng tư sản. Ở nước Anh thực hiện cuộc cách mạng công nghiệp làm rung chuyển châu Âu, đưa châu  u bước vào nền văn minh công nghiệp. Tấm gương của các nước Tây Âu đã thức tỉnh tinh thần cách mạng của giai cấp tư sản Đức và những bộ phận tiến bộ khác của xã hội Đức. Nhưng vì giai cấp tư sản Đ ức lúc này tỏ ra hèn kém, những lực lượng tiến bộ khác nằm rải rác ở những vương quốc nhỏ tách rời nhau, nhỏ bé về số lượng, yếukém về kinh tế và chính trị nên không thể tiến hành cách mạng tư sản trong thực tiễn mà chỉ tiến hành cách mạng về phương diện tư tưởng. Người ta nói rằng tương lai của tư sản nước Đức vẫn còn rất xa vời. H ọ muốn thỏa hiệp với tầng lớp phong kiến quý tộc Phổ, giữ lập trường cải lương trong việc giải quyết những vấn đề phát triển đất nước. N hưng với tinh thần cách mạng của mình, giai cấp tư sản Đức phải tìm cách nào đó để thể hiện tinh thần đó và đã gửi gắm vào trong triết học cổ điển Đ ức. Đồng thời, trước đòi hỏi của quá trình phát triển phương thức sản xuất tư bản ở các nước Tây Âu, khoa học tự nhiên đã đạt nhiều thành tựu lớn: phát hiện ra điện, phát hiện ra ôxy và bản chất sự cháy của Lavoadie; việc phát hiện ra tế bào của Lơvenhuc; học thuyết về dưỡng khí của Pritski và Sielo... N hững thành tựu đó chứng tỏ sự hạn chế của phương pháp tư duy siêu hình trong việc lý giải bản chất của các hiện tượng tự nhiên và thực tiễn xã hội đang diễn ra. Nó đòi hỏi cần có cách nhìn mới, phương pháp mới, quan niệm mới về vai trò và khả năng của con người. Triết học cổ điển Đức ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu đó. 2. Những đặc điểm cơ bản: - Triết học cổ điển Đ ức có nội dung rất cách mạng nhưng hình thức thể hiện rất rối Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 4 SVTH: Trần Đăng Ninh rắm, bảo thủ. Triết học cổ điển Đức là tiếng nói của giai cấp tư sản Đức nhằm phê phán trật tự xã hội đương thời. Tuy nhiên, tinh thần phê phán đó là tinh thần mang tính ôn hòa. Người ta nói rằng: triết học cổ điển Đức là sự thể hiện cách mạng tư sản Pháp trên nước Đức. Triết học cổ điển Đ ức nhằm phê phán trật tự xã hội đương thời, vẫn còn dưới sự thống trị của vương triều Phổ. Tuy nhiên, nếu so sánh tinh thần phê phán của triết học cổ điển Đ ức vào nửa đầu thế kỷ X IX với tinh thần phê phán của triết học Tây  u thế kỷ XVII thì tinh thần phê phán đó mang tính ôn hòa hơn, nó không quyết liệt bằng tinh thần phê phán của triết học Tây  u thế kỷ XVII - XVIII vì nó được bao bọc bởi những vỏ sinh tâm thần bí trong triết học của Hegel hay Canter, Phicter… - Triết học cổ điển Đ ức đã xây dựng phép biện chứng như là học thuyết triết học về mối liên hệ phổ biến và về sự phát triển xảy ra trên thế giới. - Triết học cổ điển Đ ức đề cao vai trò tích cực của con người với tính cách là chủ thể của mọi hoạt động cải tạo thế giới – khách thể và khảo sát khách thể gắn liền với hoạt động thực tiển của chủ thể - con người. Tuy nhiên, họ đã gắn cho con người một vai trò quá lớn ở chỗ họ thần thánh hóa trí tuệ của con người, coi con người có sức mạnh, là chúa tể của giới tự nhiên. - Triết học cổ điển Đ ức có những đóng góp to lớn với sự phát triển văn hóa và khoa học của nhân loại, đóng góp