Luận án An ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong pháp luật quốc tế và thực tiễn của Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI LƯƠNG THỊ KIM DUNG AN NINH HÀNG HẢI ĐỐI VỚI TÀU BIỂN, CẢNG BIỂN TRONG PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI LƯƠNG THỊ KIM DUNG AN NINH HÀNG HẢI ĐỐI VỚI TÀU BIỂN, CẢNG BIỂN TRONG PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật Quốc tế Mã số : 9 38 01 08 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐINH NGỌC VƯỢNG Hà Nội – 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập thực sự của cá nhân tôi, được thực hiện trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết, kiến thức của bản thân, kết hợp nghiên cứu khảo sát tình hình thực tiễn, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Đinh Ngọc Vượng. Các kết quả, số liệu trong luận án là trung thực. Các trích dẫn trong luận án đếu được ghi rõ nguồn gốc. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Hải Phòng, ngày 12 tháng 5 năm 2019 Tác giả Luận án NCS. Lương Thị Kim Dung LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo PGS.TS. Đinh Ngọc Vượng đã trực tiếp hướng dẫn tận tình về phương pháp nghiên cứu và cách làm việc khoa học để tôi có thể hoàn thành được Luận án của mình. Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của các cán bộ, giảng viên Trường Đại học Luật Hà nội, Khoa Sau đại học Trường Đại học Luật Hà nội và Trường Đại học Hàng Hải Việt Nam. Tôi cũng xin cảm ơn sự giúp đỡ của lãnh đạo, công chức, viên chức thuộc Cục hàng hải Việt Nam, Cục Đăng Kiểm Việt Nam, Cảng vụ hàng hải, các doanh nghiệp cảng biển, các chủ tàu, thuyền trưởng và các chuyên gia trong lĩnh vực liên quan đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu, ủng hộ nhiệt tình đề tài nghiên cứu này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn tới gia đình và bạn bè, những người đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu khoa học của mình. Xin trân trọng cảm ơn! MỤC LỤC MỞ ĐÂU...........................................................................................................1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Ở NGOÀI NƯỚC VÀ TRONG NƯỚC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........ 7 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài liên quan đến đề tài luận án ............. 7 1.1.1. Khái niệm an ninh hàng hải và pháp luật quốc tế về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển .............................................................................. 7 1.1.2. Các hiểm họa đe dọa an ninh tàu biển và cảng biển .............................. 9 1.1.3. Pháp luật quốc tế về các biện pháp tăng cường an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển ........................................................................................ 12 1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam liên quan đến đề tài luận án .............. 13 1.2.1. Một số vấn đề lý luận về an ninh tàu biển, cảng biển .......................... 13 1.2.2. Hiểm họa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển Việt Nam ....... 13 1.2.3. Pháp luật Việt Nam về các biện pháp tăng cường an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển.................................................................................. 15 1.3. Đánh giá kết quả của các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án và những vấn đế luận án cần tiếp tục nghiên cứu ............................. 17 1.3.1. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan tới đề tài luận án . 17 1.3.2. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu .................................... 18 1.3.3. Giả thuyết nghiên cứu của luận án ...................................................... 19 1.3.4. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................. 19 1.3.5. Hướng tiếp cận của luận án ................................................................ 