Luận án Bồi dưỡng năng lực dạy học cho giáo viên thực hành các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc

iv MỤC LỤC Lời cam đoan ............................................................................................................ ii Lời cảm ơn............................................................................................................... iii Mục lục.........................................................................................................................iv Bảng những cụm từ viết tắt ..................................................................................... vii Danh mục các bảng ................................................................................................ viii Danh mục các hình................................................................................................... ix MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC DẠY HỌC CHO GIÁO VIÊN DẠY THỰC HÀNH TRONG CÁC TRƯỜNG DẠY NGHỀ...............7 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................................ 7 1.1.1. Ở nước ngoài ............................................................................... 7 1.1.2. Ở trong nước ............................................................................... 8 1.2. Một số khái niệm cơ bản.......................................................................11 1.2.1. Giáo viên dạy nghề ................................................................. ...11 1.2.2. Giáo viên thực hành........................................................................14 1.2.3. Dạy học..........................................................................................15 1.2.4. Năng lực.........................................................................................15 1.2.5. Năng lực sư phạm ...................................................................... 17 1.2.6. Năng lực sư phạm kỹ thuật ......................................................... 19 1.2.7. Năng lực dạy học trong dạy nghề............................................... ....21 1.2.8. Bồi dưỡng và bồi dưỡng NLDH cho GVTH....................................22 1.3. Xây dựng tiêu chí đánh giá NLDH của GVTH.........................................23 1.3.1. Cơ sở xây dựng tiêu chí đánh giá NLDH của GVTH .................... 23 1.3.2. Tiêu chí đánh giá NLDH của GVTH ........................................... 26 1.4. Mục tiêu, nội dung và loại hình bồi dưỡng NLDH cho GVTH.................28 1.4.1. Mục tiêu bồi dưỡng ................................................................... .28 1.4.2. Nội dung bồi dưỡng ................................................................... 29 1.4.3. Loại hình bồi dưỡng...................................................................... 29 1.4.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến kết quả bồi dưỡng................................29 Kết luận chương 1... ................................................................................... 30 v Chương 2: THỰC TRẠNG VỀ NĂNG LỰC VÀ BỒI DƯỠNG GIÁO VIÊN THỰC HÀNH CÁC TRƯỜNG DẠY NGHỀ KHU VỰC MIỀN NÚI PHÍA BẮC ............................................................................................... 31 2.1. Sơ lược về ngành dạy nghề, đặc điểm đội ngũ GVTH và học sinh học nghề các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc............................................................31 2.1.1. Quá trình hình thành và phát triển ngành dạy nghề ...............................31 2.1.2. Đặc điểm đội ngũ GVTH và học sinh học nghề các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc....................................................................................32 2.2. Thực trạng năng lực đội ngũ GVTH các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc ......................................................................................................... 34 2.2.1. Thực trạng trình độ chuyên môn và trình độ sư phạm ...........................35 2.2.2. Thực trạng trình độ tay nghề ................................................................. 39 2.2.3. Thực trạng hiểu biết thực tế sản xuất và công nghệ mới..........................41 2.2.4. Thực trạng trình độ ngoại ngữ và tin học..................................................43 2.2.5. Đánh giá NLDH của GVTH.....................................................................45 2.3. Thực trạng kết quả học thực hành của học sinh..................................................48 2.4. Thực trạng bồi dưỡng GVTH ở các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc....................................................................................................50 2.5. Nhu cầu đào tạo và bồi dưỡng GVDN .......................................................... ..54 2.6. Sự cần thiết bồi dưỡng NLDH cho GVTH........................................................58 Kết luận chương 2 ..................................................................................................59 Chương 3: CÁC BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC DẠY HỌC CHO GIÁO VIÊN THỰC HÀNH CÁC TRƯỜNG DẠY NGHỀ KHU VỰC MIỀN NÚI PHÍA BẮC ......................................................................................................60 3.1. Định hướng xây dựng các biện pháp bồi dưỡng .............................................. 