Luận án Các nhân tố ảnh hưởng đến sự trung thành của các Công ty niêm yết đối với các công ty kiểm toán độc lập tại Việt Nam

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n -------

------- PH¹M NGäC QUANG C¸C NH¢N Tè ¶NH H¦ëNG §ÕN Sù TRUNG THµNH CñA C¸C C¤NG TY NI£M YÕT §èI VíI C¸C C¤NG TY KIÓM TO¸N §éC LËP T¹I VIÖT NAM Chuyªn ngµnh: kÕ to¸n Mà SỐ: 62340301 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. ®Æng ®øc s¬n Hµ néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Xác nhận của GVHD 1 Xác nhận của GVHD 2 Tác giả luận án PGS.TS. Đặng Đức Sơn TS. Phạm Thị Thủy Phạm Ngọc Quang LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành là kết quả của những nỗ lực nghiên cứu nghiêm túc của tác giả sau bốn năm học tập, nghiên cứu cùng với sự giúp đỡ cả về vật chất và tinh thần, những lời động viên vô cùng đáng quý của gia đình, bạn bè, cơ quan. Trước hết, tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy cô Viện Kế toán – Kiểm toán, trường Đại học Kinh tế Quốc dân, đã luôn nhiệt tình cung cấp các tài liệu chuyên môn cũng như các ý kiến bổ ích để tôi hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi vô cùng biết ơn thầy giáo hướng dẫn PGS.TS Đặng Đức Sơn, thầy đã giúp tôi có định hướng nghiên cứu rõ ràng và tư duy khoa học vững vàng trong suốt thời gian thực hiện luận án này. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn các sinh viên và đồng nghiệp tại Khoa Kế toán – Kiểm toán, trường Đại học Kinh tế - ĐHQG Hà Nội đã giúp tôi trong việc thu thập số liệu để tôi hoàn thành luận án này. Nhân dịp này, tác giả cũng xin gửi lời cám ơn tới các cán bộ Viện Đào tạo Sau đại học, Trường Đại học Kinh tế Quốc Dân đã luôn tận tình hỗ trợ cho các nghiên cứu sinh Khóa 33 chúng tôi trong suốt thời gian học tập và làm luận án. Tác giả luận án Phạm Ngọc Quang MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................................... ii MỤC LỤC .......................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................ vi DANH MỤC BẢNG .......................................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................ ix CHƯƠNG 1 ......................................................................................................................... 1 GIỚI THIỆU ....................................................................................................................... 1 1.1 Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu ............................................................................. 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu .............................................................. 5 1.3 Phạm vi và đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 5 1.4 Kết cấu của luận án .................................................................................................... 6 CHƯƠNG 2 ......................................................................................................................... 8 CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ................................................. 8 2.1 Cơ sở lý thuyết của đề tài nghiên cứu ........................................................................ 8 2.2 Tổng quan các nghiên cứu có liên quan .................................................................. 16 2.3 Kết luận chương 2 .................................................................................................... 23 CHƯƠNG 3 ....................................................................................................................... 27 CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN SỰ TRUNG THÀNH CỦA CÁC CTNY ĐỐI VỚI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN TẠI VIỆT NAM ............................................................ 27 3.1 Sự phát triển của TTCK và CTNY tại Việt Nam .................................................... 27 3.2 Tổng quát hoạt động kiểm toán độc lập tại Việt Nam ............................................ 30 3.3 Các nhân tố tác động đến sự trung thành của các CTNY đối với CTKT .............. 35 3.4 Kết luận chương 3 .................................................................................................... 39 CHƯƠNG 4 ....................................................................................................................... 40 CÁC GIẢ THUYẾT KHOA HỌC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................... 40 4.1 Xây dựng giả thuyết khoa học ................................................................................. 40 4.2 Mô hình nghiên cứu ................................................................................................. 41 4.3 Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 43 4.3.1 Quy trình nghiên cứu ........................................................................................... 