Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ)

Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN  KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Ngành Sư phạm Văn YẾU TỐ VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG SÁNG TÁC CỦA MỘT SỐ NHÀ THƠ THUỘC PHONG TRÀO THƠ MỚI (NGUYỄN BÍNH, ANH THƠ, ĐOÀN VĂN CỪ) Người thực hiện: Hồ Trọng Việt K38.601.171 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Điệp Tp. Hồ Chí Minh, Tháng 5 – 2016 2 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp của mình, em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Điệp đã nhận lời và hướng dẫn em tận tình. Những lời góp ý và động viên chân thành của cô trong suốt quá trình em lên ý tưởng, hình thành đề cương, viết bài hoàn chỉnh là động lực giúp em hoàn thành khóa luận. Bên cạnh đó, em cũng muốn gửi cảm ơn đến các thầy cô ở thư viện trường Đại học Sư Phạm Tp.HCM và thư viện Khoa học Tổng hợp Tp.HCM đã giúp đỡ em trong quá trình tìm kiếm tài liệu. Em cũng chân thành cảm ơn cô Tạ Thị Hà Thanh, là giáo viên hướng dẫn em ở trường THPT Nguyễn Công Trứ đã luôn tạo mọi điều kiện tốt nhất cho em để em có thể chu toàn công việc thực tập và bảo đảm viết khóa luận đúng hạn. Em xin chúc các thầy cô luôn dồi dào sức khỏe, đạt nhiều thành công tốt đẹp trong công việc. Trân trọng Hồ Trọng Việt 3 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) MỤC LỤC DẪN NHẬP NỘI DUNG CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ SỞ 1.1 Giới thuyết các khái niệm ............................................................................. 19 1.1.1 Khái niệm văn hóa ............................................................................ 19 1.1.2 Khái niệm văn hóa dân gian ............................................................. 21 1.1.3 Các thành tố văn hóa dân gian .......................................................... 22 1.2 Mối quan hệ giữa văn hóa dân gian và văn học viết ................................... 26 1.2.1 Lí luận về mối quan hệ giữa văn hóa và văn học ............................. 26 1.2.2 Ảnh hưởng của văn hóa dân gian đối với một số tác giả văn học viết27 1.2.2.1. Đối với một số tác giả trên thế giới ........................................ 27 1.2.2.2. Đối với một số tác giả ở Việt Nam ........................................ 29 1.3. Đôi nét về phong trào Thơ mới và vị trí của ba nhà thơ trong phong trào Thơ mới ................................................................................................... 38 1.3.1 Đôi nét về phong trào Thơ mới ........................................................ 38 1.3.2 Vị trí của ba nhà thơ trong phong trào Thơ mới ............................... 42 1.4 Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ - cuộc đời và sự nghiệp ................ 43 1.4.1 Nguyễn Bính ..................................................................................... 43 1.4.2 Anh Thơ ............................................................................................ 45 4 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) 1.4.3 Đoàn Văn Cừ .................................................................................... 46 CHƯƠNG 2. VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG THƠ NGUYỄN BÍNH, ANH THƠ, ĐOÀN VĂN CỪ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG 2.1 Tín ngưỡng dân gian .................................................................................... 49 2.2 Phong tục tập quán dân gian ........................................................................ 54 2.3 Lễ hội dân gian ............................................................................................ 71 2.4 Nghệ thuật dân gian ..................................................................................... 79 2.5 Tri thức dân gian ......................................................................................... 89 2.6 Ngữ văn dân gian .......................................................................................... 95 CHƯƠNG 3. VĂN HÓA DÂN GIAN TRONG THƠ NGUYỄN BÍNH, ANH THƠ, ĐOÀN VĂN CỪ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT 3.1 Nghệ thuật xây dựng nhân vật .................................................................... 101 3.2 Nghệ thuật xây dựng kết cấu ...................................................................... 107 3.3 Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ .................................................................... 111 3.4 Nghệ thuật chọn lựa hình ảnh ..................................................................... 126 3.5 Nghệ thuật sử dụng thể thơ ........................................................................ 130 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 137 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 140 PHỤ LỤC ...................................................................................................................... 146 5 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) DẪN NHẬP 1. Lí do chọn đề tài Văn hóa được xem như là nguồn mạch sáng tạo và khám phá văn chương. Hiện nay, do có sự mở rộng trong quan niệm và các phương diện tiếp cận, văn chương không chỉ được nhìn nhận dưới góc độ tư tưởng, triết học, mỹ họcmà còn được đặt trong mối quan hệ với văn hóa. Góc nhìn văn hóa đòi hỏi nhà nghiên cứu phải đặt tác phẩm không chỉ trên diện rộng mà còn nằm ở chiều sâu, trong mối liên hệ với các hoạt động khác nhau của con người, dựa vào các qui luật và giá trị thường hằng chi phối cuộc sống con người trong lịch sử. Trên cơ sở đó, với việc đi sâu khám phá nội hàm văn hóa ẩn chứa trong lớp vỏ ngôn từ, các nhà nghiên cứu có thể bóc tách hết vẻ đẹp của tác phẩm từ nhiều khía cạnh khác nhau. Do vậy, việc vận dụng những quan điểm và thành tựu của văn hóa để lí giải văn học được xem là hướng nghiên cứu khoa học và khá phổ biến hiện nay. Trong cuốn “Thi pháp văn học Nga cổ”, ĐX.Likhatrop đã lí giải vì sao phải nghiên cứu thi pháp văn học Nga cổ nói riêng và thi pháp văn học nghệ thuật nói chung: “Qúa trình văn hóa của mỗi dân tộc, không chỉ là quá trình biến cải, tạo nên cái mới mà còn là quá trình giữ gìn cái cũ, quá trình tìm thấy cái mới trong cái cũ”1. Đúng vậy, không riêng ở Nga, bất cứ nền văn học nào trên thế giới cũng đều chịu ảnh hưởng và chi phối bởi nguồn mạch dân gian. Các nhà nghiên cứu đã chứng minh sự ảnh hưởng