Luận án Quan hệ Attapeu (Lào) - Kon Tum (Việt Nam) từ năm 1991 đến năm 2017

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH LÊ THANH HẢI QUAN HỆ ATTAPEU (LÀO) - KON TUM (VIỆT NAM) TỪ NĂM 1991 ĐẾN NĂM 2017 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC VINH LÊ THANH HẢI QUAN HỆ ATTAPEU (LÀO) - KON TUM (VIỆT NAM) TỪ NĂM 1991 ĐẾN NĂM 2017 Chuyên ngành: Lịch sử thế giới Mã số: 9229011 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. VĂN NGỌC THÀNH 2. TS. NGUYỄN VĂN TUẤN NGHỆ AN - 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu sai sót tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Nghiên cứu sinh Lê Thanh Hải ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin được tỏ lòng kính trọng và lời cảm ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Văn Ngọc Thành và TS. Nguyễn Văn Tuấn đã luôn hướng dẫn, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô Khoa Lịch sử, Trường Sư phạm - Trường Đại học Vinh đã nhiệt tình giúp đỡ, góp ý cho tôi trong quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin cảm ơn Chi cục Văn Thư - Lưu trữ tỉnh Kon Tum; Sở Ngoại vụ, Sở Kế hoạch - Đầu tư tỉnh Kon Tum, Bộ Chỉ huy Bộ đội Biên phòng tỉnh Kon Tum; Sở Ngoại vụ tỉnh Attapeu, Đoàn Thanh niên tỉnh Attapeu; các trung tâm thư viện... đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã luôn động viên, khích lệ và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án này. Tác giả Luận án Lê Thanh Hải iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................................................ vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ, BẢNG ............................................................................................... vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án ......................................................................... 4 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 5 5. Nguồn tài liệu........................................................................................................................... 5 6. Đóng góp của luận án .............................................................................................................. 6 7. Kết cấu của luận án .................................................................................................................. 7 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ....................................................... 8 1.1. Các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án ................................................... 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................. 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở Lào..................................................................... 19 1.1.3. Các công trình nghiên cứu ở các nước khác .................................................... 21 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu và những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết ......... 24 1.2.1. Nhận xét về tình hình nghiên cứu .................................................................... 24 1.2.2. Những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết ................................................ 26 Chƣơng 2. CƠ SỞ VÀ NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUAN HỆ ATTAPEU - KON TUM (1991 - 2017) .................................................................................. 28 2.1. Địa lý, tự nhiên ......................................................................................................... 28 2.2. Dân cư, văn hóa ........................................................................................................ 33 2.2.1. Dân cư ............................................................................................................ 33 2.2.2. Văn hóa .......................................................................................................... 34 2.3. Quan hệ giữa Attapeu và Kon Tum trước năm 1991 ................................................. 37 2.3.1. Quan hệ giữa Attapeu và Kon Tum trước năm 1975 ........................................ 37 2.3.2. Quan hệ giữa Attapeu và Kon Tum từ năm 1975 đến năm 1991 ...................... 41 2.4. Nhu cầu hợp tác giữa Attapeu và Kon Tum (1991 - 2017) ........................................ 50 2.5. Quan hệ hữu nghị, hợp tác giữa Đảng, Nhà nước Lào và Việt Nam (1986 - 2017) .... 54 iv 2.6. Bối cảnh thế giới và khu vực .................................................................................... 57 Tiểu kết chương 2............................................................................................................ 