Khóa luận Thiết kế phần mở đầu và củng cố bài giảng môn hóa học lớp 11 trung học phổ thông theo hướng đổi mới

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH . KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC THIẾT KẾ PHẦN MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI GIẢNG MÔN HÓA HỌC LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI GVHD: ThS. Trịnh Lê Hồng Phương SVTH: Lê Thị Ngọc Đang TP.Hồ Chí Minh - 2013. LỜI CẢM ƠN Em xin gửi lời cám ơn chân thành đến Ban Giám hiệu trường Đại học Sư phạm TP.HCM, quý thầy cô đã tận tình giảng dạy và tạo mọi điều kiện để các sinh viên học tập, nghiên cứu và hoàn thành khóa học. Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến: - PGS.TS. Trịnh Văn Biều, ThS. Trịnh Lê Hồng Phương đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi nhất để em hoàn thành khóa luận. - Các thầy cô giáo ở trường THPT Thạnh Đông, THPT Nguyễn Hùng Sơn đã nhiệt tình cộng tác, giúp em rất nhiều trong quá trình thực nghiệm đề tài. - Cảm ơn những người bạn đã luôn là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho em trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Cuối cùng, em xin cám ơn những người thân yêu trong gia đình đã luôn bên cạnh, ủng hộ, động viên, giúp đỡ để em có thể hoàn thành tốt khóa luận. Thành phố Hồ Chí Minh – năm 2013 Tác giả Lê Thị Ngọc Đang MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .................................................................................. 2 MỤC LỤC ........................................................................................ 3 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................. 5 DANH MỤC CÁC BẢNG .............................................................. 6 DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................... 7 MỞ ĐẦU ........................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ........................................................................................................... 5 1.1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .......................................... 5 1.2. BÀI GIẢNG HÓA HỌC ..................................................................... 8 1.3. MỞ ĐẦU BÀI GIẢNG ..................................................................... 12 1.4. CỦNG CỐ BÀI GIẢNG ................................................................... 19 1.5. THỰC TRẠNG CỦA VIỆC MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƯỜNG THPT ................... 25 1.6. MỤC TIÊU, NỘI DUNG CHƯƠNG TRÌNH HÓA HỌC LỚP 11 THPT .................................................................................................. 34 1.7. ĐỔI MỚI PPDH ................................................................................. 36 CHƯƠNG 2. MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC LỚP 11 THPT THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI 39 2.1. NGUYÊN TẮC THIẾT KẾ PHẦN MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI............................................................... 39 2.2. QUY TRÌNH THIẾT KẾ PHẦN MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI GIẢNG ............................................................................................... 43 2.3. PHẦN MỞ ĐẦU MỘT SỐ BÀI HÓA HỌC LỚP 11 THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI ........................................................................... 45 2.4. PHẦN CỦNG CỐ MỘT SỐ BÀI HÓA HỌC LỚP 11 THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI ........................................................................... 66 2.5. MỘT SỐ GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM ........................................... 96 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .............................. 107 3.1. MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM ........................................................ 107 3.2. ĐỐI TƯỢNG THỰC NGHIỆM .................................................... 