Luận án Chính sách nhập khẩu dịch vụ giáo dục đại học trong thời kỳ hội nhập quốc tế ở Việt Nam

i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu, hoàn thành luận án, tác giả đã nhận đƣợc sự chỉ bảo, hƣớng dẫn, giúp đỡ tận tình của Quý thầy cô giáo, các nhà khoa học, đồng nghiệp, bạn bè và ngƣời thân. Tác giả luận án chân thành cảm ơn: Lãnh đạo Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, Trung tâm Đào tạo và Bồi dƣỡng, các Quý thầy cô, các nhà khoa học của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam đã tận tâm giảng dạy, giúp đỡ tôi trong quá trình giảng dạy, nghiên cứu và hoàn thành Luận án. Tôi cũng xin cảm ơn Thƣờng trực Đoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, lãnh đạo cùng toàn thể cán bộ Viện Công nhân và Công Đoàn đã giúp đỡ, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới: Cố GS. TSKH Vũ Ngọc Hải, PGS. TS. Phan Văn Nhân và PGS. TS. Lê Phƣớc Minh, những ngƣời hƣớng dẫn khoa học đã tận tâm hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin tri ân sự khích lệ, ủng hộ nhiệt tình của gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đồng nghiệp trong thời gian thực hiện Luận án. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả Luận án Vũ Thị Loan ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Luận án Vũ Thị Loan iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................. 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu ......................................................................... 2 3.1. Khách thể nghiên cứu ............................................................................................... 2 3.2. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................................... 3 5. Nội dung và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 3 5.1. Nội dung nghiên cứu ................................................................................................. 3 5.2. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................. 3 6. Phƣơng pháp tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu .............................................. 4 6.1. Phương pháp tiếp cận ............................................................................................... 4 6.2. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 5 7. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................. 6 8. Luận điểm bảo vệ ....................................................................................................... 6 9. Nơi thực hiện đề tài nghiên cứu ................................................................................ 6 Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam. ............................................................................. 6 10. Những đóng góp mới của luận án .......................................................................... 6 11. Bố cục của luận án .................................................................................................... 7 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH NHẬP KHẨU DỊCH VỤ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP QUỐC TẾ ............................. 8 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 8 1.1.1. Nghiên cứu về GDĐH trong thời kỳ HNQT ......................................................... 8 1.1.2. Nghiên cứu về chính sách và chính sách GDĐH .............................................. 10 1.1.3. Nghiên cứu về chính sách XNK DV GDĐH ...................................................... 12 1.2. Chính sách và đánh giá chính sách ..................................................................... 14 1.2.1. Khái niệm chính sách .......................................................................................... 14 1.2.2. Đánh giá chính sách ............................................................................................ 21 iv 1.3. Dịch vụ giáo dục đại học và nhập khẩu dịch vụ giáo dục đại học .................. 28 1.3.1. Dịch vụ giáo dục đại học..................................................................................... 28 1.3.2. Nhập khẩu dịch vụ GDĐH .................................................................................. 33 1.4. Hội nhập quốc tế và những yêu cầu đối với NKDV GDĐH ............................ 35 1.4.1. Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế GDĐH ........................................................ 35 1.4.2. Những ảnh hưởng và yêu cầu NKDV GDĐH trong thời kỳ hội nhập........ 37 1.5. Chính sách và đánh giá chính sách NKDV GDĐH .......................................... 42 1.5.1. Chính sách nhập khẩu dịch vụ GDĐH ............................................................... 