20 CHƯƠNG 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ AN NINH HÀNG HẢI ĐỐI VỚI TÀU BIỂN, CẢNG BIỂN .......................................................... 21 2.1. Khái niệm và vai trò của an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong quan hệ quốc tế ................................................................................... 21 2.1.1. Định nghĩa .......................................................................................... 21 2.1.2. Đặc điểm của an ninh hàng hải đối với tàu biển cảng biển .................. 32 2.1.3. Vai trò của an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong quan hệ quốc tế .......................................................................................................... 36 2.2. Nhận diện các hiểm họa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển ... 38 2.2.1Tranh chấp chủ quyền và quyền chủ quyền của các quốc gia ven biển . 38 2.2.2. Cướp biển/ cướp có vũ trang với tàu thuyền ....................................... 41 2.2.3. Khủng bố hàng hải ............................................................................. 44 2.2.4. Vận chuyển trái phép ma túy bằng đường biển ................................... 46 2.2.5. Người trốn theo tàu ............................................................................ 48 2.3. Anh ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong mối quan hệ với an toàn hàng hải và an ninh quốc gia ................................................................. 49 2.3.1. Mối quan hệ giữa an ninh hàng hải đối với tàu biển cảng biển và an toàn hàng hải ................................................................................................ 50 2.3.2. Mối quan hệ giữa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển và an ninh quốc gia ................................................................................................ 53 CHƯƠNG 3. PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VỀ AN NINH HÀNG HẢI ........ 57 3.1. Sự hình thành và phát triển của chế định an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong luật quốc tế hiện đại .................................................... 57 3.1.1. Giai đoạn từ năm 1600 trở về trước .................................................... 57 3.1.2. Giai đoạn từ năm 1600 đến năm 1850 ................................................ 58 3.1.3. Giai đoạn từ 1850 đến năm 1945 ........................................................ 58 3.1.4. Giai đoạn từ 1945 đến năm 1991 ........................................................ 59 3.1.5. Giai đoạn từ năm 1991 đến nay .......................................................... 60 3.2. Pháp luật quốc tế về ngăn ngừa và ứng phó với các hiểm họa đe dọa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển ..................................................... 61 3.2.1. Tranh chấp chủ quyền và quyền chủ quyền của các quốc gia ............. 61 3.2.2. Cướp biển/cướp có vũ trang đối với tàu thuyền .................................. 66 3.2.3. Khủng bố hàng hải ............................................................................. 73 3.2.4. Vận chuyển trái phép ma túy bằng đường biển ................................... 77 3.2.5. Người trốn theo tàu ............................................................................ 83 3.3. Pháp luật quốc tế về các biện pháp tăng cường an ninh của tàu biển, cảng biển .............................................................................................................. 85 3.3.1. Thực trạng pháp luật quốc tế về các biện pháp tăng cường an ninh của tàu biển, cảng biển ........................................................................................ 86 3.3.2. Thực tiễn thi hành pháp luật quốc tế về biện pháp tăng cường an ninh tàu biển, cảng biển ........................................................................................ 88 3.4. Các thiết chế quốc tế bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển .............................................................................................................. 