Luận án Chính sách thương mại biên giới của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA BÙI BÁ NGHIÊM CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ LUẬN ÁN TIẾN SỸ QUẢN LÝ CÔNG HÀ NỘI - 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA BÙI BÁ NGHIÊM CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ Chuyên ngành: Quản lý công Mã số : 9 34 04 03 LUẬN ÁN TIẾN SỸ QUẢN LÝ CÔNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Lê Quốc Lý 2. PGS. TS. Trần Thị Cúc HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận án Tiến sỹ “Chính sách thương mại biên giới của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế” là công trình nghiên cứu độc lập của riêng tôi. Các số liệu nêu trong Luận án là trung thực. Những kết quả nghiên cứu khoa học của Luận án chƣa đƣợc công bố trong bất cứ công trình nào khác./. Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả Luận án Bùi Bá Nghiêm ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện Luận án Tiến sỹ “Chính sách thương mại biên giới của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế”, tôi đã nhận đƣợc rất nhiều sự giúp đỡ, tạo điều kiện của tập thể Lãnh đạo, các nhà khoa học, giảng viên Khoa Quản lý nhà nƣớc về Kinh tế và Tài chính công, Ban Quản lý đào tạo của Học viện Hành chính Quốc gia. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành về sự giúp đỡ đó. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc hai giảng viên hƣớng dẫn khoa học là: PGS. TS. Lê Quốc Lý và PGS. TS. Trần Thị Cúc đã trực tiếp hƣớng dẫn và tận tình chỉ bảo cho tôi nghiên cứu hòan thành Luận án này. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến những ngƣời bạn, đồng nghiệp của tôi đang công tác tại Bộ Công Thƣơng và các Bộ, ngành khác liên quan cùng gia đình đã luôn động viên, khích lệ, tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện và hòan thành Luận án này. Tất cả sự giúp đỡ nêu trên, tôi luôn ghi nhớ và trân trọng mang theo trong suốt quá trình học tập, công tác của mình. Một lần nữa, tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2024 Tác giả Luận án Bùi Bá Nghiêm iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH .....................vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT NAM ........ vii DANH MỤC CÁC BẢNG ......................................................................................... viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ............................................................................................... 1 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ........................................................... 3 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ............................................................ 3 4. PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................... 4 5. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU VÀ GIẢ THUYẾT KHOA HỌC..................................... 6 6. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI VỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN ........... 7 7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN ..................................................................................... 7 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ....................................................................................................................... 8 1.1. NỘI DUNG TỔNG QUAN ...................................................................................... 8 1.1.1. Các công trình nghiên cứu về chính sách thương mại .......................................... 8 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về chính sách thương mại biên giới ......................... 16 1.1.3. Các lý thuyết liên quan đến chính sách thương mại biên giới ............................ 22 1.2. ĐÁNH GIÁ KHÁI QUÁT CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 28 1.2.1. Những kết quả đạt được chủ yếu của các công trình nghiên cứu trước đây .............. 28 1.2.2. Những khoảng trống nghiên cứu và nhiệm vụ đặt ra cho Luận án ..................... 30 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ................................................................................................ 31 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ ......................... 32 2.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI VÀ CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI ......................................................................................... 32 2.1.1. Khái quát chung về thương mại biên giới ........................................................... 32 iv 2.1.2. Khái quát chung về chính sách thương mại biên giới trong quá trình hội nhập quốc tế ............................................................................................................................ 