43 4.3.2 Thiết kế thang đo và phiếu điều tra ...................................................................... 45 4.3.3 Chọn mẫu ............................................................................................................ 49 4.3.4 Thu thập và xử lý dữ liệu ..................................................................................... 50 4.3.5 Phân tích dữ liệu .................................................................................................. 51 CHƯƠNG 5 ....................................................................................................................... 54 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 54 5.1 Thống kê phân tích số liệu khảo sát......................................................................... 54 5.1.1 Thống kê chung ................................................................................................... 54 5.1.2 Đánh giá mối quan hệ thống kê giữa các cặp nhóm khảo sát ................................ 57 5.1.3 Kết quả kiểm định các thang đo ........................................................................... 60 5.2 Phân tích các nhân tố tác động đến sự trung thành của CTNY đối với các CTKT65 5.2.1 Phân tích các nhân tố tác động đến Sự hài lòng về Chất lượng dịch vụ kiểm toán 66 5.2.2 Phân tích cho nhân tố khả năng tiếp cận ............................................................... 73 5.2.3 Phân tích cho nhân tố lợi ích chi phí (LICP) ....................................................... 73 5.2.4 Phân tích cho nhân tố mối quan hệ giữa CTNY và CTKT .................................... 75 5.2.5 Đánh giá thực trạng cảm nhận của CTNY về các nhân tố ảnh hưởng tới sự trung thành ............................................................................................................................ 76 5.2.6 Phân tích tương quan và hồi quy cho các nhân tố tác động đến sự trung thành của các CTNY đối với các CTKT độc lập ........................................................................... 81 5.2.7 Kiểm định giả thuyết nghiên cứu và đánh giá tác động của các nhân tố đến sự trung thành ............................................................................................................................ 84 5.3 Phân tích sự khác biệt giữa các nhóm CTNY cho sự trung thành ......................... 89 5.4 Kết luận chương 5 .................................................................................................... 92 CHƯƠNG 6 ....................................................................................................................... 93 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ............................................................................................... 93 6.1 Kết quả nghiên cứu .................................................................................................. 93 6.2 Những vấn đề rút ra từ kết quả nghiên cứu ............................................................ 93 6.2.1 Những vấn đề về số liệu khảo sát ......................................................................... 93 6.2.2 Những vấn đề về các nhân tố ảnh hưởng tới sự hài lòng ....................................... 94 6.2.3 Thảo luận về các nhân tố ảnh hưởng tới sự trung thành ........................................ 96 6.3 Đóng góp của đề tài .................................................................................................. 99 6.3.1 Những đóng góp về lý luận và khoa học .............................................................. 99 6.3.2 Những đóng góp về thực tiễn ............................................................................. 100 6.4 Những giải pháp cho CTKT để nâng cao sự trung thành của CTNY .................. 101 6.5 Một số kiến nghị và đề xuất đối với các cấp quản lý nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh cho thị trường kiểm toán tại Việt Nam ........................................... 105 6.6 Hạn chế của đề tài và các hướng nghiên cứu tiếp theo ......................................... 106 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ....................................................... 108 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 109 PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 112 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 DN Doanh nghiệp 1 CTNY Công ty niêm yết 2 KTV Kiểm toán viên 4 HOSE Sở Giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh 5 HNX Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội 6 BCTC Báo cáo tài chính 7 VACPA Hội KTV hành nghề Việt Nam 8 SPSS Phần mềm thống kê kinh tế 9 CTKT Công ty kiểm toán 10 KNTC Khả năng tiếp cận 11 LICP Lợi ích chi phí 12 UBCKNN Uỷ ban Chứng khoán Nhà nước 13 TTCK Thị trường chứng khoán DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1 Tóm tắt cơ sở lý thuyết và tổng quan các nghiên cứu điển hình ...................... 