Tương đương dịch thuật và tương đương trong dịch Anh - Việt

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 141 Tương đương dịch thuật và tương đương trong dịch Anh - Việt Lê Hùng Tiến* Khoa Sau Đại học, Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đường Phạm Văn Đồng, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 27 tháng 8 năm 2010 Tóm tắt. Tương đương dịch thuật luôn là vấn đề trung tâm của các cuộc bàn luận về dich thuật từ khi dịch ra đời. Bài viết khảo sát những lý thuyết chính liên quan tới tương đương dịch thuật (Savory, Catford, Koller, Snell - Hornby, Venuti, v.v…) và tìm hiểu việc thiết lập tương đương dịch thuật giữa tiếng Anh và tiếng Việt. Việc khảo sát cho thấy các cách phân loại về tương đương dịch thuật có thể áp dụng cho dịch Anh - Việt, tuy nhiên một sự tương đương hoàn toàn giữa bản gố và bản dịch là không thể đạt được và thành công của bản dịch phụ thuộc nhiều vào ưu tiên của người dịch trong việc chọn lựa và thiết lập loại hình tương đương hợp lý. 1. Vấn đề tương đương dịch thuật trong lý luận dịch* 1.1. Những quan niệm khác nhau về tương đương dịch thuật Tương đương dịch thuật là vấn đề đã được bàn tới ngay từ khi dịch thuật ra đời. Nú luụn là "khái niệm trung tâm của bất cứ công trình nghiên cứu nào về dịch thuật" (Munday, [1]). Trước đây khi quan niệm dịch thuật giữa các ngôn ngữ còn đơn giản và lệ thuộc khá nhiều vào cấu trúc luận và ngôn ngữ học so sánh, tương đương dịch thuật chỉ là sự giống hoặc khác nhau giữa hai đơn vị ngôn ngữ nào đó của hai hệ thống ngôn ngữ. Nhưng ngày nay với sự phát triển nhanh chóng của ngôn ngữ học và các khoa học liên quan, vấn đề tương đương trong dịch thuật càng trở nên phức tạp hơn rất nhiều nhưng đồng thời cũng sáng tỏ hơn và phục vụ hữu ích hơn cho công việc nghiên cứu và thực hành dịch thuật. Nguyên nhân của sự ______ * ĐT: 84-4-37547435. E-mail: lhtien@vnu.edu.vn khác biệt này có thể là các tác giả xuất phát từ cách nhìn khác nhau về bản chất của ngôn ngữ, bản chất của dịch thuật và áp dụng các lý thuyết ngôn ngữ học khác nhau vào nghiên cứu dịch thụât. Savory [2] đã đưa ra một danh sách rất nổi tiếng tổng kết lại 12 quan niệm mâu thuẫn nhau về tương đương dịch thuật, dưới đây là một vài ví dụ: 1. Bản dịch phải dịch các từ ngữ của bản gốc. 2. Bản dịch phải dịch được các ý tưởng của bản gốc. 3. Bản dịch phải đọc giống như bản gốc. 4. Bản dịch phải đọc giống như bản dịch. 5. Bản dịch phải phản ánh được phong cách của bản gốc. 6. Bản dịch phải mang phong cách của người dịch, v.v... Khái niệm "tương đương dịch thuật" (translation equivalence) thường xuất hiện khi các tác giả đưa ra định nghĩa hoặc mô tả quá trình dịch thuật. Nhưng khái niệm này đặc biệt quan trọng khi vấn đề đánh giá, thẩm định bản L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 142 dịch được bàn đến. Catford [3] bàn đến "tương đương chất liệu văn bản" (equivalent textual material) khi ông đưa ra quan niệm dịch là sự thay thế chất liệu văn bản ngôn ngữ gốc bằng chất liệu văn bản tương đương ở ngôn ngữ nhận. Sau đó tác giả (Catford [4]) đề xuất hai loại hỡnh tương đương dịch thuật chính là tương đương ngôn ngữ học (linguistic equivalence) và tương đương ở cấp đọ văn hóa (cultural