35 2.2. NỘI DUNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ................................ 42 2.2.1. Nội dung chính sách thương mại biên giới trong quá trình hội nhập quốc tế .... 42 2.2.2. Khung phân tích chính sách thương mại biên giới và tiêu chí đánh giá sự phát triển của thương mại biên giới trong quá trình hội nhập quốc tế ................................. 50 2.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách thương mại biên giới trong quá trình hội nhập quốc tế................................................................................................................... 53 2.3. CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM .................................... 56 2.3.1. Chính sách thương mại biên giới của Mỹ ........................................................... 56 2.3.2. Chính sách thương mại biên giới của Trung Quốc ............................................. 64 2.3.3. Chính sách thương mại biên giới của Thái Lan .................................................. 68 2.3.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ..................................................................... 71 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ................................................................................................ 75 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ................................... 76 3.1. KHÁI QUÁT SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI VÀ HẠ TẦNG THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM .............................................................................. 76 3.1.1. Khái quát sự phát triển kinh tế - xã hội các tỉnh biên giới của Việt Nam ................ 76 3.1.2. Khái quát sự phát triển hạ tầng thương mại biên giới của Việt Nam ................. 78 3.2. THỰC TRẠNG XÂY DỰNG VÀ HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ ............ 82 3.2.1. Cơ chế, chính sách hợp tác thương mại biên giới của Việt Nam ........................ 82 3.2.2. Thực trạng các nội dung chính sách thương mại biên giới của Việt Nam ................. 87 3.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2015 - 2022 ....................................................................... 107 3.3.1. Những kết quả đạt được .................................................................................... 107 3.3.2. Những hạn chế, tồn tại ...................................................................................... 113 3.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế, tồn tại .......................................................... 117 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 .............................................................................................. 124 v CHƢƠNG 4: HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ................................. 125 4.1. BỐI CẢNH VÀ DỰ BÁO CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM TRONG QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ .................................................................................................................... 125 4.1.1. Bối cảnh quốc tế và trong nước ......................................................................... 125 4.1.2. Dự báo các yếu tố tác động đến chính sách thương mại biên giới của Việt Nam ....... 131 4.2. QUAN ĐIỂM, NGUYÊN TẮC VÀ ĐỊNH HƢỚNG ĐIỀU CHỈNH CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2030, TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2035 .......................................................................................................... 138 4.2.1. Quan điểm.......................................................................................................... 138 4.2.2. Nguyên tắc ......................................................................................................... 141 4.2.3. Mục tiêu ............................................................................................................. 141 4.2.4. Định hướng ........................................................................................................ 143 4.3. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH THƢƠNG MẠI BIÊN GIỚI CỦA VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2030, TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2035................................... 145 4.3.1. Giải pháp đối với chính sách về hàng hóa ........................................................ 145 4.3.2. Giải pháp đối với chính sách về thương nhân và cư dân biên giới .................. 147 4.3.3. Giải pháp đối với chính sách về thuế, phí và lệ phí .......................................... 147 4.3.4. Giải pháp đối với chính sách về chợ biên giới .................................................. 148 4.3.5. Giải pháp đối với cơ chế quản lý và điều hành thương mại biên giới .............. 