24 Bảng 3.1: Điều kiện CTNY trên TTCK Việt Nam theo Nghị định số 58/CP .................. 28 Bảng 5.1 Thống kê mô tả các công ty khảo sát ................................................................ 57 Bảng 5.2 Liên hệ giữa doanh thu và quy mô DN ............................................................. 58 Bảng 5.3 Liên hệ giữa loại hình CTKT và phí kiểm toán ................................................ 58 Bảng 5.4 Liên hệ giữa quy mô DN và CTKT ................................................................... 59 Bảng 5.5 Liên hệ giữa CTKT và dịch vụ tư vấn .............................................................. 59 Bảng 5.6 Kiểm định sự tin cậy thang đo cho nhân tố PTHH .......................................... 60 Bảng 5.7 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố TC ................................................ 61 Bảng 5.8 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố SL ................................................ 61 Bảng 5.9 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố DB ................................................ 62 Bảng 5.10 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố DB sau khi loại bỏ biến quan sát DB1 .................................................................................................................................... 62 Bảng 5.11 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố QT.............................................. 62 Bảng 5.12 Kiểm định độ tin cậy thang đo cho nhân tố QT sau khi loại biến QT1 ......... 63 Bảng 5.13 Kiểm định sự tin cậy thang đo cho KNTC ...................................................... 63 Bảng 5.14 Kiểm định sự tin cậy thang đo cho LICP ........................................................ 64 Bảng 5.15 Kiểm định sự tin cậy thang đo cho mối quan hệ............................................. 64 Bảng 5.16 Kiểm định sự tin cậy thang đo cho mối quan hệ sau khi loại QH1 ................ 65 Bảng 5.17 Phân tích nhân tố về chất lượng dịch vụ kiểm toán ....................................... 66 Bảng 5.18 Mối quan hệ giữa các cặp biến ........................................................................ 69 Bảng 5.19 Kết quả hồi quy ban đầu ................................................................................. 70 Bảng 5.20 Kết quả hồi quy cuối cùng cho sự hài lòng ..................................................... 70 Bảng 5.21 Kết quả phân tích mức độ tác động của các nhân tố đến sự hài lòng ............ 72 Bảng 5.22 Phân tích nhân tố khám phá cho KNTC......................................................... 73 Bảng 5.23 Phân tích nhân tố khám phá LICP ................................................................. 74 Bảng 5.24 Phân tích nhân tố khám phá mối quan hệ giữa CTNY và CTKT ................. 75 Bảng 5.25 Thực trạng đánh giá về sự hài lòng ................................................................. 77 Bảng 5.26 Thực trạng đánh giá KNTC ............................................................................ 77 Bảng 5.27 Thực trạnh đánh giá LICP về hiệu quả hoạt động ......................................... 78 Bảng 5.28 Thực trạng đánh giá LICP vốn vay và kí kết hợp đồng ................................. 78 Bảng 5.29 Thực trạng đánh giá về QHNV ....................................................................... 79 Bảng 5.30 Thực trạng đánh giá về QHCN ....................................................................... 80 Bảng 5.31 Thống kê tần suất sự trung thành ................................................................... 80 Bảng 5.32 Đánh giá sự phù hợp của mô hình .................................................................. 82 Bảng 5.33 Bảng đánh giá tỷ lệ dự đoán của mô hình ....................................................... 82 Bảng 5.34 Ma trận hệ số tương quan với biến sự trung thành ........................................ 83 Bảng 5.35 Kết quả phân tích hồi quy cho sự trung thành ban đầu ................................. 83 Bảng 5.36 Kết quả phân tích hồi quy cho sự trung thành cuối cùng .............................. 84 Bảng 5.37 Kết quả phân tích mức độ tác động của các nhân tố đến sự trung thành ..... 87 Bảng 5.38 Kết quả phân tích sự trung thành cho nhóm DN sử dụng Big 4 và ngoài Big 4 ........................................................................................................................................... 89 Bảng 5.39 Kết quả phân tích trung bình sự trung thành cho nhóm DN ......................... 89 sử dụng Big 4 ..................................................................................................................... 