equivalence). Nida và Taber [5] bàn đến sự "tương đương động" (dynamic equivalence) khi các tác giả bàn đến sự cần thiết phải thiết lập một sự tương đương chức năng, tức là sự tương đương về tác động của bản dịch lên người đọc bản dịch và tác động của bản gốc lên người đọc bản gốc và cho rằng đó mới là mục đích đích thực của dịch thuật. Wilss [6] đưa ra khái niệm "tương đương về mặt thông báo" (communicative equivalence) trong dịch thuật. Barkhudarop [7] đặt yêu cầu cho việc dịch là phải tạo ra "nội dung không thay đổi" giữa bản dịch và bản gốc, tức là tương đương về ý nghĩa của văn bản. Newmark [8] cũng có quan niệm tương tự nhưng tác giả gắn ý nghĩa của văn bản với ý định của người nói/ viết là cái mà người dịch cần tạo ra cho bản dịch. Nhưng đồng thời tác giả lại nêu ra một băn khoăn rất đáng quan tâm là liệu ý nghĩa phải chuyển dịch là ý nghĩa do người viết nhằm tạo ra hay chỉ là ý nghĩa được cấu tạo lại của người dịch? Koller [9] xột tương đương dịch thuật dựa trên ý nghĩa (meaning - based) và phõn loại thành tương đương biểu vật, biểu thái, dụng học và hình thức. Baker [10] chỉ ra ba cấp độ tương đương dịch thuật dựa trên hỡnh thức ngụn ngữ là tương đương ở cấp độ từ, cấp độ câu và cấp độ văn bản. Venuti [11] lại đặt vấn đề tương đương xuất phát từ bản chất đặc biệt của dịch thuật: “Dịch thuật thường được xem xét với một sự nghi ngại vì nó không tránh khỏi việc nhập nội các văn bản ngoại, tái tạo chúng với các giá trị ngôn ngữ và văn hoá có thể thông hiểu được với một bộ phận công chúng quốc nội nào đó”. Và với định nghĩa dịch là “viết lại văn bản ngoại với ngôn ngữ và diễn ngôn bản địa”. Venuti thực sự đã đặt ra vấn đề tương đưong dịch thuật một cách tổng thể nhất đồng thời cũng phức tạp nhất. Những ý kiến khác nhau của các tác giả trên cho thấy sự phức tạp khó thống nhất của khái niệm này. Các tác giả trên từ quan niệm về sự tương đương dịch thuật của mình còn đề xuất rất nhiều tiêu chí để đánh giá và thẩm định bản dịch. Hiện tại các nhà lý luận dịch có ba quan điểm khác nhau về tương đương dịch thuật như sau: 1) Tương đương là điều kiện cần thiết để dịch thuật thực hiện được và tương đương là đích của dịch thuật, là cái có thể đạt được (Catford, Nida, Toury, Koller). 2) Tương đương dịch thuật là không thể thực hiện được và là điều cản trở cho việc nghiên cứu dịch thuật (Snell - Hornby, Gentzler). 3- Tương đương là cách phân loại hữu ích để mô tả và nghiên cứu dịch thuật (Baker), là khái niệm tận dụng để nghiên cứu dịch thuật và thực hành dịch thuật chứ không hẳn là do đơn vị nào đó của khái niệm này trong lý thuyết dịch. Sở dĩ vấn đề tương đương dịch thuật trở thành một vấn đề gai góc trong lý luận dịch thuật và ý kiến của các nhà nghiên cứu về vấn đề này rất khác nhau, thậm chí đối lập nhau là vì cách nhìn về bản chất của dịch thuật còn quá khác nhau. Nhóm thứ nhất gồm các nhà nghiên cứu nhìn nhận dịch thuật là một quá trình giao tiếp mà trọng tâm là việc chuyển dịch thông điệp từ ngôn ngữ gốc sang ngôn ngữ dịch (quan điểm chức năng ngôn ngữ đối với dịch thuật). Do vậy, khi chuyển dịch thông điệp từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác người dịch thực ra là phải giải quyết các vấn đề thuộc hai nền văn hoá chứ không chỉ là vấn đề ngôn ngữ và người dịch đóng vai trò trung gian trong quá trình giao tiếp liên văn hoá này. Việc dịch (giao tiếp) sở dĩ thực hiện được là vì nó được tiến hành ở bình diện liên văn hoá và tương đương dịch được thiết lập là nhờ các yếu tố như văn bản, văn hoá và tình huống tham gia vào quá trình dịch. Nói cách khác là ngôn ngữ trong sự hành chức của nó. L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 143 Nhóm thứ hai có quan điểm về dịch thuật hẹp hơn rất nhiều so với nhóm thứ nhất và điều này đã dẫn tới cái nhìn bi quan về dịch thuật cũng như sự tồn tại của tương đương dịch thuật. Họ quan niệm rằng dịch thuật giữa hai ngôn ngữ là vấn đề hoàn toàn thuộc về ngôn ngữ học và xem xét bản chất dịch thuật và tương đương dịch thuật theo quan niệm này là vấn đề chuyển dịch các đơn vị ngôn ngữ từ ngôn ngữ gốc sang ngôn ngữ dịch một cách khá cơ giới, trên chất liệu ngôn ngữ thuộc hệ thống. Do vậy sự tương đương dịch thuật là khó đạt được, nếu không nói là bất khả thi. Nhóm thứ ba có quan điểm trung dung khi căn cứ vào thực tế là bất luận thế nào đi chăng nữa thì dịch thuật giữa các ngôn ngữ vẫn đã, đang và sẽ được tiến hành một cách thành công. Có thể tương đương một cách triệt để là bất khả thi nhưng dù sao thì tương đương ở một mức nào đó, ở bình diện nào không quan trọng giữa hai ngôn ngữ vẫn được các nhà dịch thuật thiết lập được và do đó dịch thuật vẫn được tiến hành như một công cụ giao tiếp giữa những người thuộc các ngôn ngữ khác nhau. Có thể nói đây là quan điểm về tương đương dịch thuật kết hợp cả khía cạnh ngôn ngữ học lẫn giao tiếp khi xem xét quá trình dịch thuật. 1.2. Tương đương dịch thuật và tương đương ngôn ngữ học so sánh Lâu nay dịch thuật thường bị coi là hoạt động ứng dụng của lý thuyết ngôn ngữ học so sánh. Quan niệm lầm lẫn này xuất phát từ cách hiểu giản đơn về dịch thuật (như đã phân tích ở chương I), coi dịch thuật chỉ thuần tuý là chuyển đổi các đơn vị ngôn ngữ (từ vựng, cấu trúc ngữ pháp) từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác một cách cơ giới. Cùng với sự phát triển của ngôn ngữ học theo hướng ngôn cảnh giao tiếp, dịch thuật được nhìn nhận là quá trình giao tiếp và từ đó các khái niệm của dịch thuật cũng được xem xét đúng với bản chất của chúng hơn. Tương đương dịch thuật cũng như vậy, nó được phân biệt với tương đương của ngôn ngữ học so sánh về bản chất. Chính sự phân biệt quan trọng này mà dịch thuật được nhìn nhận gần với bản chất của nó hơn. Tương đương ngôn ngữ học so sánh dựa trên các tương đồng giữa hai ngôn ngữ với tư cách là hệ thống. Đó là sự tương đương liên ngôn ngữ (interlingual equivalence) dựa trên các giả thiết về một quan hệ tương đương giữa các thành tố của hai hệ thống trừu tượng của hai ngôn ngữ được so sánh. Tương đương ngôn ngữ học so sánh cũng là nền tảng của dịch máy (từ điển, mẫu câu và các quy tắc ngữ pháp cơ bản). Tương đương dịch thuật dựa trên mối quan hệ giữa các văn bản thực, các phát ngôn ở hai ngôn ngữ khác nhau, các đơn vị ngôn ngữ trong sự hành chức (language in use). Đây là sự tương đương liên văn bản (Intertextual equivalence) dựa trên sự quan sát thực tế giữa các thành tố của văn bản thực sự ở ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ dịch. Đây cũng là nền tảng của dịch thuật thông thường của con người. Hãy xem xét và so sánh các phát ngôn tiếng Anh được dịch bằng máy (dựa trên sự tương đương ngôn ngữ học so sánh) và do người dịch. V - I love you - Blood is thicker than water - Damn you! - Best Buy Dịch máy (EVitran 2.0) - Tôi yêu anh - Máu thì dày hơn nước - Chê trách anh! - Mua tốt nhất Người dịch - Anh yêu em - Một giọt máu đào hơn ao nước lã - Đồ chết tiệt! - Sự lựa chọn hoàn hảo Ơ L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 144 2. Các loại hình tương đương dịch thuật Hiện có nhiều cách phân loại tương đương dịch thuật khác nhau dựa trên những cơ sở khác nhau. Có 4 cách phân loại tương đương khá phổ biến như sau: 1) Tương đương dựa trên hình thức (form- based equivalence): tương đương ở cấp độ từ, cấp độ câu và cấp độ văn bản (Baker). 2) Tương đương dựa trên ý nghĩa (meaning - based): tương đương biểu vật, biểu thái, dụng học và hình thức (Koller). 3) Tương đương dựa trên chức năng (Function - based): tương đương động và tương đương hình thức (Nida). 4) Tương đương dựa trên số lượng các phần tương đương (Quantity based): tương đương một với một, một với nhiều hơn một, một với phần nhỏ hơn một, bất tương đương. Dưới đây ta sẽ xem xét một số loại hình tương đương hay được nói tới nhất và được ứng dụng nhiều khi nghiên cứu, đánh giá bản dịch và bàn về dịch thuật. 1. Tương đương dựa trên số lượng các phần tương đương (Quantity based equivalence) a- Tương đương một - một: - Là kiểu tương đương trong đó một cách diễn đạt ở ngôn ngữ gốc chỉ có một cách diễn đạt tương đương ở ngôn ngữ dịch. Kiểu tương đương này thường xảy ra ở hệ thống thuật ngữ. Ví dụ: tu Xây dựng: Batching plant Trạm trộn Bond stress Ứng suất dính bám Compressive Test Thí nghiệm nén mẫu Geo-textile Vải địa kỹ thuật Điện lực: Capacitance across the mains Giá trị điện dung đi qua mạch chính Grounding system Hệ thống nối đất Lead wires Dây tín hiệu Pull box Hộp kéo dây b- Tương đương một đối với nhiều hơn một: (One to many equivalence) Một cách diễn đạt ở ngôn ngữ gốc có nhiều cách diễn đạt tương đương ở ngôn ngữ dịch. Ví dụ: Nuôi - To breed - To feed - To raise - To keep - To support Bamboo Tre Nứa Trúc Mai Vầu nm c- Tương đương một với một bộ phận nhỏ hơn một (One to part of one) Một cách diễn đạt ở ngôn ngữ gốc có nhiều nét nghĩa mà một cách diễn đạt ở ngôn ngữ dịch chỉ tương đương với một trong các nét nghĩa đó. Ví dụ: Từ “Bush” trong tiếng Anh Úc có nội hàm rất rộng thường được dùng dể chỉ vùng đất hoang dã xa xôi hẻo lánh, kể cả sa mạc của nước Úc đôi khi được dịch bằng từ 'thảo nguyên” ở tiếng Việt có nghĩa hẹp hơn rất nhiều (chỉ tương đương với một nét nghĩa của từ “bush”). d- Bất tương đương: (Nil-equivalence) Một cách diễn đạt có ở ngôn ngữ gốc nhưng không có ở ngôn ngữ dịch có nguyên nhân từ sự bất tương đồng ngôn ngữ và văn hoá. L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 145 Ví dụ: sushi, pizza, internet, nano Bánh Chưng = Chung cake/Banhchung áo dài = aodai Mỳa khốn: khen dance Wallaby (một loại thú có túi nhỏ ở úc) 2. Tương đương dựa trên ý nghĩa (Meaning - based equivalence) của Koller: a- Tương đương biểu vật (Denotative equivalence) Là kiểu tương đương