107 3.3. TIẾN HÀNH THỰC NGHIỆM ...................................................... 108 3.4. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ......................................................... 110 3.5. BÀI HỌC KINH NGHIỆM VỀ CÁC BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ PHẦN MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ .............................. 116 KẾT LUẬN .................................................................................. 121 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................... 124 PHỤ LỤC ......................................................................................... 1 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Bkt : Bài kiểm tra CN : Công nghiệp dd : dung dịch ĐC : Đối chứng ĐHQG : Đại học Quốc Gia ĐHSP : Đại học Sư Phạm đktc : điều kiện tiêu chuẩn HS : Học sinh HTTH : Hệ thống tuần hoàn GV : Giáo viên NXB : Nhà xuất bản PPDH : Phương pháp dạy học PTN : Phòng thí nghiệm PTHH : Phương trình hóa học PƯ : Phản ứng SOXH : Số oxi hóa STT : Số thứ tự TB : Trung bình THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm TP. HCM : Thành phố Hồ Chí Minh VD : Ví dụ DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Mức độ quan tâm đến một số kĩ năng dạy học ...................................... 26 Bảng 1.2. Mức độ sử dụng các hình thức vào bài .................................................. 27 Bảng 1.3. Một số khó khăn khi mở đầu bài giảng ................................................ 28 Bảng 1.4. Mức độ sử dụng các hình thức củng cố bài .......................................... 29 Bảng 1.5. Một số khó khăn khi củng cố bài giảng ................................................ 30 Bảng 1.6. Tác dụng phát huy tính tích cực của các phương pháp dạy học khi mở đầu và củng cố bài .................................................................................................. 31 Bảng 1.7. Mức độ nắm vững các PPDH khi mở đầu và củng cố bài ..................... 32 Bảng 1.8. Mức độ khả thi khi sử dụng các PPDH trong mở đầu và củng cố bài .. 33 Bảng 2.1. Hình thức mở đầu một số bài học hóa học lớp 11 THPT ..................... 45 Bảng 2.2. Hình thức củng cố một số bài học hóa học lớp 11 THPT ..................... 67 Bảng 2.3. So sánh TCHH của CO và CO2. ........................................................... 75 Bảng 2.4. So sánh TCHH của CO2 và SO2 .......................................................... 77 Bảng 2.5. Nhận biết : CO, CO2, SO2, H2. ............................................................ 77 Bảng 2.6. Nhận biết : NaNO3, Na2CO3, Na2SiO3, NH4Cl ................................. 78 Bảng 2.7. So sánh đồng đẳng và đồng phân ........................................................ 79 Bảng 2.8. So sánh Ankan và Anken ....................................................................... 84 Bảng 2.9. So sánh Anken và Ankađien .................................................................. 86 Bảng 2.10. So sánh TCHH Benzen, Alkylbenzen,Stiren ...................................... 90 Bảng 2.11. So sánh Anđehit và Xeton ................................................................ 94 Bảng 3.1. Các lớp thực nghiệm và đối chứng ...................................................... 108 Bảng 3.2. Nội dung thực nghiệm ......................................................................... 108 Bảng 3.3. Các tham số đặc trưng kết quả bài kiểm tra ....................................... 111 Bảng 3.4. Phân phối tần số, tần suất và tần suất tích lũy lớp 11CB4 và 11CB2 (bkt1) ................................................................................................................... 111 Bảng 3.5. Tổng hợp kết quả học tập lớp 11CB4 và 11CB2 ( btk 1) ................... 112 Bảng 3.12. Các tham số đặc trưng kết quả bài kiểm tra 2 .................................. 113 Bảng 3.13. Phân phối tần số, tần suất và tần suất tích lũy lớp 11CB4 và 11CB2 ( bkt 2) ................................................................................................................. 