60 Chƣơng 3. QUAN HỆ GIỮA TỈNH ATTAPEU VÀ TỈNH KON TUM TRÊN CÁC LĨNH VỰC (1991 - 2017) .................................................................................. 61 3.1. Chính trị - đối ngoại, an ninh - quốc phòng và công tác biên giới ........................................ 61 3.1.1. Chính trị - đối ngoại ........................................................................................ 61 3.1.2. An ninh - quốc phòng ..................................................................................... 69 3.1.3. Công tác biên giới ........................................................................................... 77 3.2. Kinh tế ................................................................................................................................ 86 3.2.1. Thương mại, đầu tư ......................................................................................... 86 3.2.2. Nông - lâm nghiệp ........................................................................................ 101 3.2.3. Giao thông vận tải ......................................................................................... 106 3.2.4. Du lịch .......................................................................................................... 111 3.3. Văn hóa - thể thao, giáo dục - đào tạo và các lĩnh vực khác ............................................. 115 3.3.1. Văn hóa - thể thao ......................................................................................... 115 3.3.2. Giáo dục - đào tạo ......................................................................................... 117 3.3.3. Các lĩnh vực khác ......................................................................................... 121 Tiểu kết Chương 3 ......................................................................................................... 131 Chƣơng 4. NHẬN XÉT VỀ QUAN HỆ ATTAPEU - KON TUM (1991 - 2017) ....... 132 4.1. Thành tựu và hạn chế........................................................................................................ 132 4.1.1. Thành tựu...................................................................................................... 132 4.1.2. Hạn chế ......................................................................................................... 139 4.2. Tác động của quan hệ hợp tác Attapeu - Kon Tum .......................................................... 145 4.2.1. Đối với tỉnh Attapeu ...................................................................................... 145 4.2.2. Đối với tỉnh Kon Tum ................................................................................... 147 4.2.3. Đối với quan hệ Lào - Việt Nam ................................................................... 150 4.3. Những điểm nổi bật trong quan hệ giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum (1991 - 2017) ............................................................................................. 152 KẾT LUẬN ............................................................................................................................ 162 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................................... 166 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................... 167 v PHỤ LỤCI A. Bảng phụ lụcI B. Bản đồ VI C. Hình ảnh IX D. Phỏng vấn nguyên lãnh đạo tỉnh Kon Tum XXVII vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Tiếng Anh TT Viết tắt Tiếng Anh đầy đủ Nghĩa tiếng Việt 1 ASEAN Association of South East Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 2 GDP Gross Domestic Product Tổng sản ph m quốc nội 3 USD United States Dollar Đô la M 4 UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organization Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc Tiếng Việt TT Viết tắt Nghĩa tiếng Việt 1 BCHQS Bộ chỉ huy quân sự 2 CHDCND Cộng hòa Dân chủ Nhân dân 3 CHXHCN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa 4 CNXH Chủ nghĩa xã hội 5 CTQG Chính trị quốc gia 6 ĐCS Đảng Cộng sản 7 ĐNDCM Đảng Nhân dân Cách mạng 8 ĐHSP Đại học Sư phạm 9 ĐNA Đông Nam Á 10 KHXH Khoa học xã hội 11 NXB Nhà xuất bản 12 VNĐ Việt Nam đồng 13 Tr Trang 14 TNHH Trách nhiệm hữu hạn 15 UBCQ Ủy ban chính quyền 16 UBND Ủy ban nhân dân vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ, BẢNG Biểu đồ: Biểu đồ 3.1: Tình hình xuất, nhập kh u qua Cửa kh u Bờ Y giai đoạn 1992 - 1995 ........... 87 Biểu đồ 3.2: Giá trị kim ngạch xuất nhập kh u qua Cửa kh u Quốc tế Bờ Y (2010 - 2017) ..... 94 Bảng: Bảng 3.1: Thống kê số biên bản ghi nhớ được ký kết giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum (2011 - 2017) ..... 65 Bảng 3.2: Hoạt động trao đổi đoàn giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum (2014 - 2017)........ 