trong đó cách diễn đạt ở ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ dịch đều chỉ cùng một khái niệm, sự vật trong thực tại. Đây là sự tương đương nội dung ngoài ngôn ngữ của văn bản (hai văn bản có cùng nghĩa sở chỉ). Yếu tố nội dung ngoài ngôn ngữ và kiểu loại tương đương hướng tới yếu tố này là tương đương biểu vật (denotative equivalence). Đây cũng là mục đích của bất kỳ quá trình dịch thuật nào: đó là phải đạt được sự quy chiếu tới sự vật, hiện tượng tương đương của các đơn vị ngôn ngữ gốc và dịch. Ví dụ: Khi dịch cụm từ “the Great Fire of London” sang tiếng Việt dịch giả phải làm cho đọc giả tiếng Việt liên hệ tới vụ hoả hoạn lớn năm 1666 ở Luôn Đôn. Có bản dịch tiếng Việt đã dịch thành “cuộc khởi nghĩa Great Fire” (?) khiến người đọc tiếng Việt liên hệ tới một hiện tượng khác hẳn so với hiện tượng mà nguyên tác nói tới. b- Tương đương biểu cảm (connotative equivalence) Là kiểu tương đương dựa trên ý nghĩa biểu cảm của ngôn ngữ. Ngoài ý nghĩa biểu vật, từ ngữ của cả ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ dịch cần tạo ra các giá trị giao tiếp tương đương khi được người đọc bản ngữ của hai ngôn ngữ tiếp nhận. Các ý nghĩa biểu thái (connotations) được thể hiện qua việc lựa chọn từ ngữ. Yếu tố này dẫn tới kiểu loại tương đương biểu thái (connotative equivalence). Sự tương đương này được thiết lập trên cơ sở các cấp độ khác nhau về phong cách chức năng (register), các bình diện xã hội, địa lý và tần số sử dụng được phản ánh trong ngôn ngữ, v.v... Kiểu loại tương đương này còn được gọi là tương đương về phong cách (stylistic equivalence). Đây là sự tương đương được tạo bởi cách lựa chọn từ ngữ cụ thể từ các diễn đạt đồng nghĩa trên nhiều phương diện khác nhau như văn phong, cách sử dụng, xã hội, địa phương, tần số sử dụng, v.v… Dưới đây ta sẽ xem xét một số kiểu loại tương đương biểu cảm trong thực tiễn dịch thuật Anh - Việt. - Khía cạnh cấp độ lời nói (speech level) gồm: các giá trị phong cách khác nhau như: Nghi thức, gọt giũa, thơ ca, trung hoà, khẩu ngữ, tiếng lóng, thô tục. Vớ dụ: Giá trị biểu cảm dựa trên cấp độ ngôn ngữ: - Ngôn ngữ nghi thức: Thư từ giao dịch công việc Dear Sir/Madam, As I am deeply interested in the salesman career, I write to your company in the hope that you will be able to employ me. […] I am earnest in my desire to offer my service to you. I therefore sincerely hope that you will give due consideration to my application. I look forward to receiving your reply. Faithfully Yours, Kính gửi Quí ông/bà, Tôi viết thư này với mong muốn được quý công ty tuyển vào vị trí nhân viên bán hàng, bởi đây là công việc phù hợp với năng lực và sở thích của tôi. […] Với tất cả lòng nhiệt thành, tôi rất mong muốn được phục vụ trong công ty. Tôi hy vọng Quí ông/bà sẽ lưu tâm xem xét đơn xin việc của tôi. Kính mong nhận được hồi âm của Quí ông/bà . Kính thư. - Ngôn ngữ thi ca: Jl L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 146 A red, red rose Robert Burns As fair art thou, my bonnie las, So deep in luve am I, And I’ll luve thee stil, my dear, Till a’ seas gang dry. Bông hồng thắm N.X. Thơm dịch Em đẹp lắm, ơi cô gái nhỏ Anh đắm say em tự bao giờ Anh sẽ mãi còn yêu em đó Yêu đến ngày biển cạn sông