149 4.3.6. Giải pháp đối với chính sách hỗ trợ thương mại biên giới ............................... 151 4.3.7. Các giải pháp khác ............................................................................................ 155 TIỂU KẾT CHƢƠNG 4 .............................................................................................. 167 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 169 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ........................................................ 173 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 174 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 178 vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Từ viết tắt Từ đầy đủ tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt Nam ACMES Ayeyarwady - Chao Phraya - Mekong Economic Cooperation Strategy Chiến lƣợc hợp tác kinh tế Ayeyarwady - Chao Phraya - Mekong AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng Kinh tế ASEAN AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do ASEAN ASEAN Association of South East Asian Nations Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CPTPP Comprehensive and Progressive Trans - Pacific Partnership Hiệp định Đối tác toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dƣơng EU The European Union Liên minh Châu Âu FDI Foreign Direct Invesment Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài FTA Free Trade Agreement Hiệp định Thƣơng mại tự do GMS Greater Mekong Subregion Hợp tác Tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng NAFTA North American Free Trade Area Khu vực Mậu dịch tự do Bắc Mỹ RCEP Regional Comprehensive Economic Partnership Hiệp định Đối tác toàn diện Kinh tế khu vực SEZ Special Economic Zone Đặc khu kinh tế SPS Sanitary and Phytosanitary Các biện pháp vệ sinh và kiểm dịch động vật USD The United State Dollar Đồng Đô la Mỹ TBT Technical Barriers to Trade Hàng rào kỹ thuật trong thƣơng mại WB World Bank Ngân hàng Thế giới WTO World Trade Organizaion Tổ chức Thƣơng mại thế giới vii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT NAM Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt Nam CHDCND Cộng hòa Dân chủ Nhân dân CHXHCN Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa KN Kim ngạch KTCK Kinh tế cửa khẩu NSNN Ngân sách nhà nƣớc UBND Ủy ban nhân dân XNC Xuất nhập cảnh XNK Xuất nhập khẩu XTTM Xúc tiến thƣơng mại TMBG Thƣơng mại biên giới TMSP Thƣơng mại song phƣơng viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Nội dung chính sách thương mại biên giới trong quá trình hội nhập quốc tế .... 43 Bảng 4.1: Dự báo lưu lượng hàng hóa, người và phương tiện qua biên giới Việt Nam - Trung Quốc đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2035 ................................................ 133 Bảng 4.2: Dự báo lưu lượng hàng hóa, người và phương tiện qua biên giới Việt Nam - Lào đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2035 ............................................................. 134 Bảng 4.3: Dự báo lưu lượng hàng hóa, người và phương tiện qua biên giới Việt Nam - Campuchia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2035 ................................................. 134 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Sự hình thành và phát triển thƣơng mại biên giới là hiện tƣợng tự nhiên của lịch sử khách quan cùng với sự phát triển của nhu cầu trao đổi hàng hóa và sự hình thành các thể chế chính trị Nhà nƣớc. Thƣơng mại biên giới cũng là hình thức kinh tế đối ngoại đƣợc hình thành sớm nhất, bắt đầu từ nhu cầu tự nhiên về trao đổi hàng hóa của dân cƣ khu vực dọc biên giới tới các chợ biên giới, dần dần phát triển thêm các hình thức khác trên cơ sở phát triển kinh tế hàng hóa, dịch vụ. Nhƣ vậy, thƣơng mại biên giới là hình thức đặc thù của kinh tế đối ngoại, tạo thành bộ phận quan trọng của hoạt động kinh tế tại khu vực biên giới với các nƣớc láng giềng. Đặc biệt ở Việt Nam, thƣơng mại biên giới có ý nghĩa quan trọng trong việc xóa đói, giảm nghèo, cải thiện, nâng cao đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội và trình độ dân trí của cƣ dân vùng biên giới, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế của các tỉnh biên giới cũng nhƣ góp phần thúc đẩy phát triển nền kinh tế của cả nƣớc; từ đó giúp tăng cƣờng công tác hội nhập ngày càng đi vào thực chất, bền vững, thắt chặt hơn nữa mối quan hệ giữa các tỉnh hai bên biên giới, góp phần củng cố quan hệ hữu nghị truyền thống lâu đời và hợp tác toàn diện với Trung Quốc, Lào, Campuchia; đồng thời, góp phần giữ vững độc lập chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, đảm bảo quốc phòng, an ninh, trật tự an toàn xã hội khu vực biên giới. Đây cũng là vấn đề mấu chốt của quá trình công nghiệp hóa hiện đại hóa đất nƣớc. Thông qua việc mua bán qua các cửa khẩu biên giới, có thể gián tiếp hoặc trực tiếp mở rộng buôn bán với các nƣớc có chung đƣờng biên