lớn nhất là đóng góp về phép biện chứng gắn liền với tên tuổi của Hegel, đóng góp thứ hai là đóng góp về thế giới quan duy vật (chủ nghĩa duy vật) gắn liền với tên tuổi của L.L.Feurbach (1804 - 1872). II. PH ÉP BIỆN CH ỨNG CỦA HEGEL – MỘT TRONG NHỮ NG THÀNH TỰU VĨ ĐẠI C ỦA TRIẾT HỌ C CỔ ĐIỂN ĐỨ C: G .Ph.Hegel (1770 - 1831) xuất thân trong gia đình công chức, đã từng tốt nghiệp đại học tổng hợp. Bản thân ông từng là giáo sư dạy trung học, sau đó là giáo sư giảng dạy trong trường đại học. Theo đánh giá các nhà kinh điển của chủ nghĩa M arx: H egel không chỉ là một thiên tài sáng tạo mà còn là nhà triết học có tri thức bách khoa nên tất cả mọi lĩnh vực, H egel đều là người của mọi thời đại. Triết học của H egel là tinh hoa của triết học cổ điển Đức và là nguồn gốc lý luận trực tiếp của cổ điển M arx. H egel đã để lại cho đời sau rất nhiều tác phẩm nổi tiếng. Hệ thống của Hegel rất khó đọc. Thời kỳ nước Đức lên cơn sốt Hegel chứng tỏ trình độ tư duy của người Đức rất cao. Lúc bấy giờ nước Đức hình thành hai phái: một H egel già và H egel trẻ, đều ảnh hưởng trực tiếp của Hegel. Hegel từng tuyên bố: triết học của Hegel là cuối cùng trong lịch sử, về sau này sẽ không Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 5 SVTH: Trần Đăng Ninh tìm được bộ óc nào vĩ đại hơn H egel. Sự tuyên bố đó tất nhiên là không đúng nhưng có cơ sở của nó. Tư tưởng của H egel bao bọc bởi duy tâm huyền bí. 1. Học thuyết của He gel về ý niệm tuyệt đối : - Đây là điểm khởi đầu và là nền tảng của triết học Hegel. Ô ng thông qua học thuyết ý niệm tuyệt đối để trình bày nguồn gốc của thế giới. H egel coi ý niệm tuyệt đối là đấng tối cao sáng tạo ra tụ nhiên và con người. Bản thân con người là sản phẩm và là giai đoạn phát triển cao nhất của ý niệm tuyệt đối và hoạt động nhận thức. H oạt động cải tạo thế giới của con người chính là công cụ để ý niệm tuyệt đối nhận thức chính bản thân mình và trở về với chính bản thân mình. Theo Hegel, mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới, kể cả những sản phẩm hoạt động của con người chỉ là hiện thân của ý niệm tuyệt đối. H ọc thuyết ý niệm tuyệt đối nằm trong hệ thống triết học của ông gồm ba phần: (+) Khoa học logic: nghiên cứu ý niệm tuyệt đối ở giai đoạn sơ khai, nhưng lại là xuất phát điểm của hệ thống, trình bày các quy luật phổ biến của sự vận động và phát triển. (+) Triết học tự nhiên: triết học đem lại bức tranh về sự phát triển của giới tự nhiên dưới hình thức duy tâm. (+) Triết học tinh thần: dưới hình thức triết học tinh thần, Hegel đã trình bày lịch sử của con người và sự tự nhận thức của con người. - Ý niệm tuyệt đối là thực thể tinh thần có trước giới tự nhiên, giống thượng đế sáng tạo ra giới tự nhiên và toàn thể nhân loại. Theo Hegel, mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới đều được sinh ra bởi một thực thể tinh thần, ý thức, tinh thần có trước vật chất nhưng đó không phải là ý thức, tinh thần của từng cá nhân, con người cụ thể mà là một thực thể tinh thần bên ngoài con người và ông đặt tên là ý niệm tuyệt đối. Điều đó chứng tỏ triết học của H egel là duy tâm khách quan. Trong quá trình tự vận động biện chứng, nó đạt tới sự phát