của văn hóa dân gian mỗi dân tộc đối với các tác gia lớn trên thế giới như: Shakespeare (Anh), Tagore (Ấn Độ), Pushkin (Nga), Ngô Thừa Ân, Bồ Tùng Linh (Trung Quốc), Kawabata (Nhật Bản)Ở Việt Nam, các tác giả từ trung đại đến hiện đại đều có sự tiếp thu một cách nhất định đối với “vốn văn học cổ” của dân tộc: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân HươngTrở về với văn hóa dân gian là xu hướng chung của lịch sử văn học và thi pháp văn học không chỉ ở Việt Nam mà còn trên thế giới. Trong phong trào Thơ mới, bên cạnh các nhà thơ chịu ảnh hưởng của văn hóa Pháp thì vẫn còn đó các nhà thơ lặng lẽ trở về với ngôi làng ẩn sau lũy tre, với hương 1 Dẫn theo Nguyễn Xuân Kính (1992), Thi pháp ca dao, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 6 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) thơm của đồng quê, với bến đò ngày mưaHọ đã học tập, kế thừa tinh hoa văn hóa dân tộc để tạo nên phong cách nghệ thuật của mình. Nặng lòng hơn cả là Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ. Ba nhà thơ quay lại với truyền thống dân tộc trong cả nội dung sáng tác và phương thức biểu hiện. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của ca dao với Nguyễn Bính và công nhận “Nguyễn Bính – nhà thơ của đồng quê”, “Nguyễn Bính – nhà thơ chân quê”Tuy nhiên, chưa có công trình nào đặt ba tác giả Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ trong sự đối sánh để thấy được mức độ ảnh hưởng, xu hướng tiếp thu và đặc điểm phong cách riêng biệt của mỗi nhà thơ khi cùng chịu ảnh hưởng chung nguồn mạch dân gian. Lý do thứ tư xuất phát từ nhu cầu chủ quan của người viết. Bản thân người viết cũng là người nặng ân tình với vùng quê xứ Nghệ của mình. Có lẽ với người con xa quê, yêu những giá trị thuộc về văn hóa truyền thống thì nghiên cứu yếu tố văn hóa dân gian trong thơ của Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ là cơ hội để đồng cảm, để được sống lại những khoảnh khắc tuổi thơ thật đáng trân quý. Bên cạnh đó, đây cũng là ba nhà thơ có những tác phẩm, đoạn trích được lựa chọn đưa vào chương trình Ngữ Văn cấp THCS và THPT, nghiên cứu ba tác giả cũng là dịp để hiểu sâu hơn về phong cách sáng tác của họ, phục vụ tốt cho yêu cầu của thực tiễn giảng dạy. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Nghiên cứu về văn hóa dân gian trong thơ Nguyễn Bính • Từ góc độ nội dung Thơ Nguyễn Bính như chiếc giếng khơi, càng đào sâu càng tìm được nhiều điều mát ngọt. Có nhiều công trình nghiên cứu về chất dân gian trong thơ của ông nhưng sự đánh giá của Hoài Thanh – Hoài Chân trong cuốn “Thi nhân Việt Nam” (1942) đến nay vẫn được xem là ý kiến cơ bản nhất, mở đầu cho lịch sử nghiên cứu về thơ Nguyễn Bính: “Thơ Nguyễn Bính đã đánh thức người nhà quê vẫn ẩn náu trong lòng ta. Ta bỗng thấy vườn cam bụi chuối là hoàn cảnh tự nhiên của ta và những tính tình đơn giản của dân quê là những tính tình căn bản của ta” [55, 336-337]. Nguyễn Bính là một nhà thơ nằm 7 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) trong giai đoạn 1932 – 1945 – giai đoạn có sự ảnh hưởng của văn hóa Pháp ít nhiều vào thơ dù trong ý thức của các nhà thơ luôn muốn quay trở về với nguồn cội. Hoài Thanh – Hoài Chân cũng