66 Bảng 3.3: Hoạt động xuất, nhập cảnh qua Cửa kh u Quốc tế Bờ Y (2010 - 2017)................................................... 82 Bảng 3.4: Thống kê số người di cư tự do và kết hôn không giá thú trong khu vực biên giới Attapeu - Kon Tum (2015 - 2017) ...... 85 Bảng 3.5: Khối lượng một số mặt hàng xuất, nhập kh u qua Cửa kh u Quốc tế Bờ Y (2011 - 2013) ............. 95 Bảng 3.6: Thống kê lượt phương tiện xuất, nhập cảnh qua Cửa kh u Quốc tế Bờ Y (2010 - 2017) ................................ 108 Bảng 3.7: Các tuyến vận tải liên vận của Hợp tác xã vận tải cơ giới hàng hóa và hành khách Tây Nguyên ....... 110 Bảng 3.8: Thống kê viện trợ của tỉnh Kon Tum cho tỉnh Attapeu (2010 - 2017) ..... 127 Bảng 3.9: Số lượng hài cốt quân tình nguyện Việt Nam tại Lào được đội K53 Kon Tum quy tập (1995 - 2017)......129 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Lào và Việt Nam là hai quốc gia láng giềng cùng nằm trên bán đảo Đông Nam Á. Từ lâu, nhân dân hai nước đã gắn bó mật thiết với nhau, cùng vun đắp cho quan hệ láng giềng thân thiện, gần gũi và sẻ chia. Đặc biệt, từ khi ĐCS Đông Dương ra đời, quan hệ Lào - Việt Nam càng thêm khăng khít. Dưới sự dày công gắn kết của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chủ tịch Kaysone Phomvihane, cùng các thế hệ lãnh đạo, chiến s và nhân dân hai nước... quan hệ Lào - Việt Nam đã trở thành mối quan hệ hữu nghị đặc biệt, thể hiện tình đoàn kết mẫu mực, trong sáng và thủy chung. Chính quan hệ hữu nghị và hợp tác đặc biệt Lào - Việt Nam đã trở thành nhân tố hết sức quan trọng, góp phần vào thắng lợi của sự nghiệp cách mạng mỗi nước. Phát huy truyền thống hữu nghị của hai nước, giữa các địa phương dọc theo đường biên giới Lào - Việt Nam cũng luôn coi trọng và phát triển quan hệ hợp tác toàn diện trên các lĩnh vực. Trong đó, cùng tựa lưng vào dãy Trường Sơn, Attapeu và Kon Tum là hai tỉnh láng giềng, có nhiều điểm tương đồng về địa lý, lịch sử và văn hoá... đã thể hiện sự gần gũi và gắn bó với nhau theo suốt chiều dài lịch sử. Với đường biên giới chung dài hơn 75 km, Attapeu và Kon Tum có nhiều điều kiện thuận lợi để thúc đ y quan hệ, hợp tác trên các phương diện. Đặc biệt, hệ thống Đường 18B (Lào) và Quốc lộ 40, Quốc lộ 19 (Việt Nam), cùng với cặp Cửa kh u Quốc tế Phoukeua - Bờ Y được xem là cửa ngõ chính để ra biển của Attapeu cũng như các tỉnh phía nam của Lào; đồng thời là tuyến huyết mạch để giao tiếp với vùng Nam Lào của các tỉnh thành Nam Trung Bộ và Tây Nguyên của Việt Nam. Chính từ vị trí đó, giữa hai địa phương đã sớm có quan hệ qua lại, cùng hỗ trợ nhau trong xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội. Về lịch sử, nằm trong dòng chảy chung của mối quan hệ khăng khít giữa hai dân tộc Lào - Việt Nam, quan hệ giữa Attapeu và Kon Tum cũng được hình thành từ rất sớm. Dưới thời phong kiến, trong mối bang giao hòa 2 hiếu giữa hai dân tộc, nhân dân ở hai địa phương cũng đã trở thành láng giềng hữu hảo và có mối quan hệ mật thiết với nhau. Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và chống đế quốc M , nhân dân hai tỉnh càng phát huy hơn nữa truyền thống đoàn kết, chung lưng đấu cật, góp phần cùng với nhân dân hai nước Lào - Việt Nam đánh bại các thế lực đế quốc xâm lược, giành độc lập cho dân tộc. Sau thắng lợi của cuộc kháng chiến chống M (1975), cùng với những chuyển biến sang giai đoạn mới trong quan hệ giữa hai nước Lào và Việt Nam, mối quan hệ giữa Attapeu và Kon Tum đã được củng cố và thắt chặt hơn. Đặc biệt, kể từ năm 1991 khi tỉnh Kon Tum được tái lập, với tư cách là hai địa phương giáp biên, Attapeu và Kon Tum đã có thêm nhiều điều kiện để thúc đ y hợp tác toàn diện và sâu sắc hơn. Xuất phát từ nhu cầu và lợi ích tự thân, hai địa phương đã đ y mạnh hợp tác trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế - xã hội, văn hóa, giáo dục, quốc phòng - an ninh... Việc tăng cường hợp tác giữa Attapeu và Kon Tum đã đem lại những kết quả to lớn, đóng góp quan trọng cho sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi địa phương, đồng thời góp phần thắt chặt thêm tình đoàn kết hữu nghị của nhân dân hai nước nói chung. Tuy nhiên, nhìn một cách tổng thể, kết quả đạt được vẫn chưa thực sự tương xứng với tiềm năng của cả hai bên. Mặt khác, việc nghiên cứu về quan hệ hợp tác giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum vẫn còn một số khoảng trống cần được bổ sung, làm rõ. Do đó, đi sâu tìm hiểu những cơ sở, nhân tố tác động, làm rõ thực trạng của quan hệ hợp tác toàn diện giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum từ năm 1991 đến năm 2017, trên cơ sở đó rút ra những thành tựu, hạn chế, đánh giá tác động có ý nghĩa cả về mặt khoa học và thực tiễn. Về mặt khoa học: nghiên cứu quan hệ giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum từ năm 1991 đến năm 2017 không chỉ làm sáng tỏ những nội dung quan trọng trong hợp tác giữa hai địa phương, mà còn góp phần làm phong phú thêm cho bức tranh về quan hệ hữu nghị đặc biệt, sự hợp tác chiến lược, toàn diện giữa hai nước Lào và Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. 