triển đầy đủ ngay trước khi giới tự nhiên xuất hiện và khi đạt tới sự phát triển đầy đủ thì ý niệm tuyệt đối “tha hóa” thành giới tự nhiên. Ý niệm tuyệt đối là một thực thể tinh thần nên có tính ham hiểu biết, bởi vậy muốn biết mình thì phải tha hóa mình ra thành cái khác mình. Theo học thuyết ý niệm tuyệt đối điểm khởi đầu là tinh thần và điểm kết thúc của sự phát triển cũng là tinh thần, chỉ có khác ở chỗ điểm khởi đầu là tinh thần thế giới còn điểm kết thúc là tinh thần tuyệt đối. - Như vậy, Triết học của H egel nếu xét về hệ thống thì nó là triết học duy tâm khách quan, thể hiện ở chỗ triết học này đã thừa nhận tinh thần thế giới là cái có trước còn giới Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 6 SVTH: Trần Đăng Ninh tự nhiên (vật chất) là cái có sau, cái phụ thuộc hay cái phái sinh vào ý niệm tuyệt đối. Xét về cấu trúc thì hệ thống triết học của H egel là siêu hình, coi sự phát triển có tận cùng và khi có sự nhận thức đầy đủ thì giới tự nhiên nó không vận động phát triển về thời gian và chỉ vận động phát triển về mặt không gian. 2. Phép biện chứng duy tâm của He gel: Đ ây được xem là một thành tựu vĩ đại của Triết học cổ điển Đ ức, là một trong những cống hiến vĩ đại của Hegel trong lịch sử khoa học của nhân loại. - Luận điểm xuyên suốt toàn bộ phép biện chứng của H egel là tất cả những gì hiện thực đều hợp lý, tất cả những gì hợp lý đều là hiện thực. Hiện thực là sự tồn tại trong tính tất yếu. Đ ây là cách đánh giá của M arx: “Luận điểm xuyên suốt toàn bộ phép biện chứng của H egel: hiện thực không chỉ đơn giản là sự tồn tại mà là sự tồn tại trong tính tất yếu, nghĩa là tất cả các sự vật, hiện tượng và cả vũ trụ này vận động và phát triển theo các quy luật vốn có”. Điều này được thể hiện qua hai mặt: (+) M ột mặt được bảo vệ và duy trì nền chuyên chế của Nhà nước quý tộc Phổ lúc bấy giờ. (+) M ột mặt, theo H egel không phải tất cả những gì hiện đang tồn tại cũng đều là hiện thực mà thuộc tính hiện thực chỉ thuộc về những gì đồng thời là tất yếu. Như vậy, theo H egel hiện thực không phải là cái tồn tại nói chung mà tồn tại trong tính tất yếu của nó, là hiện thực trong sự phát triển. Đ ây là tư tưởng tuyệt vời của H egel. - Đằng sau vỏ duy tâm hợp lý đó, ông cho rằng tất cả sự vật trên thế giới, kể cả tư duy của con người đều vận động, phát triển theo các quy luật, chính H egel là người đầu tiên xây dựng một hệ thống các phạm trù các quy luật của phép biện chứng đó. Toàn bộ ba quy luật cơ bản (lượng – chất, quy luật phủ định của phủ định và một phần của quy luật mâu thuẩn), sáu khoa học phạm trù: (chất lượng, mâu thuẩn, phủ định, cái chung & cái riêng, nguyên nhân & kết quả, bản chất và hiện tượng) được khái quát lên chính là Hegel. Đây là điểm sáng thứ hai trong phép biện chứng. - Đối lập với tư duy siêu hình Hegel là người đầu tiên trình bày giới tự nhiên, lịch sử và tư duy dưới dạng một quá trình nghĩa là nằm trong sự vận động, biến đổi và phát triển không ngừng, đồng thời hiểu phát triển là quá trình phủ định biện chứng, trong đó cái mới ra đời thay thế cái cũ nhưng vẫn kế thừa của cái cũ những mặt tích cực có thể thúc đẩy sự phát triển. Tự nhiên, lịch sử và tư