113 Bảng 3.14. Tổng hợp kết quả học tập lớp 11 CB4 và 11CB2 ( bkt 2) ............... 114 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Cấu trúc của bài giảng ............................................................................. 8 Hình 1.2. Mối liên quan giữa hidrocacbon, rượu, andehit và axit cacboxylic ....... 16 Hình 2.1. Xvante Areniuyt ..................................................................................... 44 Hình 2.2. Mô phỏng thí nghiệm tính dẫn điện của dd NaCl .................................. 45 Hình 2.3. Joseph Priestly ........................................................................................ 49 Hình 2.4. Photpho thường có trong Xương ........................................................... 52 Hình 2.5. Que diêm ................................................................................................ 53 Hình 2.6. Nến màu ................................................................................................. 57 Hình 2.7. Lốp xe ..................................................................................................... 59 Hình 2.8. Giấc mơ của Kê-ku-lê ............................................................................ 61 Hình 2.9. Cấu tạo vòng benzen .............................................................................. 61 Hình 2.10. Trò chơi ô chữ bài “An đehit – Xeton” ................................................ 64 Hình 2.11. HCOOH có trong Kiến ....................................................................... 65 Hình 2.12. Sơ đồ củng cố bài “ Sự điện li” ............................................................ 67 Hình 2.13. Sơ đồ Grap củng cố bài “Nitơ” ........................................................... .70 Hình 2.14. Sơ đồ chuyển hóa củng cố bài “Nitơ” .................................................. 70 Hình 2.15. Sơ đồ chuyển hóa củng cố bài “Amoni và muối amoniac” ................. 70 Hình 2.16. Sơ đồ chuyển hóa củng cố bài “Axit nitric và muối nitrat” ................. 73 Hình 2.17. Sơ đồ Grap củng cố bài “Axit nitric và muối nitrat” ........................... 74 Hình 2.18. Sơ đồ Grap củng cố TCHH Cacbon ..................................................... 75 Hình 2.19. Sơ đồ Grap củng cố TCHH của Muối Cacbonat.................................. 77 Hình 2.20. Sơ đồ Grap củng cố TCHH của Silic và các hợp chất của Silic .......... 78 Hình 2.21. Sơ đồ Grap bài “Ankan” ...................................................................... 80 Hình 2.22. Sơ đồ Grap TCHH “Anken” ................................................................ 82 Hình 2.23. Sơ đồ Grap TCHH “Ankađien” ........................................................... 84 Hình 2.24. Sơ đồ Grap TCHH “Ankin” ................................................................. 86 Hình 2.25. Sơ đồ Grap TCHH của Benzen ............................................................ 89 Hình 2.26. Sơ đồ Grap TCHH hóa học của Ancol ................................................. 92 Hình 2.27. Sơ đồ Grap TCHH của Anđehit và Xeton ........................................... 93 Hình 2.28. Sơ đồ Grap TCHH của Axit cacboxylic .............................................. 94 Hình 3.1. Đồ thị đường tích lũy lớp 11CB4 và 11CB2 – bkt 1 ........................... 110 Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả học tập của lớp 11CB4 và 11CB2– btk 1 ..... 110 Hình 3.9. Đồ thị đường tích lũy lớp 11CB4 và 11CB2 – bkt 2 ........................... 114 Hình 3.10. Biểu đồ so sánh kết quả học tập lớp 11CB4 và 11CB2- bkt 2 ............ 