60 3.2. Các nguyên tắc trong việc đề xuất các biện pháp bồi dưỡng.............................60 3.2.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục đích..........................................................60 3.2.2. Nguyên tắc đảm bảo tính toàn diện .......................................................61 3.2.3. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn........................................................62 3.2.4. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi ..........................................................62 3.3. Các biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH .................................................. 62 vi 3.3.1. Biện pháp 1: Xác định nhu cầu, nội dung bồi dưỡng và lựa chọn, xây dựng chương trình bồi dưỡng GVTH.............................................................63 3.3.2. Biện pháp 2: Bồi dưỡng chuẩn hóa GVTH ...........................................69 3.3.3. Biện pháp 3: Bồi dưỡng nâng cao năng lực GVTH.................................75 3.3.4. Biện pháp 4: Tự bồi dưỡng gắn với nghiên cứu khoa học.......................82 3.3.5. Biện pháp 5: Đánh giá kết quả bồi dưỡng GVTH....................................85 3.4. Kiểm chứng mức độ cần thiết và tính khả thi của các biện pháp đề xuất. ............... 87 3.4.1. Phạm vi tổ chức thăm dò ý kiến về các biện pháp .................................88 3.4.2. Kết quả thăm dò ý kiến về các biện pháp ..............................................88 3.5. Thực nghiệm một số nội dung trong các biện pháp ......................................... 89 3.5.1. Giả thuyết của thực nghiệm ..................................................................89 3.5.2. Mục tiêu của thực nghiệm.....................................................................90 3.5.3. Địa điểm tổ chức và đối tượng thực nghiệm..........................................90 3.5.4. Nội dung thực nghiệm ..........................................................................91 3.5.5. Nhận xét kết quả thực nghiệm ............................................................105 Kết luận chương 3 ................................................................................................107 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................................108 I. Kết luận............................................................................................................ 108 II. Kiến nghị ........................................................................................................ 109 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .....................................................................................................111 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................112 PHỤ LỤC..................................................................................................................117 vii BẢNG NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT CĐN: Cao đẳng nghề CNH, HĐH: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ĐC: Đối chứng đvht: GA: Đơn vị học trình Giáo án GD&ĐT: Giáo dục và Đào tạo GDHNN: Giáo dục học nghề nghiệp GK: Giám khảo GVDN: Giáo viên dạy nghề GVLT: Giáo viên dạy lý thuyết GVLT&TH: Giáo viên dạy cả lý thuyết và thực hành GVTH: Giáo viên dạy thực hành KHGD: Khoa học giáo dục KH-KT&CN: Khoa học - Kỹ thuật và Công nghệ LĐTB&XH: Lao động - Thương binh và Xã hội NCKHGD: Nghiên cứu khoa học giáo dục SCN: Sơ cấp nghề SPKT: Sư phạm kỹ thuật TB, T.Bình: Trung bình TB khá: Trung bình khá TCDN: Tổng cục Dạy nghề TCGD: Tạp chí Giáo dục TCN: Trung cấp nghề THCN: TN: Trung học chuyên nghiệp Thực nghiệm XS: Xuất sắc XHCN: Xã hội chủ nghĩa viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1. 1. Tiêu chí đánh giá bài giảng thực hành .....................................................27 Bảng 1.2. Tiêu chí đánh giá NLDH của GVTH ........................................................28 Bảng 1.3. Xếp loại NLDH của GVTH........................................................................28 Bảng 2.1. Thực trạng trình độ chuyên môn và trình độ SPKT của GVTH.................36 Bảng 2.2. Thực trạng trình độ tay nghề của GVTH..................................................39 Bảng 2.3. Thực trạng hiểu biết thực tế sản xuất và tiếp cận công nghệ mới ...........42 Bảng 2.4. Tổng hợp kết quả đánh giá NLDH của GVTH .........................................46 Bảng 2.5. Xếp loại NLDH của GVTH........................................................................47 Bảng 2.6. Kết quả học thực hành của học sinh các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc khóa học 2007 - 2009 ................................................................................49 Bảng 2.7. Thực trạng bồi dưỡng GVTH trong 2 năm (2007 - 2009).........................50 Bảng 2.8. Thực trạng đáp ứng về nội dung, hình thức tổ chức, hiệu quả và nhu cầu bồi dưỡng GVTH.........................................................................................................51 Bảng 2.9. Nhu cầu về GVDN giai đoạn 2008 - 2015..................................................55 Bảng 2.10. Dự kiến kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GVDN giai đoạn 2009 - 2015.......56 Bảng 2.11. Nhu cầu bồi dưỡng hàng năm của GVTH các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc........................................................................................................57 Bảng 3.1. Kết quả thăm dò mức độ cần thiết và tính khả thi của các biện pháp..................88 Bảng 3.2. Nội dung thực nghiệm sư phạm..................................................................90 Bảng 3.3. Kết quả xếp loại điểm thi các học phần sư phạm dạy nghề .......................94 Bảng 3.4. Kết quả xếp loại điểm thi nâng bậc tay nghề.............................................96 Bảng 3.5. Kết quả tự đánh giá NLDH của giáo viên sau bồi dưỡng ..........................96 Bảng 3.6. Kết quả đánh giá bài giảng của nhóm TN và nhóm ĐC .........................101 Bảng 3.7. So sánh kết quả đánh giá bài giảng giữa nhóm TN và nhóm ĐC.............102 Bảng 3.8. Xếp loại kết quả học tập của học sinh do nhóm TN và nhóm ĐC giảng dạy.............................................................................................................................103 ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mô hình nhân cách người GVDN .............................................................12 Hình 1.2. Cấu trúc năng lực sư phạm kỹ thuật ..........................................................31 Hình 1.3. Mô hình hoạt động của GVDN .................................................................24 Hình 2.1. Quá trình hình thành, phát triển ngành dạy nghề ......................................37 Hình 2.2. Mô hình đào tạo và bồi dưỡng GVDN........................................................34 Hình 2.3. Biểu đồ thực trạng trình độ chuyên môn của GVTH..............................37 Hình 2.4. Biểu đồ thực trạng trình độ sư phạm kỹ thuật của GVTH..........................38 Hình 2.5. Biểu đồ thực trạng trình độ tay nghề của GVTH .......................................40 Hình 2.6. Biểu đồ thực trạng mức độ hiểu biết thực tế sản xuất và tiếp cận công nghệ mới của GVTH.........................................................................................................43 Hình 2.7. Biểu đồ đánh giá NLDH của GVTH .........................................................47 Hình 2.8. Biểu đồ kết quả học thực hành của học sinh..............................................49 Hình 3.1. Quy trình xây dựng chương trình bồi dưỡng .............................................66 Hình 3.2. Đồ thị biểu diễn điểm toàn bài (1)...........................................................101 Hình 3.3. Đồ thị biểu diễn điểm chuẩn bị (2) ..........................................................101 Hình 3.4. Đồ thị biểu diễn điểm chuyên môn (3) ....................................................101 Hình 3.5. Đồ thị biểu diễn điểm sư phạm (4) ..........................................................101 Hình 3.6. Biểu đồ so sánh điểm đánh giá bài giảng giữa hai nhóm TN và ĐC (5).........104 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII xác định giáo dục là quốc sách hàng đầu, khẳng định vị trí then chốt của giáo dục, đào tạo trong sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Với quan điểm, định hướng chiến lược được Đảng và Nhà nước đề ra, trong những năm qua ngành GD&ĐT đã tập trung giải quyết nhiều khâu trọng yếu để nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực như đổi mới nội dung chương trình, đổi mới phương pháp dạy học... và đặc biệt là xây dựng chiến lược đầu tư, phát triển đội ngũ giáo viên. Trong đào tạo nghề, người giáo viên đóng vai trò quan trọng đối với việc hình thành kỹ năng nghề nghiệp của học sinh. Người giáo viên là chủ thể của hoạt động dạy học. Hiện nay, để tuyển chọn người vào làm việc tại các doanh nghiệp (đặc biệt là các doanh nghiệp liên doanh với nước ngoài) hoặc xuất khẩu lao động, người tuyển dụng đánh giá nhân cách (năng lực, phẩm chất) đối tượng chủ yếu dựa vào năng lực thực hành nghề nghiệp và các hiểu biết xã hội mà cụ thể là kiểm tra thực tế người đó làm được gì, hiểu biết ra sao qua các bài kiểm tra, các cuộc phỏng vấn trực tiếp do nhà quản lý doanh nghiệp tổ chức hơn là kiểm tra các loại văn bằng, chứng chỉ. Nhân cách của người học có được chính là kết quả giáo dục, đào tạo của các nhà trường. Để người học có năng lực thực hành nghề nghiệp thực sự, có nhiều yếu tố tác động, trong đó yếu tố năng lực hướng dẫn thực hành của người thầy đóng vai trò quyết