duy theo H egel trình bày ở dạng quá trình, tức là trong sự sinh thành, biến đổi và phát triển. K hác với siêu hình, siêu hình cho rằng phát triển là Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 7 SVTH: Trần Đăng Ninh sự tăng giảm đơn thuần về lượng, còn Hegel hiểu rằng phát triển là quá trình phủ định từ thấp đến cao, đó là quá trình phủ định biện chứng. Phủ định biện chứng có hai đặc điểm: khách quan và kế thừa, kế thừa có sự chọn lọc, phê phán, người đầu tiên khái quát lên tư tưởng đó là Hegel. Học thuyết của H egel chứng minh: con cái ra đời từ cha mẹ sẽ kế thừa những mặt tích cực của cha mẹ, loại bỏ những mặt tiêu cực. Ví dụ: chế độ tư bản ra đời dưới chế độ phong kiến, cũng là quá trình phủ định biện chứng, nó không phủ định sạch trơn tất cả những chế độ, hệ tư tưởng, những tư tưởng mà chế độ phong kiến đã tạo ra, không phải đạp đổ tất cả mọi thành quách, đền đài, lăng cẩm mà cũng kế thừa những mặt tích cực, chọn lọc phát triển chủ nghĩa tư bản. Với tinh thần biện chứng, khi đánh giá bất kỳ sự vật nào đó phải thấy hai mặt: tích cực và tiêu cực để từ đó loại bỏ những mặt tiêu cực và kế thừa những mặt tích cực. N hư vậy, tinh thần của biện chứng người đầu tiên khái quát lên là Hegel. Nếu thừa nhận phủ định biện chứng này thì đánh giá của các nhà chủ nghĩa tư bản đa số đều khách quan. Đối với Heghen không có gì được gọi là tối hậu, là tuyệt đối, là thiêng liêng cả mà nó chỉ tính chất quá độ của mọi sự vật, không có gì tồn tại ngoài quá trình không ngừng của sự hình thành, của sự tiêu vong, của sự tiến triển vô cùng, vô tận từ thấp đến cao. - Theo Hegel, con người vừa là chủ thể, vừa là kết quả hoạt động của mình, nhận thức và tư duy của con người được hình thành trong chừng mực con người nhận thức và cải tạo thế giới. Ý thức của mỗi cá nhân là sự khái quát lại toàn bộ ý thức mà nhân loại đã trải qua. Quan điểm con người là sản phẩm, là chủ thể của chính bản thân mình là quan điểm hoàn toàn đúng đắn. Hegel đã thấy được vai trò của lao động đối với sự hình thành và phát triển của ý thức. Lao động đã giải phóng hai tri thức của loài người, đưa con người đi lên thẳng đứng, tách con người ra khỏi thế giới loài vật. Cũng chính lao động, con người đã tạo thức ăn mới hoàn thiện não bộ. Trong lao động, con người tác động vào thế giới xung quanh, bộc lộ những đặc điểm, tính chất để con người nhận thức. Cũng chính trong quá trình lao động, con người tự hoàn thiện chính bản thân mình. Vậy không có quá trình lao động, con người không tách khỏi loài vật, bộ óc con người không hoàn thiện, không nảy sinh nhu cầu nhận thức về thế giới, không có ý thức của con người. Hegel khẳng định ý thức và tư duy của con người hình thành trong chừng mực con người nhận thức và cải tạo thế giới, chứng tỏ rằng đã bắt đầu thấy vai trò của lao động đối với sự hình thành và phát triển ý thức và tư duy. Từ đó Hegel cho rằng: bằng cách đó, con người tác động vào giới tự nhiên, tạo ra giới tự nhiên thứ hai cho mình và làm chủ giới tự nhiên. Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 8 SVTH: Trần Đăng Ninh Quan điểm giới tự nhiên thứ hai người đầu tiên đưa ra chính là Hegel. Chân lý là sự thống nhất của tinh thần và vật chất là cả một quá trình. Chân lý là tri thức có nội dung phản ánh phù hợp với hiện thực khách quan.Ví dụ: tổng ba góc trong một tam giác = 180 0 là chân lý. - Những quan điểm về chân lý sau này của M arx cũng chính là sự kế thừa quan điểm của H egel. Chân lý là cả một quá trình, nghĩa là toàn bộ tri thức mà con người có được đến thời điểm hiện tại là chân lý, có thể thực tiễn sau đó sẽ bác bỏ nó, không là chân lý nữa. Có nhiều luận điểm cả ngàn năm là chân lý, thực tiễn sau đó bác bỏ nó, nghĩa là thực tiễn kiểm tra chân lý. - Theo Hegel, con người là sản phẩm của lịch sử, lịch sử lại mang tính kế thừa.Vì vậy, ý thức của mỗi cá nhân, của mỗi con người là khái quát lại toàn bộ lịch sử mà tư tưởng nhân loại đã trải qua. Như vậy, trong ý thức của ta có ý thức của nhân loại trong quá khứ và trong hiện tại. Đây chính là quan điểm duy tâm của H egel. N hững quan hệ xã hội hình thành nên bản chất của ta, không chỉ trong hiện tại mà còn trong cả quá khứ. N ếu tách con người hiện tại ra khỏi liên hệ lịch sử thì con người trong hiện tại phát triển phiến diện và bề ngoài. Người đặt nền móng tư tưởng này chính là Hegel. - Hegel là người nâng phép biện chứng từ trình độ tự phát lên trình độ lý luận và là người đầu tiên trình bày phép biện chứng ở dạng nguyên lý, quy luật, phạm trù. Trải qua nhiều bước thăng trầm của lịch sử, phép biện chứng tồn tại dưới ba hình thức cơ bản, đó là:  Phép biện chứng chất phác trong thời kỳ cổ đại.  Phép biện chứng duy tâm gắn liền tên tuổi H egel.  Phép biện chứng duy vật do M arx - Engels sáng lập vào giữa thế kỷ XIX. Trong thời kỳ cổ đại, các nhà tư tưởng đã khái quát một bức tranh chung về thế giới mang tính biện chứng dựa trên sự quan sát mang tính trực quan cảm tính. Ví dụ: trong thời kỳ đó, H ecralite đưa ra luận điểm nổi tiếng, cho rằng trong thế giới không có sự vật, hiện tượng nào đứng im tuyệt đối mà vạn vật vừa tồn tại, vừa không tồn tại, chúng luôn trôi qua, luôn nằm trong quá trình không ngừng sinh thành, biến đổi và chuyển hóa, cái này biến hóa thành cái kia và ngược lại. “Con người không ai tắm hai lần ở trong cùng một dòng sông”, nghĩa là vạn vật không ngừng thay đổi. Theo Hecralite, dòng sông ngày hôm nay sẽ không là dòng sông của ngày hôm qua vì dòng nước đã thay đổi. Chúng ta ngày Phép biện chứng của Hêghen – Một trong những thành tựu vĩ đại của TH cổ điển Đức GVHD: TS.Nguyễn Ngọc Thu 9 SVTH: Trần Đăng Ninh hôm qua và hôm nay cũng khác nhau bởi theo biến đổi tâm sinh lý trong cơ thể. Tư tưởng đó là tư tưởng biện chứng. Sau này học trò của H ecralite còn nói lên phép biện chứng còn hơn cả thầy mình là: “Con người không ai tắm một lần ở trong cùng một dòng sông”. Với tư tưởng đó mới chỉ ra thấy rằng thế giới là sự vận động, phát triển liên tục và vô tận. Tuy nhiên, cả thế giới vận động, phát triển theo quy luật biện chứng nào thì tư tưởng biện chứng ở thời cổ đại không trả lời câu hỏi đó. Phương pháp biện chứng ở thời kỳ cổ đại mang tính chất sơ khai và thời kỳ này phép biện chứng chưa thật sự trở thành khoa học. Chính vì vậy ở thế kỷ XVII - X VIII, khi phong kiến phát triển thì phép biện chứng đã bị phủ định bởi phép siêu hình. Sự p