114 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Trong vòng 10 năm gần đây, giáo dục Việt Nam đã và đang chú trọng nhiều đến việc đổi mới phương pháp dạy học (PPDH). Để nâng cao hiệu quả dạy và học bộ môn Hoá học ở trường phổ thông, người giáo viên ngoài việc khắc sâu kiến thức trọng tâm trong mỗi bài giảng còn phải biết khơi dậy niềm hăng say và hứng thú học tập cho học sinh ngay từ đầu tiết học. Ấn tượng đầu tiên là rất quan trọng. Mỗi bài học đều cần có phần mở đầu thuyết phục vì ba phút mở đầu sẽ dẫn dắt cả buổi học. Nhưng làm thế nào để mở đầu bài giảng được hay và hấp dẫn? Đó là một vấn đề khó đối với các giáo viên trẻ chưa có nhiều kinh nghiệm. Một sự khởi đầu thú vị, hấp dẫn sẽ giúp phá vỡ những lo lắng, e ngại tạo nên sự thân thiện giữa giáo viên và học sinh. Các em học sinh sẽ phát huy được tính tích cực, sáng tạo và hứng khởi khi bắt đầu vào bài học mới. Chỉ khi nào có sự chuẩn bị sẵn sàng, học sinh mới có thể học tốt. Bên cạnh đó, các thầy cô còn quan tâm đến vấn đề làm thế nào để đáp ứng yêu cầu “vào lớp thuộc bài, ra lớp hiểu bài” đối với bộ môn hóa học? Và làm thế nào để tác động đến tư duy tích cực của học sinh, giúp các em học được cách vận dụng những tri thức đã tiếp thu vào cuộc sống ? Một bài giảng dù hay và hấp dẫn đến đâu, nếu không có khâu củng cố thì chưa thể coi là tiết dạy tốt. Theo N.M. IACÔPLEP “Củng cố bài là một khâu không thể thiếu trong quá trình giảng dạy. Nó thể hiện được tính toàn vẹn của bài giảng. Thông qua việc củng cố, ôn luyện mà giáo viên có thể khắc sâu kiến thức cho học sinh”. Mở đầu bài giảng và củng cố bài giảng là những yếu tố góp phần quyết định tính toàn vẹn của bài học. Tùy theo mục tiêu, nội dung của bài học, năng lực của học sinh và năng lực của bản thân người giáo viên mà họ có sự lựa chọn cách mở đầu và củng cố bài thích hợp. Qua thực tế tìm hiểu, trò chuyện với một số giáo viên và dự giờ tại trường THPT đã thực tập, tôi nhận thấy không ít giáo viên chưa quan tâm đến khâu mở đầu bài giảng, chưa thấy hết tác dụng của việc củng cố bài và thường bỏ qua hay làm một 2 cách chiếu lệ, hình thức. Nhận thức được tầm quan trọng của hai yếu tố này trong giảng dạy môn hoá học, tôi đã chọn đề tài “THIẾT KẾ PHẦN MỞ ĐẦU VÀ CỦNG CỐ BÀI GIẢNG MÔN HOÁ HỌC LỚP 11 THPT THEO HƯỚNG ĐỔI MỚI ” cho khóa luận tốt nghiệp đại học của mình. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Thiết kế phần mở đầu và củng cố bài lên lớp theo hướng đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả của việc dạy học hóa học ở lớp 11 trung học phổ thông (THPT). 3. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc mở đầu và củng cố bài giảng hóa học. - Điều tra thực trạng về việc mở đầu và củng cố bài trong dạy học hóa học ở trường THPT. - Thiết kế phần mở đầu và củng cố bài lên lớp hóa 11 THPT theo hướng đổi mới phương pháp giảng dạy. - Thiết kế một số bài lên lớp hóa học lớp 11 THPT có sử dụng phần mở đầu và củng cố bài. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của đề tài. 4. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU - Đối tượng nghiên cứu: Việc thiết kế, sử dụng phần mở đầu và củng cố bài môn hóa học lớp 11 ở trường THPT theo hướng đổi mới phương pháp dạy học. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn hóa học ở trường trung học phổ thông. 3 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU - Nội dung nghiên cứu: thiết kế phần mở đầu và củng cố bài lên lớp hóa học lớp 11 ban cơ bản THPT theo hướng đổi mới phương pháp dạy học. - Địa bàn nghiên cứu: một số trường THPT ở tỉnh Kiên Giang. - Thời gian nghiên cứu: từ tháng 9/2012 đến tháng 5/2013. 6. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu thiết kế và sử dụng tốt phần mở đầu và củng cố bài sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học của giáo viên; phát huy tính tích cực, sáng tạo trong học tập, nâng cao mức độ hứng thú đồng thời khắc sâu kiến thức cho học sinh. 7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Các phương pháp nghiên cứu lý thuyết: + Tham khảo tài liệu sách, báo, tạp chí chuyên nghành, truy cập thông tin trên internet. + Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tài liệu để xây dựng cơ sở lý thuyết và nội dung của đề tài. - Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Phát phiếu điều tra các giáo viên phổ thông về việc mở đầu và củng cố bài lên lớp, trên cơ sở đó đề xuất một số hình thức mở đầu và củng cố bài có hiệu quả. + Phương pháp quan sát. + Thực nghiệm sư phạm. - Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học. 8. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU - Góp phần làm phong phú thêm cơ sở lý luận của việc mở đầu và củng cố bài trong dạy học hóa học ở trường THPT. 4 - Xây dựng nguyên tắc, qui trình thiết kế phần mở đầu và củng cố bài theo hướng đổi mới phương pháp dạy học. - Thiết kế phần mở đầu và củng cố bài lên lớp môn hóa học lớp 11 THPT theo hướng đổi mới phương pháp dạy học. - Thiết kế một số bài lên lớp hóa học lớp 11 có sử dụng phần mở đầu và củng cố bài đã thiết kế. 5 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1.1. Các giáo trình, tài liệu viết về mở đầu và củng cố bài giảng Về vấn đề mở đầu và củng cố bài đã có một số các tài liệu sau đây: • Trịnh Văn Biều (2005), Các phương pháp dạy học hiệu quả, Trường ĐHSP TP.HCM [9] Đây là tài liệu dành cho sinh viên khoa Hóa ĐHSP năm thứ 3 và 4 nhằm giúp SV nâng cao hiệu quả dạy học. Tài liệu gồm những nội dung sau: - Giới thiệu những tư tưởng mới nhất về phương pháp dạy học hiện nay ở nước ta và trên thế giới. - Nghiên cứu bài lên lớp hóa học, cấu trúc bài giảng và các bước lên lớp. Trong phần này, tác giả có đề cập đến mở đầu và củng cố bài như nhiệm vụ, những gợi ý về các hình thức mở đầu và củng cố bài có thể sử dụng. - Nghiên cứu các vấn đề tâm lí giáo dục học có liên quan đến việc nâng cao hiệu quả bài lên lớp hóa học. - Trình bày những nội dung cơ bản về phương tiện dạy học, việc sử dụng một số phương tiện dạy học nhằm nâng cao hiệu quả bài lên lớp hóa học. Tài liệu trên đây cung cấp những tư liệu, những gợi ý cần thiết giúp sinh viên trao đổi thực hành, thảo luận qua đó mở rộng thêm vốn hiểu biết và rèn luyện các năng lực sư phạm. • N.M.IACOPLEP (1978), Phương pháp và kĩ thuật lên lớp ở trường phổ thông tập II, NXB Giáo dục, người dịch Nguyễn Hữu Chương, Phạm Văn Minh [23] Tài liệu này cung cấp những phương thức củng cố tri thức, những bài học để kích thích tư duy HS. Tác giả đã đi sâu vào nghiên cứu về củng cố bước đầu, củng cố tiếp theo, những bài học về củng cố phát triển. Bên cạnh đó, tác giả còn làm rõ 6 việc củng cố bằng thí nghiệm. Tài liệu luôn có ví dụ minh họa đa dạng cho các môn học giúp độc giả dễ hình dung hơn về các hình thức củng cố. • R.G.IVANOVA (1984), Bài giảng hóa học trong nhà trường phổ thông, NXB Giáo dục, người dịch Đỗ Tất Hiển [25] Trong tài liệu này, tác giả thực nghiệm sư phạm ở các lớp IX trường số 156 Matxcơva trong các năm học 1967 – 1968, 1968 – 1969, với mục đích so sánh bốn cách tiến hành mở đầu bài giảng nhằm làm sáng tỏ các phương pháp được vận dụng ở phần mở đầu có ảnh hưởng như thế nào đến tiến trình và hiệu quả bài giảng; chính xác hóa những mặt ưu, nhược điểm của mỗi phương pháp vận dụng nhằm mục đích giúp HS tiếp thu kiến thức mới tốt nhất. 1.1.2 Các đề tài nghiên cứu về mở đầu và củng cố bài giảng Cho đến nay, đề tài về mở đầu và củng cố bài chưa được nghiên cứu nhiều. Ở ĐHSP TP.HCM chỉ có một khóa luận tốt nghiệp nghiên cứu đề tài trên và một số tiểu luận môn học của các học viên cao học. • KLTN: “Nghiên cứu thực trạng các hình thức mở đầu và củng cố bài trong dạy học hóa học ở trường THPT”, Phạm Ngọc Thùy Linh, sinh viên khoá 1998 - 2002. Trong đề tài nghiên cứu, tác giả đã: - Hệ thống lí luận về bài giảng và các bước lên lớp, đặc điểm, vai trò, tác dụng, những yêu cầu khi mở đầu và củng cố bài giảng hóa học. - Tác giả đã sử dụng các phương pháp điều tra như: phiếu thăm dò ý kiến 57 giáo sinh hóa 4A và 4B, phỏng vấn, dự giờ các GV THPT, xem băng ghi hình. Khảo sát được mức độ quan tâm, rèn luyện và sử dụng một số hình thức mở đầu và củng cố bài đối với giáo sinh và một số giáo viên ở các trường THPT. Hình thức mở đầu, củng cố bài phổ biến nhất mà giáo sinh và các giáo viên sử dụng, một số khó khăn gặp phải khi tiến hành các công việc trên lớp. 7 - Đề tài cũng đã đề xuất được một số hình thức mở đầu và củng cố bài trong chương trình hóa học lớp 10, 11,12 thông qua việc thu thập, tham khảo ý kiến của các thầy cô, qua dự giờ và xem một số băng ghi hình các giờ dạy thành công ở các trường THPT nhằm mục đích nâng cao chất lượng và hiệu quả của bài lên lớp. Đồng thời giúp sinh viên trước khi đi TTSP có thể làm quen, tiếp xú