Luận án Ảnh hưởng của di cư lao động đến phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ĐỒNG THANH MAI ẢNH HƯỞNG CỦA DI CƯ LAO ĐỘNG ĐẾN PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2024 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ĐỒNG THANH MAI ẢNH HƯỞNG CỦA DI CƯ LAO ĐỘNG ĐẾN PHÁT TRIỂN KINH TẾ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: Quản trị nhân lực Mã số: 9 34 04 04 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Tô Thế Nguyên 2. TS. Trần Văn Đức HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng bản thân tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ trong bất cứ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận án Đồng Thanh Mai ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo; sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình; sự tài trợ về vật chất và tinh thần của nhiều cá nhân và tổ chức. Tôi xin gửi lòng biết ơn và sự kính trọng sâu sắc tới hai giảng viên là PGS.TS Tô Thế Nguyên và TS. Trần Văn Đức đã hướng dẫn, dành nhiều công sức và thời gian cùng thảo luận với tôi về khung phân tích, phương pháp nghiên cứu và trình bày kết quả nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết hơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Ban chủ nhiệm Khoa Kinh tế & Phát triển Nông thôn, Bộ môn Kinh tế, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện và tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn UBND tỉnh Bắc Ninh, Cục Thống kê tỉnh Bắc Ninh, Sở Lao động và Thương binh xã hội tỉnh Bắc Ninh, Ban Quản lý các Khu công nghiệp tỉnh Bắc Ninh đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn người thân, gia đình hai bên nội ngoại đã luôn đồng hành, sát cánh và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thời gian hoàn thành luận án. Mặc dù đã có nhiều cố gắng, nhưng chắc chắn không tránh khỏi hạn chế, thiếu sót nhất định khi thực hiện luận án, kính mong quý thầy, cô, bạn bè, đồng nghiệp và những người quan tâm tiếp tục đóng góp ý kiến để vấn đề nghiên cứu ngày càng được hoàn thiện hơn. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả luận án Đồng Thanh Mai iii MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt ................................................................................................ vi Danh mục bảng .............................................................................................................. viii Danh mục biểu đồ ............................................................................................................. x Danh mục hộp .................................................................................................................. xi Danh mục hình ................................................................................................................. xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abstract ................................................................................................................ xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 3 1.4. Những đóng góp mới của luận án ......................................................................... 4 1.4.1. Những đóng góp về lý luận và học thuật .............................................................. 4 1.4.2. Những đóng góp về thực tiễn ................................................................................ 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ........................................................... 4 Phần 2. Cơ sở lý luận - thực tiễn và tổng quan tài liệu ................................................ 5 2.1. Cơ sở lý luận về ảnh hưởng của di cư lao động đến phát triển kinh tế của nơi nhập cư ........................................................................................................... 5 2.1.1. Các khái niệm có liên quan ................................................................................... 5 2.1.2. Vai trò của di cư lao động với các vấn đề kinh tế ................................................. 8 2.1.3. Lý luận về di cư lao động ................................................................................... 10 2.1.4. Lý luận về phát triển kinh tế ............................................................................... 14 iv 2.1.5. Nội dung nghiên cứu ảnh hưởng của di cư lao động đến phát triển kinh tế của nơi nhập cư ................................................................................................... 18 2.2. Cơ sở thực tiễn về ảnh hưởng của di cư lao động đến phát triển kinh tế ............ 26 2.2.1. Cơ sở thực tiễn trên thế giới................................................................................ 26 2.2.2. Cơ sở thực tiễn tại Việt Nam .............................................................................. 30 2.2.3. Bài học kinh nghiệm rút ra trong việc cải thiện ảnh hưởng của di cư lao động tới phát triển kinh tế ................................................................................... 37 2.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan và khoảng trống nghiên cứu ........................................................................................................... 39 2.3.1. Các công trình nghiên cứu có liên quan ............................................................. 39 2.3.2. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................... 44 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 45 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 46 3.1. Đặc điểm kinh tế xã hội của tỉnh Bắc Ninh ........................................................ 46 3.1.1. Vị trí địa lý của tỉnh Bắc Ninh ............................................................................ 46 3.1.2. Lịch sử hình thành tỉnh Bắc Ninh ....................................................................... 