42 1.5.2. Đánh giá chính sách NKDV GDĐH.................................................................. 42 1.6. Các nhân tố chủ quan và khách quan ảnh hƣởng đến chính sách NKDV GDĐH ............................................................................................................................. 47 1.6.1. Các nhân tố chủ quan ảnh hưởng đến chính sách NKDV GDĐH ................... 47 1.6.2. Các nhân tố khách quan ảnh hưởng đến chính sách NKDV GDĐH ............... 47 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH NHẬP KHẨU DỊCH VỤ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC........................................................................................................... 55 2.1. Khái quát về GDĐH và khả năng đáp ứng nhu cầu xã hội của GDĐH Việt Nam . 55 2.1.1. GDĐH Việt Nam sau khi gia nhập WTO ........................................................... 55 2.1.2. Khả năng đáp ứng nhu cầu xã hội của GDĐH Việt Nam ................................. 56 2.1.3. Đánh giá chung về khả năng đáp ứng nhu cầu XH của GDĐH Việt Nam ..... 60 2.2. Tổ chức khảo sát thực trạng chính sách NKDV GDĐH Việt Nam ................ 61 2.2.1. Mục đích khảo sát. ............................................................................................... 61 2.2.2. Đối tượng và phạm vi khảo sát ........................................................................... 61 2.2.3. Nội dung và phương pháp khảo sát .................................................................... 62 2.2.4. Xử lý số liệu khảo sát ........................................................................................... 62 2.3. Thực trạng chính sách NKDV GDĐH Việt Nam .............................................. 62 2.3.1. Thực trạng tổ chức, chỉ đạo thực hiện chính sách NKDV GDĐH ................... 62 2.3.2. Thực trạng thực hiện sách NKDV GDĐH ......................................................... 72 2.3.3. Thực trạng tác động của các chính sách NKDV GDĐH .................................. 95 2.3.4. Thực trạng các nhân tố ảnh hưởng .................................................................. 102 v 2.4. Đánh giá chung về thực trạng thực hiện và tác động của chính sách NKDV GDĐH Việt Nam ......................................................................................................... 106 2.5. Chính sách NKDV GDĐH của một số nƣớc và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 108 2.5.1. Hàn Quốc ........................................................................................................... 108 2.5.2. Ấn Độ .................................................................................................................. 109 2.5.3. Singapore ............................................................................................................ 111 2.5.4. Trung Quốc ........................................................................................................ 112 2.5.5. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam ........................................................ 114 CHƢƠNG 3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH NHẬP KHẨU DỊCH VỤ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC VIỆT NAM TRONG THỜI KỲ HNQT ............................... 117 3.1. Định hƣớng về nhập khẩu dịch vụ giáo dục đại học ...................................... 117 3.2. Nguyên tắc đề xuất các giải pháp ...................................................................... 120 3.2.1. Đảm bảo đúng pháp luật và thẩm quyền ......................................................... 120 3.2.2. Đảm bảo tính kế thừa và phát triển .................................................................. 120 3.2.3. Đảm bảo tính cấp thiết ...................................................................................... 121 3.3. Giải pháp hoàn thiện chính sách NKDV GDĐH ở Việt Nam trong thời kỳ HNQT. ... 122 3.3.1. Nâng cao nhận thức cho các chủ thể quản lý các cấp về tầm quan trọng của NKDV GDĐH trong thời kỳ HNQT. ........................................................................... 122 3.3.2. Hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và cơ chế quản lý hoạt động NKDV GDĐH trong thời kỳ HNQT ............................................................................ 124 3.3.3. Xây dựng kế hoạch tổng thể NKDV GDĐH Việt Nam trong thời kỳ HNQT . 131 3.3.4. Đề xuất hệ thống tiêu chuẩn, thang, chỉ số và quy trình đánh giá chính sách NKDV GDĐH ............................................................................................................... 133 3.3.5. Tăng cường năng lực của các chủ thể thực hiện chính sách NKDV GDDH 143 3.4. Khảo nghiệm và thử nghiệm giải pháp ............................................................ 