93 3.4.1. Các thiết chế quốc tế toàn cầu ............................................................ 93 3.4.2. Các thiết chế khu vực và các tổ chức quốc tế khác ............................. 96 CHƯƠNG 4. THỰC TIỄN VIỆT NAM VỀ AN NINH HÀNG HẢI....... 98 ĐỐI VỚI TÀU BIỂN, CẢNG BIỂN .......................................................... 98 4.1. Pháp luật VN về ngăn ngừa và ứng phó với các hiểm họa đe dọa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển ............................................................. 98 4.1.1. Tranh chấp chủ quyền và quyền chủ quyền của các quốc gia ............. 98 4.1.2. Cướp biển/cướp có vũ trang đối với tàu thuyền ................................ 101 4.1.3. Khủng bố hàng hải ........................................................................... 105 4.1.4. Vận chuyển trái phép chất ma túy bằng đường biển......................... 107 4.1.5. Người trốn theo tàu109 4.2. Pháp luật VN về các biện pháp tăng cường bảo đảm an ninh của tàu biển, cảng biển .................................................................................................... 111 4.2.1. Thực trạng pháp luật VN về biện pháp tăng cường an ninh tàu biển, cảng biển .................................................................................................... 111 4.2.2. Thực tiễn thi hành pháp luật Việt Nam về biện pháp tăng cường an ninh tàu biển, cảng biển ...................................................................................... 114 4.3. Quan điểm định hướng và các giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển .......... 117 4.3.1. Quan điểm định hướng của Đảng và Nhà nước Việt Nam về tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển ...................... 117 4.3.2. Đề xuất các giải pháp tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển của Việt Nam ..................................................................... 121 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC.152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...153 PHỤ LỤC.167 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHH Bộ luật Hàng Hải Việt Nam BLHS Bộ luật Hình Sự Việt Nam CMF Lực lượng biển hỗn hợp COC Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông CSCAP Hội đồng Hợp tác An ninh khu vực Châu Á Thái Bình Dương DOC Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông FAL Công ước tạo thuận lợi cho giao thông hàng hải quốc tế FOC Đội tàu treo cờ thuận tiện ILO Tổ chức lao động quốc tế IMO Tổ chức Hàng hải quốc tế ISC Trung tâm hợp tác chia sẻ thông tin ISM Bộ luật quản lý an toàn quốc tế ISPS Công ước quốc tế về an ninh tàu biển và cảng biển MOU Bản ghi nhớ về kiểm soát của chính quyền cảng MSC Uỷ ban An toàn Hàng hải của Tổ chức Hàng Hải quốc tế MSSI Sáng kiến An ninh Eo biển Malacca MTSA Đạo luật an ninh giao thông hàng hải NATO Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương PFSO Cán bộ phụ trách an ninh bến cảng PFSP Kế hoạch an ninh bến cảng PMSC Các công ty an ninh hàng hải tư nhân PSC Kiểm tra của chính quyền nhà nước cảng biển RUF Quy tắc sử dụng vũ lực SAFE Framework Khung tiêu chuẩn An ninh và Tạo thuận lợi cho Thương mại Toàn cầu SCO Cán bộ phụ trách an ninh công ty SOLAS Công ước quốc tế về an toàn sinh mạng người trên biển SSO Sĩ quan an ninh tàu SSP Kế hoạch an ninh tàu biển SUA Công ước về ngăn ngừa các hành vi bất hợp pháp chống lại an toàn hàng hải 1988 UNCLOS Công ước Luật biển 1982 WCO Tổ chức Hải quan quốc tế BẢNG DANH MỤC PHỤ LỤC STT TÊN PHỤ LỤC PHỤ LỤC SÓ 1 Tình hình cướp biển/cướp có vũ trang đối với tàu thuyền PHỤ LỤC SÓ 2 Loại vũ khí và loại bạo lực cướp biển sử dụng đối với thuyền viên từ năm 2014 -2018 PHỤ LỤC SÓ 3 Thống kê tình hình an ninh của tàu biển Việt Nam và an ninh tại các cảng biển Việt Nam PHỤ LỤC SÓ 4 Đề xuất mô hình tổ chức quản lý an ninh hàng hải Việt Nam PHỤ LỤC SÓ 5 Sơ đồ mô hình xử lý thông tin an ninh