47 3.1.3. Tình hình kinh tế xã hội của tỉnh Bắc Ninh .......................................................... 47 3.2. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ......................................................... 49 3.2.1. Cách tiếp cận ....................................................................................................... 49 3.2.2. Khung phân tích .................................................................................................. 53 3.2.3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 53 3.2.4. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................................ 59 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 63 4.1. Thực trạng di cư lao động trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ........................................ 63 4.1.1. Tình hình di cư trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ........................................................ 63 4.1.2. Tình hình di cư lao động trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh.......................................... 68 4.1.3. Các chính sách và chiến lược của Bắc Ninh liên quan tới di cư lao động .......... 78 4.2. Ảnh hưởng của di cư lao động tới phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ............................................................................................................. 83 4.2.1. Ảnh hưởng di cư lao động đến nguồn lực cho phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ............................................................................................... 83 v 4.2.2. Ảnh hưởng di cư lao động đến kết quả phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ............................................................................................................. 99 4.3. Giải pháp cải thiện ảnh hưởng của di cư lao động tới phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ................................................................................ 129 4.3.1. Cơ sở đề xuất giải pháp ..................................................................................... 129 4.3.2. Các định hướng ................................................................................................. 130 4.3.3. Giải pháp đề xuất .............................................................................................. 131 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận............................................................................................................. 148 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 149 5.2.1. Đối với Nhà nước và các Bộ ngành .................................................................. 150 5.2.2. Đối với chính quyền tỉnh Bắc Ninh .................................................................. 150 5.2.3. Đối với các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ...................................... 150 Danh mục công trình có liên quan đến luận án ............................................................. 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 165 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế CCKT Cơ cấu kinh tế CCN Cụm công nghiệp CMKT Chuyên môn kỹ thuật CNH Công nghiệp hóa CNH-HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNTT Công nghệ thông tin CN-XD Công nghiệp-Xây dựng CPI Chỉ số giá tiêu dùng DCLĐ Di cư lao động DCLĐ Di cư lao động ĐTH Đô thị hoá FDI Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Tổng thu nhập nội địa GNP Tổng thu nhập quốc dân GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn ICOR Hiệu quả sử dụng vốn đầu tư ILO Tổ chức lao động quốc tế IMRA Tỷ lệ lao động di cư trong lực lượng lao động IOM Tổ chức di cư quốc tế KCN Khu công nghiệp KTXH Kinh tế xã hội KT-XH Kinh tế xã hội LĐNC Lao động nhập cư LĐNC Nhập cư lao động LĐ-TBXH Lao động thương binh xã hội LGRDP Logarit của tổng sản phẩm trên địa bàn vii Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt LIMRA Logarit của tỷ lệ lao động di cư trong lực lượng lao động LLLĐ Lực lượng lao động LUNEM Logarit của tỷ lệ thất nghiệp NLTS Nông-lâm-thủy sản NSĐP Ngân sách địa phương NSLĐ Năng suất lao động NSNN Ngân sách nhà nước OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế PTBV Phát triển bền vững THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TM-DV Thương mại-Dịch vụ TTKT Tăng trưởng kinh tế UBND Ủy ban nhân dân UNEM Tỷ lệ thất nghiệp viii DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 2.1. Các lý thuyết phát triển kinh tế ........................................................................... 16 3.1. Biến động dân số của tỉnh Bắc Ninh ................................................................... 47 3.2. Giá trị sản xuất các ngành kinh tế của tỉnh Bắc Ninh ......................................... 49 3.3. Thu thập dữ liệu thứ cấp ..................................................................................... 54 3.4. Đối tượng và nội dung tham vấn ......................................................................... 55 3.5. Số mẫu điều tra ................................................................................................... 56 4.1. Quy mô di cư của tỉnh Bắc Ninh ......................................................................... 63 4.2. Số người nhập cư và xuất cư từ các cuộc Tổng điều tra dân số và nhà ở trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh .................................................................................. 66 4.3. Lý do di chuyển của người di cư theo kết quả Tổng điều tra dân số và nhà ở trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ............................................................................... 67 4.4. Số lượng lao động di cư của tỉnh Bắc Ninh ước lượng theo kết quả Tổng điều tra dân số và nhà ở các năm ........................................................................ 