147 3.4.1. Khảo nghiệm tính cần thiết và khả thi của các giải pháp............................... 147 3.4.2. Tổ chức thử nghiệm một giải pháp đã đề xuất ................................................ 153 Kết luận và khuyến nghị.............................................................................. 159 1. Kết luận .................................................................................................................... 159 2. Một số khuyến nghị ................................................................................................ 161 2.1. Đối với Nhà nước .................................................................................................. 161 vi 2.2. Đối với Bộ Giáo dục và Đào tạo ......................................................................... 162 2.3. Đối với các cơ quan nghiên cứu và cơ sở giáo dục đào tạo đại học: ............... 162 Danh mục tài liệu tham khảo ........................................................................................ 163 Phụ lục 2.1: Tỷ lệ biết về những văn bản liên quan đến NKDV GDĐH ............ 172 Phụ lục 2.2: Danh mục các chƣơng trình dự án nguồn vốn ODA cho giáo dục đại học và sau đại học ........................................................................................................ 173 Phụ lục 2.3: Danh sách các chƣơng trình liên kết đào tạo với nƣớc ngoài đã đƣợc Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt từ năm 2009-2014 ................................. 173 Phụ lục 2.4: Số lƣợng các chƣơng trình LKĐT phân bố theo quốc gia ................ 207 Phụ lục 2.5: Phiếu khảo sát : Dùng cho SV đã và đang hƣởng thụ chƣơng trình đào tạo với nƣớc ngoài của Việt Nam ........................................................................... 207 Phụ lục 2.6: Phiếu khảo sát: Dùng cho Lãnh đạo các trƣờng Đại học ............... 214 Phụ lục 2.7: Phiếu khảo sát: Dùng cho Cán bộ quản lý, Giảng viên các trƣờng Đại học ... ............................................................................................................................... 221 Phụ lục 2.8: Phiếu khảo sát: Dùng cho ngƣời sử dụng nhân lực là cựu sinh viên đã thụ hƣởng các chƣơng trình đào tạo với nƣớc ngoài của Việt Nam. .. ........ 228 Hệ thống văn bản pháp quy đƣợc ban hành để chỉ đạo thực hiện NKDV GDĐH ... 231 Báo cáo kết quả thử nghiệm ................................................................................................. vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ADB Ngân hàng Phát triển châu Á (The Asian Development Bank) Bộ GD & ĐT Bộ Giáo dục và Đào tạo Bộ KH & ĐT Bộ Kế hoạch và Đầu tƣ CĐ Cao đẳng CNTT Công nghệ thông tin CSGD Cơ sở giáo dục CSLK Cơ sở liên kết CSVC Cơ sở vật chất CTĐT Chƣơng trình đào tạo CTLK Chƣơng trình liên kết CH Cao học CSĐT Cơ sở đào tạo DV Dịch vụ DVGD Dịch vụ giáo dục DVNK Dịch vụ nhập khẩu ĐH Đại học ĐTĐH Đào tạo đại học ĐBCL Đảm bảo chất lƣợng GDĐH Giáo dục đại học GDP Tổng sản phẩm quốc nội GV Giảng viên GATS Hiệp định chung về thƣơng mại dịch vụ (General Agreement on Trade in Services) GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) viii HNQT Hội nhập quốc tế KTTT Kinh tế thị trƣờng KHXH & NV Khoa học Xã hội và Nhân văn LHS Lƣu học sinh LKĐT Liên kết đào tạo NKDV Nhập khẩu dịch vụ NCKH Nghiên cứu khoa học NCS Nghiên cứu sinh NK Nhập khẩu NKGD Nhập khẩu giáo dục NNL Nguồn nhân lực OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Organization for Economic Co-operation and Development) ODA Hỗ trợ phát triển chính thức (Official Development Assistance) QLGD Quản lý giáo dục SĐH Sau đại học SV Sinh viên TTS Thực tập sinh ThS Thạc sỹ XNK Xuất nhập khẩu XK Xuất khẩu WB Ngân hàng thế giới (World Bank) WTO Tổ chức Thƣơng mại thế giới (World Trade Organization) XKDV Xuất khẩu dịch vụ ix DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, HÌNH BẢNG Bảng 1.1: Khái niệm về các thuật ngữ liên quan đến đánh giá ......................... 26 Bảng 1.2: So sánh giữa đánh giá đối chiếu và theo tiêu chí .............................. 27 Bảng 1.3: GDĐH trong Hệ thống phân loại dịch vụ của WTO........................ 30 Bảng 1.4: Nhận diện các hoạt động NKDV GDĐH theo 4 phƣơng thức cung cấp dịch vụ của GATS/WTO ............................................................................... 35 Bảng 1.5: Khung đánh giá tổ chức, thực hiện và tác động của chính sách NKDV GDĐH ....................................................................................................... 44 Bảng 2.1: Số trƣờng CĐ, ĐH trên cả nƣớc giai đoạn 2000-2014..................... 57 Bảng 2.2: Đội ngũ GV các trƣờng CĐ, ĐH giai đoạn 2009-2013 ................... 59 Bảng 2.3: Ý kiến đánh giá về các văn bản pháp quy đã đƣợc ban hành chỉ đạo thực hiện chính sách NKDV GDĐH...................................................................71 Bảng 2.4: Thống kê số chƣơng trình liên kết theo địa phƣơng ......................... 