89 Bảng 5.40 Kết quả phân tích sự trung thành cho nhóm DN ........................................... 90 theo vùng miền .................................................................................................................. 90 Bảng 5.41 Kết quả phân tích sự trung thành cho nhóm DN theo quy mô ...................... 90 Bảng 5.42 Kết quả phân tích sự trung thành cho nhóm DN ........................................... 91 theo ngành nghề ................................................................................................................ 91 DANH MỤC HÌNH Hình 3.1 Biểu đồ tăng trưởng số lượng CTNY ................................................................ 28 Hình 3.2 Biểu đồ tăng trưởng số lượng CTKT ................................................................ 31 Hình 3.3 Biểu đồ tăng trưởng đội ngũ KTV hành nghề .................................................. 32 Hình 3.4 Biểu đồ tăng trưởng doanh thu của ngành kiểm toán ...................................... 33 Hình 3.5 Doanh thu của 10 DNKT lớn nhất tại Việt Nam năm 2015(tỷ đồng) ............... 36 Hình 4.1 Mô hình đánh giá các nhân tố tác động đến sự trung thành ............................ 42 Hình 4.2 Sơ đồ quy trình thực hiện nghiên cứu ............................................................... 43 Hình 5.1 Biểu đồ vị trí các công ty khảo sát ..................................................................... 55 Hình 5.2 Biểu đồ số lượng các công ty khảo sát ............................................................... 55 Hình 5.3 Biểu đồ doanh thu các công ty khảo sát ............................................................ 55 Hình 5.4 Biểu đồ ngành nghề các công ty khảo sát .......................................................... 56 Hình 5.5 Biểu đồ về sử dụng CTKT của các công ty khảo sát ......................................... 56 Hình 5.6 Biểu đồ phân phối phần dư ............................................................................... 71 Hình 5.7 Kết quả đánh giá về sự trung thành .................................................................. 87 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU 1.1 Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu Trong lĩnh vực kinh doanh dịch vụ nói chung, nơi diễn ra các hoạt động cung cấp dịch vụ giữa bên mua và bên bán, thì việc duy trì sự trung thành của khách hàng là một trong các mục tiêu quan trọng của các DN cung cấp dịch vụ. Sự trung thành này sẽ giúp DN phát triển ổn định (Gwinner và cộng sự, 1998), giảm các chi phí để thu hút các khách hàng mới (Payne và Frow, 2005) và tạo ra thương hiệu cho công ty (Bhattacharya và Sen, 2003). Sự hài lòng về chất lượng dịch vụ cùng với các yếu tố khác như giá phí dịch vụ, khả năng tiếp cận dịch vụ, hay uy tín của bên cung cấp dịch vụ sẽ tác động đến việc khách hàng có tiếp tục (hoặc lựa chọn) sử dụng dịch vụ của nhà cung cấp hay không (Ladhari và cộng sự, 2011). Trong lĩnh vực kiểm toán BCTC nói riêng, điểm giống như các loại hình kinh doanh dịch vụ khác là cũng diễn ra các hoạt động cung cấp dịch vụ giữa bên mua và bên bán, thì việc duy trì một danh mục các khách hàng trung thành với CTKT độc lập sẽ tạo nên những thuận lợi về mặt kinh tế và cạnh tranh trên thị trường, cũng như làm tăng hiệu quả hoạt động kinh doanh cho các CTKT (Yang và Peterson, 2004; Ravald và Gronroos, 1996). Tuy nhiên, do kiểm toán là loại hình dịch vụ đặc thù, có nhiều bên liên quan bao gồm: Chủ thể kiểm toán là các CTKT (cung cấp dịch vụ kiểm toán BCTC), khách thể kiểm toán là các CTNY (sử dụng dịch vụ kiểm toán), và bên thứ ba là những đối tượng sử dụng BCTC và báo cáo kiểm toán (gồm các nhà đầu tư, đối tác, các cơ quan quản lý có thẩm quyền, chuyên gia phân tích). Dưới góc độ quản lý vĩ mô, trong loại hình dịch vụ kiểm toán thì yếu tố chất lượng của báo cáo kiểm toán là đặc biệt quan trọng vì tẩm ảnh hưởng rất lớn đến việc ra quyết định của các nhà đầu tư và nhiều đối tượng khác có quan tâm đến BCTC của DN. Do sự đặc thù như vậy, nên đối với các CTKT, ngoài việc duy trì sự trung thành của các DN cần đi đôi với việc đảm bảo chất lượng của công tác kiểm toán. Thực tế, thị trường kiểm toán trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đang diễn ra sự cạnh tranh giữa các CTKT trong việc tìm kiếm khách hàng mới và duy trì khách hàng cũ. Đặc biệt tại Việt Nam, theo ông Bùi Văn Mai (2011) việc phân chia thị phần có xu hướng tập trung vào Big 4 làm cho các CTKT Việt đã khó khăn, nay càng khó khăn hơn. Điều này dẫn đến sự cạnh tranh giữa các CTKT Việt trong việc tìm kiếm hợp đồng kiểm toán và duy trì danh mục khách hàng. Thêm nữa, việc cạnh 2 tranh bằng phí kiểm toán tại Việt Nam đang hết sức phổ biến và sẽ làm ảnh hưởng tiêu cực tới chất lượng kiểm toán BCTC. Theo Hằng Phương (2013), việc lựa chọn CTKT ở nhiều tổ chức niêm