giới hoặc các nƣớc có quan hệ thƣơng mại tốt với nƣớc láng giềng, từ đó có thể mở rộng buôn bán với các nƣớc trong khu vực và thế giới. Có thể thấy, thƣơng mại biên giới cũng đƣợc nhiều quốc gia trên thế giới quan tâm trong nhiều năm qua nhƣ: Mỹ, Trung Quốc, Thái Lan, đã có nhiều cơ chế, chính sách, chƣơng trình hợp tác phát triển thƣơng mại qua biên giới với các nƣớc láng giềng. Trong những năm qua, Việt Nam đã tăng cƣờng hợp tác với Trung Quốc, Lào và Campuchia về quản lý và phát triển thƣơng mại biên giới. Nhận thức rõ đƣợc tầm quan trọng của thƣơng mại biên giới, Việt Nam đã vừa chủ động lại vừa hợp tác với các nƣớc láng giềng trong công tác ban hành các cơ chế, chính sách về quản lý và phát triển thƣơng mại biên giới. Nhìn chung, nƣớc ta đã bƣớc đầu xây dựng đƣợc hệ thống văn bản pháp luật, các cơ chế, chính sách về thƣơng mại biên giới, đây thực sự là công cụ thiết yếu điều chỉnh hoạt động thƣơng mại biên giới đi đúng hƣớng và thúc đẩy xuất nhập khẩu qua biên giới ngày càng phát triển. Tuy vậy, hoạt động thƣơng mại qua biên giới giữa nƣớc ta với Trung Quốc, Lào và Campuchia vẫn ẩn chứa nhiều vấn đề bất cập, tồn tại trong một số cơ chế, chính sách phát triển thƣơng mại biên giới còn chƣa đồng bộ, phù hợp với thực tiễn phát triển nhanh chóng của thƣơng mại quốc tế đang đặt ra hiện nay. Do đó, trong suốt quá trình mở cửa phát triển nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đến nay, Việt Nam đã liên tục hoàn thiện cơ chế, chính sách pháp luật về thƣơng mại nói chung và thƣơng mại biên giới nói riêng để thực hiện quản lý nền kinh tế phù hợp với điều kiện hội nhập. Ngày 05 tháng 11 năm 2016, Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng Cộng sản Việt Nam đã tiếp tục khẳng định rõ quan điểm tại Nghị quyết số 06-NQ/TW: “Hội nhập kinh tế quốc tế là trọng tâm của hội nhập quốc tế; hội nhập trong các lĩnh vực khác phải tạo thuận lợi cho hội nhập 2 kinh tế quốc tế. Hội nhập kinh tế quốc tế là sự nghiệp của toàn dân; doanh nhân, doanh nghiệp, đội ngũ trí thức là lực lượng đi đầu. Nhà nước cần tập trung khuyến khích, tạo điều kiện cho sự phát triển, nâng cao năng lực cạnh tranh của quốc gia, doanh nghiệp và sản phẩm Việt Nam, nâng cao trình độ phát triển của nền kinh tế”. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng thời gian qua đã thúc đẩy phát triển tăng trƣởng kinh tế, mở rộng thị trƣờng, đẩy mạnh xuất khẩu và tăng cƣờng thu hút FDI. Sau hơn 35 năm “Đổi mới”, nền kinh tế Việt Nam đã có những chuyển biến căn bản. Quy mô thƣơng mại tăng nhanh, đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài ngày càng nhiều và tốc độ tăng trƣởng kinh tế cao, hội nhập thực sự là động lực chính cho sự phát triển kinh tế xã hội ở Việt Nam. Nhờ những cải cách trong những thập kỷ qua, kinh tế Việt Nam đã ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Trong thời gian qua, Việt Nam đã nỗ lực cùng ASEAN xây dựng thành công Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) 2015 và hƣớng tới tầm nhìn 2025; AEC kết nối nền kinh tế của 10 quốc gia ASEAN với quy mô dân số khoảng 630 triệu ngƣời, là một trong 3 cột trụ của Cộng đồng ASEAN bên cạnh hai cột trụ về Chính trị - An ninh và Văn hóa - Xã hội; đồng thời đã thúc đẩy mạnh mẽ tiến trình đàm phán, ký kết và thực thi các FTA với các đối tác thƣơng mại quan trọng của Việt Nam nhƣ: Hàn Quốc, Liên minh Kinh tế Á Âu, Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dƣơng (CPTPP), Hiệp định Thƣơng mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh Châu Âu (EVFTA), Hiệp định Đối tác Kinh tế toàn diện Khu vực (RCEP). Việc Việt Nam đang dần hội nhập ngày càng sâu, rộng vào khu vực và thế giới nhƣ hiện nay đã mở ra thêm nhiều thị trƣờng mới, nhiều cơ hội hợp tác phát triển kinh tế, thu hút nhiều hơn đầu tƣ nƣớc ngoài vào Việt Nam,... nhƣng đồng thời cũng tạo ra nhiều thách thức to lớn không kém cho cả nền kinh tế và các doanh nghiệp Việt Nam, sức ép cạnh tranh từ hàng hóa, dịch vụ, đầu tƣ, lao động,... đến từ những thị trƣờng này. Vì vậy, các cơ chế, chính sách quản lý và phát triển thƣơng mại biên giới của Việt Nam trong giai đoạn tới sẽ chịu nhiều tác động trong bối cảnh hội nhập quốc tế, đặc biệt là từ khu vực ASEAN. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế với nhiều thỏa thuận, điều kiện, định chế chặt chẽ về thƣơng mại, thƣơng mại biên giới không chỉ đóng vai trò quan trọng là cầu nối trung chuyển hàng hóa, dịch vụ với các nƣớc láng giềng để tiếp cận thị trƣờng khu vực và toàn cầu mà còn đóng vai trò đặc biệt quan trọng do cơ chế biên mậu là một cơ chế đặc biệt của một quốc gia đơn phƣơng thực thi không bị ràng buộc theo các quy định của WTO, nhằm mục tiêu khuyến khích hoạt động kinh tế, thúc đẩy tiêu dùng và sản xuất vùng biên giới. Nhƣ vậy, có thể thấy ở khía cạnh nghiên cứu khoa học quản lý công, tác giả nhận thấy sự cần thiết nghiên cứu đề tài “Chính sách thương mại biên giới của Việt Nam trong quá trình