93 Bảng 2.5: Tổng hợp mức độ hài lòng của các đối tƣợng hƣởng lợi từ chính sách NKDV GDĐH.....................................................................95 Bảng 2.6: Đánh giá của ngƣời sử dụng lao động về mức độ ƣu tiên đối với SV tham gia chƣơng trình từ NKDV GDĐH ......................................................... ..99 Bảng 2.7: Đánh giá về CL của SV tốt nghiệp từ các CTNK GDĐH .......100 Bảng 2.8: Đánh giá mức độ đáp ứng của các điều kiện đảm bảo thực hiện chính sách về NKDV GDĐH ............................................................................. 102 Bảng 2.9: Đánh giá của lãnh đạo các trƣờng đại học về mức độ ảnh hƣởng của các yếu tố đến NKDV GDĐH ............................................... ..103 Bảng 2.10: Đánh giá của cán bộ quản lý về mức độ ảnh hƣởng của các yếu tố đến NKDV GDĐH .............................................................................................. 104 Bảng 2.11: Đánh giá của SV về mức độ ảnh hƣởng của các yếu tố đến NKDV GDĐH ................................................................................................................... 105 Bảng 2.12: Ý kiến đánh giá về chính sách NKDV GDĐH ở Việt Nam ....... 106 Bảng 3.1: Thang đo tiêu chuẩn, tiêu chí và chỉ số đánh giá chính sách NKDV GDĐH ................................................................................................................... 137 Bảng 3.2: Ý kiến đánh giá của chuyên gia quản lý giáo dục về sự cần thiết của các giải pháp đƣợc đƣa ra trong luận án ............................................................ 148 Bảng 3.3: Tỷ lệ ý kiến các chuyên gia về giải pháp “Nâng cao nhận thức cho các chủ thể quản lý về tầm quan trọng của nhập khẩu dịch vụ giáo dục đại học trong thời kỳ HNQT ” ......................................................................................... 150 x Bảng 3.4: Tỷ lệ ý kiến các chuyên gia về giải pháp “Hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và cơ chế quản lý hoạt động NKDV GDĐH trong thời kỳ HNQT ” ................................................................................................... 150 Bảng 3.5: Ý kiến các chuyên gia về giải pháp: “Xây dựng kế hoạch tổng thể NKDV GDĐH Việt Nam trong thời kỳ HNQT” ............................................. 151 Bảng 3.6: Ý kiến các chuyên gia về giải pháp “Đề xuất hệ thống tiêu chuẩn, thang và chỉ số đánh giá chính sách NKDV GDĐH" ...................................... 152 Bảng 3.7: Ý kiến các chuyên gia về giải pháp “Tăng cƣờng năng lực của chủ thể thực hiện chính sách NKDV GDĐH” ................................................. 153 Bảng 3.8: Tổng hợp kết quả đánh giá chính sách "Khuyến khích mở rộng hợp tác song phƣơng" theo Hệ thống tiêu chí đề xuất................155 HÌNH: Hình 1.1: Chu trình chính sách .............................................................. 19 Hình 1.2: Nhân tố chủ quan và khách quan ảnh hƣởng đến chính sách NKDV GDĐH ................................................................................ .......53 Hình 2.1: Số trƣờng cao đẳng, đại học trên cả nƣớc giai đoạn 2000-2013 ..... 58 Hình 2.2 Quy mô SV CĐ, ĐH giai đoạn 2000- 2014 ........................... 58 Hình 2.3: Tỷ lệ GV có trình độ SĐH giai đoạn 2001 – 2012................60 Hình 2.4. Số lƣợng các CT LKĐT đƣợc phê duyệt giai đoạn 2009-2014.......78 Hình 2.5: Cơ cấu hệ đào tạo liên kết. ................................................. ...78 Hình 2.6: Cơ cấu ngành nghề liên kết ................................................... 79 Hình 2.7: Số lƣợng các chƣơng trình LKĐT phân bố theo quốc gia .... 80 Hình 2.8: Tỷ lệ cấp bằng cho các chƣơng trình liên kết ....................... 81 Hình 2.9: Ý kiến đánh giá của sinh viên về giáo viên nƣớc ngoài ........ 86 Hình 2.10: Đánh giá của SV về giáo viên Việt Nam ............................ 87 Hình 2.11: Đánh giá về cán bộ quản lý, cơ sở vật chất và tài liệu giảng dạy .... 89 Hình 2.12: Ý kiến đánh giá về các điều kiện NKCT của cơ sở GDĐH Việt Nam ................................................................................................ 90 Hình 2.13: Ý kiến đánh giá về các dịch vụ nhập khẩu .......................... 98 Hình 2.14: Tỷ lệ ý kiến về sử dụng học viên sau khi tốt nghiệp ........... 98 Hình 2.15: Đánh giá về “giá trị gia tăng” của CSĐT Việt Nam khi NKDV GDĐH ................................................................................... 101 Hình 2.16: Đánh giá mức độ ảnh hƣởng của các yếu tố đến NKDV GDĐH .. 105 SƠ ĐỒ: Sơ đồ 2.1. Mô hình quản lý hoạt động NKDV GDĐH ở Việt Nam ....... 63 Sơ đồ 3.1. Quy trình đánh giá chính sách NKDV GDĐH ..................... 142 1 MỞ ĐẦU 1. Lý d