đã “phàn nàn” về điều này: “Đáng trách chăng giữa những bài giống hệt ca dao người bỗng chen vào một đôi lời quá mới. Ta thấy khó chịu như khi vào một ngôi chùa có những ngọn đèn điện trên bàn thờ Phật. Cái lối gặp gỡ ấy của hai thời đại rất dễ trở nên lố lăng” [55, 338]. Đây cũng là cơ sở để ta thấy được cảm hứng tư tưởng của Nguyễn Bính, trong thơ ông luôn có sự đấu tranh: một mặt, bất đồng với phong trào Âu hóa và mặt khác là ý thức trân trọng ngợi ca những giá trị văn hóa tinh thần. Có thể nói, những nhận định của Hoài Thanh – Hoài Chân là tiền đề để đi sâu khai thác chất dân gian trong thơ Nguyễn Bính. Năm 1996, trong lời tựa cuốn Thơ tình Nguyễn Bính, Kiều Văn đã đặt lên bàn cân giữa Nguyễn Bính và các nhà thơ trong phong trào Thơ mới để xác định bản sắc riêng trong thơ Nguyễn Bính. Ông cho rằng giữa cái hào hoa lãng tử của Thế Lữ, cái bay bổng của Xuân Diệu, cái điên rồ vật vã của Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính “mang nặng mối tình đằm thắm với xứ quê, người quê”. Tác giả cũng nhận định thơ Nguyễn Bính đã đặc tả một cách chân xác quê hương và con người Việt Nam về: lí trí lẫn tình cảm, tính cách nết na lẫn lời ăn tiếng nói, cách sống cách yêuNhận định này của tác giả Kiều Văn cũng đồng thời là hướng gợi mở để người nghiên cứu dùng nếp cảm, nếp nghĩ, nếp yêu mang đậm sắc thái dân gian của người xưa để cắt nghĩa thơ Nguyễn Bính. [77, 7-8] Năm 1996, trong bài viết Nguyễn Bính, nhà thơ chân quê – chân tài, Hà Minh Đức khẳng định thơ của Nguyễn Bính có sự tiếp thu của văn hóa dân gian. Tuy có nhiều chất mộng mơ, lãng mạn nhưng không giống với các nhà thơ lãng mạn đương thời như Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư. Cuộc sống làng quê và đề tài quê hương níu chân Nguyễn Bính: “Thơ Nguyễn Bính ẩn chứa đằng sau những câu chữ giản dị mộc mạc theo một câu hát, một làn điệu ca dao, ẩn chứa đằng sau những hình ảnh thân quen, những tình ý mộc mạc chân quê, cái hồn quê như có tự muôn đời”. [35, 115] 8 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) Trong Hoài niệm quê hương trong thơ Nguyễn Bính (1996), Đoàn Đức Phương cùng quan điểm với Hà Minh Đức khi cho rằng: “Đọc thơ Nguyễn Bính người ta như sống lại những ngày Tết cổ truyền, những ngày hội xuân, những ngày hội làng, những đêm hát chèo những buổi lễ chùa, những nét tín ngưỡng tôn giáo và những phong tục tập quán, lớp học thầy đồ, những trò vui dân dã, cách ăn mặc và nếp sống xa xưa, giấc mơ quan trạng” [3, 219]. Trong bài viết Nguyễn Bính – thi sĩ của đồng quê (1998), Hà Minh Đức nhận xét: “Trong những bài thơ của mình, Nguyễn Bính đã miêu tả được văn hóa của làng quê. Cộng đồng làng xóm tồn tại từ ngàn đời đã sản sinh ra nền văn hóa của riêng nó”. Theo ông, đó là “những nề nếp phong tục tập quán, thế giới tâm linh qua tín ngưỡng tôn giáo và cách xử sự trong quan hệ giữa người với người. Đó cũng là nền thẩm mĩ đượm màu dân tộc, giản dị chân quê trong sinh hoạt hằng ngày, lòng hiếu thảo, giấc mơ quan trạng. Tình yêu thề bồi tình cảm gia đình sâu nặng. Cho đến những ngày hội xuân những đêm hát chèo, buổi lễ chùa, lớp học thầy đồTất cả đều là những bộ phận nhỏ của văn hóa làng quê. Chính tầng văn hóa này đã thâu giữ sâu kín hồn quê và thơ Nguyễn Bính khai thác thành công nếp văn hóa lành mạnh, giàu chất thẩm mĩ” [3, 135]. Tác giả Đoàn Hương trong bài viết Nguyễn Bính – thi sĩ nhà quê (2000) cũng nhận định Nguyễn Bính: “là người đem nhiều nhất những mã ngôn ngữ của đời sống dân dã vào thơ Việt Nam hiện đại. Những giậu mồng tơi, giăng sáng, vườn chè, trống chèo, hoa xoan, hoa bưởi, hoa cam, cánh buồm nâu, vườn dâu, vườn cam, tất cả đã vào trong thơ Nguyễn Bính một cách trữ tình, duyên dáng như ca dao”. [35, 162]. Bên cạnh đó, bà còn có những phát hiện mới mẻ, đó là mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống, giữa văn hóa làng xã với văn hóa quốc gia “một mảng đề tài khác mà nhà thơ không chú tâm lắm nhưng đã đem lại bộ mặt tinh thần riêng cho thơ ông, đó là sự chuyển tải nghệ thuật đời sống làng quê Việt Nam vào đời sống văn hóa chung của dân tộc” [3, 194] Như vậy, về mặt nội dung Nguyễn Bính đã đưa vào thơ những đề tài bình dị, dân dã, cũng như cách cảm, cách nghĩ của dân gian. Ông luôn có ý thức suy tôn cái đẹp thuộc 9 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) về nguồn cội như những giấc mộng đẹp, cuộc tình quê đẹp, cảnh quê hữu tình. Ở mức độ khái quát, các bài nghiên cứu cơ bản đã khẳng định thơ Nguyễn Bính có dấu vết của văn hóa dân gian trên phương diện nội dung. • Từ góc độ nghệ thuật Về thể thơ, năm 1968 trong cuốn Việt Nam thi nhân tiền chiến, phần viết về tác giả Nguyễn Bính, Nguyễn Tấn Long so sánh với nguồn mạch Thơ mới và nhận ra thơ Nguyễn Bính có “mạch thơ như nguồn nước chảy tuôn, tác giả đã sử dụng thơ lục bát tạo âm điệu nhẹ nhàng êm dịu, buồn lâng lâng len sâu vào tiềm thức, khơi dậy niềm xúc cảm nghẹn ngào” [30, 281] Trong bài viết Thi pháp dân gian trong Thơ mới Nguyễn Bính (1995), Nguyễn Quốc Túy đã khẳng định “Ngôn ngữ trong thơ Nguyễn Bính trước hết là ngôn ngữ của ca dao, dân ca, của thơ ca dân gian nói chung. Và rộng hơn là ngôn ngữ trong đời sống hằng ngày của quảng đại quần chúng nhân dân được Nguyễn Bính chọn lọc, mài giũa và tinh luyện”. [35, 294]. Trong bài viết Thơ Nguyễn Bính với nghệ thuật biểu hiện đậm đà sắc thái văn hóa dân gian (1996), Đoàn Đức Phương đã khảo sát một cách khái quát vài đặc điểm nghệ thuật thơ Nguyễn Bính trên các phương diện: giọng điệu thơ, thể thơ lục bát, thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật, ngôn ngữđể thấy sắc thái dân gian đã tạo nên bản sắc dân tộc đậm đà, cũng một là trong những yếu tố tạo nên sức sống thơ Nguyễn Bính. Đoàn Đức Phương khẳng định: “Có thể nói, đến với Nguyễn Bính là đến với những hình thức dân gian dân tộc, đến với những giá trị văn hóa truyền thống của quảng đại nhân dân”. [35, 315]. Là người rất am hiểu về Nguyễn Bính, năm 1998 trong bài viết Nhà thơ và thế giới nghệ thuật trong thơ Nguyễn Bính, Hà Minh Đức đã tỏ ra rất tinh tế khi nhận xét về mối quan hệ giữa thơ Nguyễn Bính với những câu ca dao: “Chất dân gian trong thơ Nguyễn Bính đẹp và gợi cảm. Tác giả đã làm sống lại vẻ đẹp của ca dao trong nguyên 10 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) thể của nó và có những cách tân sáng tạo [] Thực ra Nguyễn Bính không trở về với ca dao theo lối mô phỏng, viết những cái giống như ca dao mà quan trọng