69 4.5. Thời gian cư trú của lao động di cư đến ............................................................. 73 4.6. Tình trạng nhà ở của lao động di cư đến ............................................................. 74 4.7. Kết quả mô hình Probit các yếu tố ảnh hưởng tới quyết định gắn bó của lao động di cư với tỉnh Bắc Ninh ........................................................................ 77 4.8. Tỷ lệ lao động di cư trong lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh ...................... 85 4.9. Độ tuổi của lao động di cư đến trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ................................ 87 4.10. Sự dịch chuyển việc làm theo cơ cấu ngành nghề của lao động di cư đến trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh .................................................................................. 90 4.11. Số lao động di cư đến và thu nhập bình quân đầu người .................................... 91 4.12. Trình độ học vấn của lao động di cư trên địa bàn tỉnh ........................................ 92 4.13. Vốn đầu tư phát triển của tỉnh Bắc Ninh ............................................................ 96 4.14. Vốn, lao động di cư của các doanh nghiệp FDI trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ...... 97 4.15. Hệ số ICOR của Bắc Ninh .................................................................................. 98 4.16. Tổng sản phẩm trên địa bàn của tỉnh Bắc Ninh và cả nước .............................. 100 4.17. Đóng góp của di cư lao động vào GRDP của tỉnh Bắc Ninh ............................ 103 4.18. Thu nhập, chi tiêu của người di cư lao động đến tỉnh Bắc Ninh ...................... 105 ix 4.19. Mối quan hệ giữa giá trị xuất khẩu ròng và tỷ lệ người di cư lao động đến trong lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh ..................................................... 106 4.20. Thông tin cơ bản của các biến trong mô hình ................................................... 108 4.21. Kết quả hồi quy theo mô hình ARDL giữa các biến LIMRA, LUNEM với LGRDP trong dài hạn ....................................................................................... 109 4.22. Cơ cấu kinh tế của tỉnh Bắc Ninh ..................................................................... 111 4.23. Di cư lao động và loại đô thị của tỉnh Bắc Ninh (năm 2021) ........................... 115 4.24. Kết quả hồi quy theo mô hình ARDL giữa các biến LIMRA, LGRDP với LUNEM trong dài hạn ...................................................................................... 120 4.25. Ý kiến của lao động di cư đến về giá cả tiêu dùng đắt đỏ tại tỉnh Bắc Ninh .... 123 4.26. Đối tượng di chuyển cùng của lao động di cư đến trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ........................................................................................................... 126 4.27. Ảnh hưởng của di cư lao động tới môi trường xã hội và cảnh quan đô thị trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ................................................................................ 129 x DANH MỤC BIỂU ĐỒ STT Tên biểu đồ Trang 4.1. Dân số từ 5 tuổi trở lên chia theo mức độ di cư, 1999-2019 .............................. 65 4.2. Lao động di cư đến hàng năm trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh .................................. 70 4.3. Các vùng di cư đi của đối tượng điều tra ............................................................ 71 4.4. Dân tộc của đối tượng điều tra ............................................................................ 72 4.5. Khó khăn của người di cư lao động đến ............................................................. 75 4.6. Nguồn gốc lao động trong các khu công nghiệp của tỉnh Bắc Ninh ................... 86 4.7. Mối quan hệ giữa cơ cấu lao động và tỷ lệ lao động di cư trong lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh (1997 – 2021) ......................................................... 88 4.8. Lĩnh vực việc làm của lao động di cư đến trên địa bàn tỉnh ............................... 89 4.9. Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động tỉnh Bắc Ninh ............................... 93 4.10. Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động di cư và lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh, so sánh tại năm 2021 ............................................................ 94 4.11. Tốc độ tăng trưởng kinh tế của tỉnh Bắc Ninh và cả nước ............................... 101 4.12. Đóng góp vào GRDP của di cư lao động đến tại các đơn vị hành chính cấp huyện của tỉnh Bắc Ninh ............................................................................ 104 4.13. Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và tỷ lệ di cư lao động trong lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh .................................................................... 107 4.14. Mối quan hệ giữa cơ cấu kinh tế và tỷ lệ lao động di cư đến trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh .................................................................................................... 112 4.15. Tương quan giữa tỷ lệ thất nghiệp của tỉnh Bắc Ninh và cả nước .................... 117 4.16. Mối quan hệ giữa tỷ lệ thất nghiệp và tỷ lệ lao động di cư trong lực lượng lao động của tỉnh Bắc Ninh ............................................................................... 119 4.17. So sánh chỉ số giá tiêu dùng của tỉnh Bắc Ninh với cả nước ............................ 122 4.18. Tỷ lệ nghèo của tỉnh Bắc Ninh.......................................................................... 125 4.19. Mối quan hệ giữa lao động di cư và tỷ lệ nghèo ............................................... 125 4.20. Mối quan hệ giữa lao động nhập cư và chi ngân sách địa phương của Bắc Ninh .................................................