khô Jkl Cách diễn đạt ở cả bản gốc tiếng Anh và bản dịch tiếng Việt đều có chung một đặc điểm của ngôn ngữ thi ca với những lối nói rất ít dùng trong đời thường, có tính vang và sáo nhằm tạo giá trị thẩm mĩ đặc biệt của thi ca. Để tạo được tương đương kiểu loại này người dịch phải có trình độ ngôn ngữ ít nhất là gần ngang bằng với tác giả nguyên bản. - Giá trị biểu cảm dựa trên nghi thức xã hội (connotation of socially determined usage) Khía cạnh quan hệ xã hội: ngôn ngữ người có học vấn, người lao động, quân nhân, sinh viên, v.v... Ví dụ: Ngôn ngữ thượng lưu Your majesty Tâu bệ hạ Sir Thưa ngài - Giá trị biểu cảm dựa trên quan hệ địa lý hoặc nguồn gốc (connotation of geographical relation or origin). Khía cạnh quan hệ địa lý: chung chung, phương ngữ, thổ ngữ, v.v... Ví dụ: As fast as a kangaroo Nhanh như Kăng-gu-ru Cách dịch này tạo ra giá trị biểu cảm riêng cho thấy người nói dùng tiếng Anh Úc (chỉ nguồn gốc, địa phương của người nói). Cách dịch thuần Việt “nhanh như sóc” sẽ làm mất đi sắc thái nghĩa này. - Giá trị biểu cảm dựa trên hiệu quả tu từ (connotation of stylistic effect) Khía cạnh phương tiện: ngôn ngữ nói, ngôn ngữ viết. Khía cạnh hiệu quả tu từ: cổ, khoa trương, kiểu cách, thời thượng, uyển ngữ, giản dị, v.v... Ví dụ: Dịch uyển ngữ Cách nói bình thường: • The poor Người nghèo • HIV patients Bệnh nhân HIV Uyển ngữ: • The underprivileged Người kém may mắn/có hoàn cảnh khó khăn • People living with HIV Những người sống chung với/ có HIV Kl; Nếu người dịch không ý thức được kiểu loại tương đương này sẽ dễ dàng tạo ra bản dịch bất tương đương về mặt ý nghĩa và bỏ qua hiệu quả tu từ rất quan trọng này. Tái tạo các tương đương phong cách là nhiệm vụ khó khăn của người dịch và là việc không thể hoàn thành một cách triệt để. Để đạt được tương đương dịch thuật này, người dịch phải phân tích cho được các đặc điểm phong cách ngôn ngữ bản gốc, các yếu tố cấu trúc sử dụng để đạt được phong cách đó, gắn chúng với các khía cạnh phong cách nói trên và tái tạo lại chúng ở ngôn ngữ dịch bằng các phương tiện diễn đạt phù hợp. - Giá trị biểu cảm dựa trên ngữ vực (register). Khía cạnh phong cách chức năng: thường dùng, kỹ thuật, nghề nghiệp. Ví dụ: ngôn ngữ kỹ thuật First of all, steel plates and bars are taken from the stockyard to the preparation shop. L.H. Tiến / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 26 (2010) 141-150 147 Here they are cleaned by shot blasting. Then, they are coated with primer paint to prevent corrosion. Later they are cut and shaped automatically by machines. Trước hết, các tấm và thanh thép được đa ra khỏi kho đưa tới phân xưởng tiền chế. ở đây chúng được làm sạch bằng việc phun cát. Sau đó chúng được bọc bằng một lớp sơn chống gỉ để ngăn sự ăn mòn. Tiếp theo, chúng được cắt và tạo phôi tự động bằng máy. Trong bản gốc có rất nhiều thuật ngữ ngành thép và bản dịch cũng có các thuật ngữ tương đương tạo nên giá trị biểu cảm tương tự cho người đọc tiếng Việt. - Giá trị biểu cảm dựa trên sự định giá (evaluation) và thái độ (attitude). Khía cạnh đánh giá: khen ngợi, chê bai, giễu cợt, v.v... Ví dụ: die chết (trung tính) pass away đi xa, qua đời (trang trọng) kick the bucket nghẻo, toi đời (diễu cợt) 3. Tương đ