hơn là tìm được sự hòa hợp giữa hồn quê hương trong ca dao với những ý tưởng và tình cảm của cuộc đời mới. Nguyễn Bính, nếu nói theo cách của các nhà nghiên cứu thì đã chọn được trong thi pháp của ca dao những đặc điểm, yếu tố thích hợp với thời kì hiện đại” [35, 258]. Tiếp tục ý kiến của Hà Minh Đức, Đoàn Hương trong bài viết Nguyễn Bính – thi sĩ nhà quê (2000) nhận định: “Chính cái thi pháp thơ của thơ ca dân gian đã mang đến sự phóng khoáng và sức mạnh cho bút pháp của Nguyễn BínhCó lẽ ở thế kỉ này, Nguyễn Bính là một trong những nhà thơ thành công lớn khi đem thi pháp của thơ ca dân gian vào trong thi ca hiện đại”. [4, 200]. Chất văn hóa dân gian trong thơ Nguyễn Bính biểu hiện ở rất nhiều khía cạnh, nhiều góc độ khác nhau, cả trên phương diện nội dung lẫn phương diện nghệ thuật. Đó là do ý thức muốn tìm về cội nguồn dân tộc, về những nét văn hóa truyền thống của nhà thơ. Các ý kiến đánh giá thơ Nguyễn Bính của những nhà nghiên cứu đi trước là kết quả của tâm huyết và trí tuệ, đã gợi mở cho người viết nhiều vấn đề khi làm đề tài này. Tuy vấn đề văn hóa dân gian trong thơ Nguyễn Bính đã được một số nhà nghiên cứu đề cập đến nhưng do nhiều nguyên nhân khác nhau mà các tác giả chỉ mới dừng ở mức độ khái quát hoặc chưa có sự so sánh, đối chiếu với những tác giả khác. Do đó, người viết sẽ đi vào tìm hiểu cụ thể vấn đề trên. 2.2. Nghiên cứu về văn hóa dân gian trong thơ Anh Thơ Anh Thơ đến với làng Thơ mới với giải khuyến khích của Tự Lực Văn Đoàn cho tập thơ Bức tranh quê của mình năm 1939. Nhận xét về tập thơ của bà, Nhất Linh cho rằng: “Bức tranh quê của cô Anh Thơ là một tập ba mươi bài thơ. Bài nào cũng mười hai câu. Tác giả đã tả cảnh thôn quê từ đầu năm cho đến Tết. Mùa nọ sang mùa kia. Tác giả nhất định tả cảnh theo thời tiết. Nhất định dùng một thể thơ giống nhau. Tự đặt mình vào con đường khó khăn, hình như để cốt tỏ rõ sự tài tình và khéo léo của mình. Lối ấy làm 11 Yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác của một số nhà thơ thuộc phong trào Thơ mới (Nguyễn Bính, Anh Thơ, Đoàn Văn Cừ) cho tập thơ kém vẻ linh hoạt, thành ra nặng nề, uể oải từ đầu đến cuối cứ đều đều một giọng” [76, 52] Hoài Thanh – Hoài Chân trong cuốn Thi nhân Việt Nam (1942) lại cho rằng: “Anh Thơ từ lâu đã chuyên lối tả cảnh, mà lại tả những cảnh rất tầm thường: một phiên chợ, một đứa bé quét sân, một vài mụ đàn bà ngồi bắt chấy. Thơ của người biệt hẳn ra một lối” [55, 186]. Sau này, có nhiều người cho rằng, thơ Anh Thơ chỉ toàn tả cảnh, thiếu tình. Nhưng Hoài Thanh – Hoài Chân đã phản bác: “Có kẻ sẽ cho Anh Thơ là người vô tình. Nhưng có thiếu nữ nào hai mươi tuổi mà lại vô tình?” [55, 186]. Trong bài phỏng vấn với Hoàng Trung Thông, khi được hỏi vì sao trong thơ bà ít nói về tình yêu, Anh Thơ cũng đã cho rằng: “Tình yêu đâu chỉ có tình yêu nam nữ. Yêu con, yêu chồng, yêu quê hương cũng là tình yêu”. [69, 17 – 18]. Anh Thơ dạo ấy chưa chồng, chưa con nên tình yêu với bà sâu đậm và sắc nét nhất vẫn là tình yêu quê hương, yêu làng quê thôn xóm. Nguyễn Quốc Túy trong cuốn Thơ mới – bình minh thơ Việt Nam hiện đại (1995) khẳng định cội nguồn văn hóa dân gian đã là chất liệu kiến tạo nên hồn thơ Anh Thơ: “Sở dĩ các nhà Thơ m