định. Vì vậy trong quá trình đào tạo của các trường dạy nghề, muốn nâng cao chất lượng đào tạo nghề trước hết phải nâng cao năng lực dạy học (NLDH) cho đội ngũ giáo viên dạy thực hành (sau đây gọi là giáo viên thực hành - GVTH). Đây được xem như một khâu chủ yếu để nâng cao chất lượng đào tạo, một chiến lược về đầu tư phát triển con người (người thầy) hiện đang được Đảng và nhà nước đặc biệt quan tâm. Đối với các nước tiên tiến, việc đào tạo GVTH đã có các quy định về chuẩn trình độ chuyên môn, chuẩn trình độ sư phạm rất cụ thể. Trong khi đó ở Việt Nam việc xây dựng chuẩn và thực hiện chuẩn chức danh giáo viên cho GVTH còn đang trong quá trình hoàn thiện. Việc sử dụng GVTH chưa đạt chuẩn như hiện nay đòi hỏi công tác bồi dưỡng càng cần được quan tâm nhiều hơn. 2 Qua khảo sát thực tế đội ngũ giáo viên tại các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc cho thấy: Các trường đại học sư phạm kỹ thuật và cao đẳng sư phạm kỹ thuật hiện không cung cấp đủ GVTH cho các trường, các trung tâm đào tạo nghề do số lượng các cơ sở đào tạo ngày càng được tăng lên và chỉ tiêu tuyển sinh hàng năm tăng nhanh. Đội ngũ GVTH chủ yếu được tuyển dụng từ một số nguồn khác nhau như: từ công nhân kỹ thuật bậc cao; từ sinh viên tốt nghiệp các trường đại học và cao đẳng kỹ thuật; từ cán bộ, công nhân tốt nghiệp hệ đại học, cao đẳng kỹ thuật không chính quy...được bồi dưỡng các năng lực cần thiết để làm GVTH. Tuy nhiên, những GVTH này còn thiếu và yếu về NLDH. Việc bồi dưỡng NLDH cho GVTH được tuyển dụng từ các nguồn nêu trên chưa được nghiên cứu đầy đủ, chưa đáp ứng nhu cầu thực tế. Vì vậy, việc lựa chọn đề tài “Bồi dưỡng năng lực dạy học cho giáo viên thực hành các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc” sẽ góp phần giải quyết những vấn đề về lý luận và thực tiễn trong việc nâng cao NLDH cho GVTH, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo nghề của các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc trong thời gian tới. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Trên cơ sở lý luận bồi dưỡng năng lực giáo viên và thực trạng năng lực đội ngũ GVTH, đề xuất biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc nhằm chuẩn hóa và từng bước nâng cao năng lực cho GVTH. 3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU - Khách thể nghiên cứu: Hoạt động bồi dưỡng giáo viên dạy nghề. - Đối tượng nghiên cứu: Các biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc. 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Hiện nay, NLDH của đội ngũ GVTH ở các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc chưa đáp ứng được đòi hỏi về đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng để phục vụ phát triển kinh tế, xã hội của địa phương và khu vực. Nếu các biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH được xây dựng trên cơ sở lý luận về phát triển NLDH, các tiêu chí NLDH và phù hợp với nhu cầu thực tế về bồi dưỡng NLDH của GVTH thì sẽ giúp các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc từng bước nâng cao chất lượng đào tạo, đáp ứng nhu cầu xã hội. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Đề tài tập trung nghiên cứu giải quyết những nhiệm vụ sau: 3 - Tổng quan và xây dựng cơ sở lý luận về bồi dưỡng NLDH cho GVTH. - Đánh giá thực trạng năng lực GVTH và thực trạng bồi dưỡng GVTH ở các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc. - Đề xuất các biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc. - Tổ chức khảo nghiệm và thực nghiệm chứng minh tính đúng đắn và hiệu quả của các biện pháp bồi dưỡng được đề xuất. 6. GIỚI HẠN VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Việc khảo sát, đánh giá thực trạng năng lực GVTH được tiến hành ở các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc trong thời gian 5 năm vừa qua và tổ chức thực nghiệm, đánh giá NLDH sau bồi dưỡng của GVTH nghề Điện công nghiệp và GVTH nghề Hàn điện tại Khoa Đào tạo nghề Trường Cao đẳng Kinh tế - Kỹ thuật thuộc Đại học Thái Nguyên. 7. PHƯƠNG PHÁP LUẬN Đề tài được thực hiện trên cơ sở vận dụng hệ thống các quan điểm sau: - Quan điểm hệ thống-cấu trúc: Các biện pháp bồi dưỡng NLDH cho GVTH ở các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc được xem là một hệ thống động, toàn vẹn, thống nhất gồm nhiều hoạt động có mối quan hệ biện chứng với nhau và với các hoạt động khác trong quá trình bồi dưỡng GVTH. Các biện pháp được đề xuất có cấu trúc ổn định tương đối. - Quan điểm thực tiễn: Đề tài nghiên cứu xuất phát từ thực tiễn yêu cầu của việc bồi dưỡng NLDH cho GVTH trong các trường dạy nghề khu vực miền núi phía Bắc và luôn bám sát nội dung, chương trình, hình thức tổ chức, kết quả bồi dưỡng GVTH của các cấp, các ngành để rút ra bài học kinh nghiệm trong công tác bồi dưỡng giáo viên. 8. CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phương pháp nghiên cứu lý luận Một số phương pháp nghiên cứu lý luận bao gồm: Phân tích, tổng hợp và hệ thống hóa, khái quát hóa được sử dụng để nghiên cứu các tài liệu về quan điểm chỉ đạo, chủ trương, đường lối, chính