3 Về thực tiễn, nghiên cứu quan hệ giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum từ năm 1991 đến năm 2017 góp phần giúp nhân dân hai địa phương nhận thức sâu sắc về tình hữu nghị đặc biệt và sự hợp tác toàn diện giữa hai tỉnh, cũng như giữa hai nước Lào - Việt Nam. Đồng thời, kết quả nghiên cứu của luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo và tham vấn cho các cấp lãnh đạo của tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum trong việc hoạch định chiến lược hợp tác giữa hai bên trong các giai đoạn tiếp theo. Ngoài ra, đây là nguồn tư liệu hữu ích để các nhà nghiên cứu, giáo viên, học sinh, sinh viên khai thác sử dụng trong quá trình nghiên cứu, giảng dạy, học tập về quan hệ Lào - Việt nói chung và quan hệ giữa hai tỉnh nói riêng. Với những ý nghĩa nêu trên, chúng tôi chọn vấn đề “Quan hệ Attapeu (Lào) - Kon Tum (Việt Nam) từ năm 1991 đến năm 2017” làm đề tài luận án tiến sĩ Sử học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích Khôi phục lại một cách hệ thống, toàn diện tiến trình quan hệ hợp tác giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum trên các lĩnh vực từ năm 1991 đến năm 2017, trên cơ sở đó, rút ra những thành tựu, hạn chế, điểm nổi bật và chỉ ra được những tác động của quan hệ hợp tác Attapeu - Kon Tum. 2.2. Nhiệm vụ Từ mục đích nghiên cứu trên, nhiệm vụ của luận án được xác định như sau: - Phân tích những cơ sở và nhân tố tác động đến quan hệ hợp tác giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum giai đoạn 1991 - 2017. - Hệ thống một cách chân thực, khách quan, khoa học tiến trình triển khai và phát triển quan hệ hợp tác giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum từ năm 1991 đến năm 2017 trên các lĩnh vực. 4 - Đưa ra những nhận xét về thành tựu, hạn chế và lý giải nguyên nhân của những thành tựu, hạn chế đó trong quan hệ hợp tác giữa hai tỉnh; nêu lên những điểm nổi bật trong quan hệ giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum. - Làm rõ tác động của quan hệ Attapeu - Kon Tum đối với từng tỉnh và đối với quan hệ giữa hai nước (Lào, Việt Nam). 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là quan hệ giữa tỉnh Attapeu (Lào) và tỉnh Kon Tum (Việt Nam) từ năm 1991 đến năm 2017. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi thời gian: Luận án lấy mốc mở đầu là năm 1991 - năm tái lập tỉnh Kon Tum (ngày 12/8/1991, tỉnh Kon Tum tách ra từ tỉnh Gia Lai - Kon Tum). Mốc kết thúc là năm 2017- năm kỷ niệm 40 năm ngày ký Hiệp ước Hữu nghị và Hợp tác Việt Nam - Lào (ngày 18/7/2017) và 55 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt Nam - Lào (ngày 5/9/2017). Đây là những sự kiện quan trọng, đánh dấu một chặng dài phát triển của quan hệ hợp tác giữa hai nước cũng như giữa Attapeu và Kon Tum. Tuy nhiên, để làm rõ hơn quá trình vận động và phát triển của mối quan hệ giữa hai tỉnh, ở một mức độ nhất định, luận án có đề cập đến những nội dung sự kiện trước và sau khoảng thời gian năm 1991 và năm 2017. - Phạm vi không gian: Đề tài nghiên cứu trong không gian chính là tỉnh Attapeu (Lào) và tỉnh Kon Tum (Việt Nam). Ngoài ra, để có cái nhìn bao quát hơn, đề tài cũng đề cập đến một số tỉnh khác của Lào, Việt Nam và Campuchia. - Phạm vi nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu quan hệ hợp tác trên các lĩnh vực: chính trị - đối ngoại; an ninh - quốc phòng và công tác biên giới; kinh tế (thương mại, đầu tư, nông - lâm nghiệp, giao thông vận tải, du lịch); văn hóa; giáo dục - đào tạo và các lĩnh vực khác (y tế; hoạt động viện trợ, nhân đạo; tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ) giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum từ năm 1991 đến năm 2017. 5 Ngoài phạm vi về mặt thời gian, không gian và nội dung nêu trên, những vấn đề nội dung khác không thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án được thực hiện trên cơ sở vận dụng và quán triệt chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin; vận dụng Tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách đối ngoại của hai Đảng, hai Nhà nước Lào và Việt Nam về các vấn đề quốc tế và khu vực cũng như chủ trương đối ngoại của tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi chủ yếu sử dụng phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Phương pháp lịch sử được sử dụng nhằm phục dựng đầy đủ, khách quan quá trình phát triển của quan hệ hợp tác giữa tỉnh Attapeu và tỉnh Kon Tum theo chiều lịch đại từ năm 1991 đến năm 2017. Đó là sự phát triển liên tục và có tính kế thừa trong