hàng hải PHỤ LỤC SÓ 6 Thực trạng đội tàu biển Việt Nam PHỤ LỤC SÓ 7 Sản lượng vận tải biển của đội tàu biển Việt Nam PHỤ LỤC SÓ 8 Hệ thống cảng biển Việt Nam PHỤ LỤC SÓ 9 Bảng chỉ tiêu hàng hóa thông quan cảng biển Việt Nam qua các năm PHỤ LỤC SÓ 10 Thực trạng quản lý an ninh tại các khu vực cảng biển PHỤ LỤC SÓ 11 Kế hoạch an ninh cảng biển PHỤ LỤC SÓ 12 Danh mục kiểm tra an ninh cảng biển PHỤ LỤC SÓ 13 Giấy đề nghị phê duyệt kế hoạch an ninh tàu biển và đánh giá an ninh tàu biển PHỤ LỤC SÓ 14 Giấy chứng nhận quốc tế về an ninh tàu biển PHỤ LỤC SÓ 15 Bản cam kết an ninh 1 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Hơn 70% bề mặt trái đất được bao bọc bởi biển và đại dương nên từ rất sớm, con người đã biết thám hiểm, chinh phục và mở ra các tuyến đường vận tải quốc tế phục vụ cho nhu cầu giao thông, thương mại. Ngành hàng hải càng phát triển, càng đối diện với nhiều hiểm họa an ninh, đặc biệt là cướp biển, khủng bố, vận chuyển trái phép ma túy bằng đường biển, người trốn theo tàu và các tội phạm khác trên biển. Bên cạnh đó, xuất hiện ngày càng nhiều những tranh chấp về chủ quyền và quyền chủ quyền giữa các quốc gia, tiềm ẩn nguy cơ xảy ra xung đột vũ trang, từ đó đe dọa an ninh tuyến đường vận tải biển, đe dọa quyền tự do hàng hải. Trong nỗ lực tìm kiếm các giải pháp nhằm quản lý, bảo đảm an ninh hàng hải, Liên Hợp quốc, Tổ chức hàng hải quốc tế (IMO), các tổ chức quốc tế khu vực đã soạn thảo, ban hành nhiều văn bản pháp lý về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển, tạo cơ sở cho các quốc gia thành viên nội luật hóa và thực thi trong hệ thống pháp luật quốc gia. Là một quốc gia ven biển có đường bờ biển trải dài theo chiều dài đất nước, Việt Nam từ thủa sơ khai đã sớm hình thành các thương thuyền với nhiều hải cảng sầm uất. Trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, ngành hàng hải đã đóng góp vai trò quan trọng cho sự phát triển kinh tế đất nước, từng bước khẳng định vị thế của một ngành kinh tế mũi nhọn giúp Việt Nam “hướng ra biển, làm giàu từ biển”. Nhận thức rõ vai trò của tăng cường bảo đảm an ninh tàu biển, cảng biển đối với sự phát triển của ngành hàng hải, Việt Nam đã sớm phê chuẩn và gia nhập rất nhiều các công ước quốc tế về an ninh hàng hải đồng thời ban hành các văn bản quy phạm pháp luật để nội luật hóa và thi hành các công ước quốc tế về an ninh hàng hải mà Việt Nam đã phê chuẩn, tham gia. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam hiện hành thực sự đang thiếu vắng các văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh trực tiếp về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển. Một số văn bản quy phạm pháp luật còn chưa rõ ràng, chồng chéo, mâu thuẫn, gây khó khăn trong thực tiễn thi hành. Việc nghiên cứu, tìm hiểu các quy định của pháp luật quốc tế và Việt Nam về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển có ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng và cấp thiết đối với Việt Nam bởi hơn lúc nào hết an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển của Việt Nam hiện đang bị đe dọa bởi nhiều hiểm họa và cần có một hệ thống các giải pháp hữu hiệu nhằm tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải. Dưới góc độ an ninh phi truyền thống, cướp biển khu vực Đông Nam Á đang là “điểm nóng” đe dọa trực tiếp tới an ninh tàu biển Việt Nam bởi Đông Nam Á là 2 tuyến vận tải truyền thống với 80% số tàu làm nhiệm con thoi trung chuyển hàng hóa từ Việt Nam tới các cảng lớn trong khu vực. Vận chuyển trái phép ma túy bằng đường biển cũng đang trực tiếp đe dọa tới an ninh tàu biển và cảng biển Việt Nam với nhiều phương thức, thủ đoạn tinh vi. Khủng bố hàng hải luôn là hiểm họa tiềm tàng bởi sự gia tăng của các tổ chức khủng bố quốc tế và khu vực. Trộm cắp vặt, phá hoại, người trốn theo tàu, tiếp cận các khu vực cấm tại cảng diễn ra thường xuyên, đe dọa trực tiếp tới an ninh cảng biển Việt Nam. Ở khía cạnh an ninh truyền thống, những tranh chấp chủ quyền tại biển Đông đang nổi lên tạo nguy cơ biến thành xung đột "nóng", đe dọa trực tiếp đến môi trường an ninh, hòa bình và ổn định trong khu vực. Trung Quốc tuyên bố chủ quyền đối với hơn 80% diện tích biển Đông, tiến hành hoạt động tuần tra, khảo sát, ngăn trở các nước khác khai thác tài nguyên. Cùng với đó là việc hiện đại hóa hải quân, cải tạo các bãi đá cạn thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam do Trung Quốc chiếm giữ trái phép để xây dựng đường băng, căn cứ quân sự phục vụ ý đồ kiểm soát tuyến hàng hải quan trọng trong khu vực, từ đó, đe dọa trực tiếp tới an ninh tàu biển, cảng biển và quyền tự do hàng hải. Như vậy, an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển của Việt Nam hiện đang bị đe dọa bởi nhiều hiểm họa, trong khi hệ thống pháp luật quốc gia về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển còn chưa đầy đủ, tồn tại nhiều bất cập trong quá trình thực thi. Trước những đòi hỏi cấp thiết về việc nghiên cứu hệ thống pháp luật quốc tế và thực tiễn Việt Nam về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển Việt Nam, nghiên cứu sinh đã mạnh dạn lựa chọn đề tài: “An ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong pháp luật quốc tế và thực tiễn của Việt Nam" làm đề tài nghiên cứu cho mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của đề tài là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển, phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật quốc tế và Việt Nam về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển, chỉ ra những tồn tại, bất cập, từ đó đề xuất một số giải pháp góp phần tăng cường bảo đảm an ninh hàng hải của Việt Nam. Để đạt được mục đích trên, đề tài sẽ thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau: (1) làm rõ một số vấn đề lý luận cơ bản về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong pháp luật quốc tế hiện đại; (2) phân tích thực trạng pháp luật quốc tế và thực tiễn thi hành tại một số quốc gia; (3) phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam 3 về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong mối liên hệ với quá trình nội luật hóa các Công ước quốc tế về an ninh hàng hải mà Việt Nam là thành viên, chỉ ra được những bất cập, tồn tại trong thực tiễn thi hành để từ đó đề xuất giải pháp bảo đảm an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển của Việt Nam. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án là an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển trong pháp luật quốc tế hiện đại. Xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn và trong bối cảnh hiện nay ở Việt Nam, Luận án có phạm vi nghiên cứu như sau: - Phạm vi không gian: An ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển tại khu vực biển Đông sẽ được tập trung nghiên cứu, đặc biệt là lý luận và thực tiễn về an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển tại Việt Nam. - Phạm vi thời gian: nghiên cứu vấn đề an ninh hàng hải trong luật quốc tế hiện đại và hệ thống văn bản pháp luật Việt Nam hiện hành về an ninh hàng hải. - Giới hạn phạm vi các hiểm họa an ninh: Luận án chỉ tập trung nghiên cứu pháp luật và thực tiễn thi hành pháp luật trong đấu tranh với các hiểm họa tranh chấp chủ quyền và quyền chủ quyền giữa các quốc gia, cướp biển/cướp có vũ trang, khủng bố, vận chuyển trái phép ma túy bằng đường biển, người trốn theo tàu. Nhiều hiểm họa đe dọa an ninh hàng hải khác như biến đổi khí hậu, hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp, ô nhiễm môi trường biển, hoạt động của các cơ quan Nhà nước chấp pháp nước ngoài (đâm chìm, tịch thu, phá hủy tàu cá, ngăn cản quyền tự do hàng hải.) mặc dù cũng là hiểm họa đe dọa an ninh hàng hải đối với tàu biển, cảng biển nhưng sẽ không thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. - Giới hạn tàu biển: Các biện pháp an ninh nghiên cứu chỉ áp dụng với tàu biển có mục đích thương mại, chạy chuyến quốc tế với tổng dung tích từ 500 trở lên. Những loại tàu nhỏ có tổng dung tích dưới 500, tàu sông, tàu cá, tàu gỗ thô sơ, tàu du lị