Luận án Cơ sở khoa học v à gi ải pháp thực hiện quyền tự chủ và trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của các trư ờng cao đẳng khu vực Tây Bắc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM ___________________________ CHỬ THỊ HẢI C¥ Së KHOA HäC Vµ GI¶I PH¸P THùC HIÖN QUYÒN Tù CHñ Vµ TR¸CH NHIÖM X· HéI TRONG QU¶N Lý TµI CHÝNH CñA C¸C TR¦êNG CAO §¼NG KHU VùC T¢Y B¾C Chuyên ngành: QUẢN LÝ GIÁO DỤC Mã số: 62.14.01.14 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Phạm Quang Sáng 2. PGS.TS Đặng Quốc Bảo Hà Nội - 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Chử Thị Hải LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Phạm Quang Sáng, PGS.TS Đặng Quốc Bảo, những người thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cứu, thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Quý thầy cô trong Hội đồng bảo vệ chuyên đề, Hội đồng bảo vệ cấp bộ môn đã có nhiều ý kiến đóng góp quý báu giúp tôi nghiên cứu bổ sung trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Quý lãnh đạo Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, Quý lãnh đạo Trung tâm Đào tạo - Bồi dưỡng thuộc Viện K hoa học Giáo dục Việt Nam và thầy cô của trung tâm, đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong s uốt quá trình học tập, nghiên cứu, bảo vệ luận án ở các cấp. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy Hiệu trưởng và các Quý thầy cô của 7 trường nghiên cứu, khảo sát và người thân, gia đình đã khuyến khích, động viên, giúp tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Tác giả luận án Chử Thị Hải MỤC LỤC MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI...................................................................................................1 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU ...........................................................................................3 3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ........................................................3 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC ...........................................................................................3 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ...........................................................................................3 6. GIỚI HẠN CỦA ĐỀ TÀI................................................................................................4 7. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...............................4 8. LUẬN ĐIỂM BẢO VỆ ...................................................................................................6 9. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ..............................................................................7 10. CẤU TRÚC LUẬN ÁN................................................................................................7 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG LẬP VÀ KINH NGHIỆM CÁC NƯỚC ............8 1.1. TỔNG QUAN LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ .................................................8 1.1.1. Nghiên cứu ngoài nước..............................................................................8 1.1.2. Nghiên cứu trong nước ............................................................................10 1.2. TRƯỜNG CAO ĐẲNG VÀ VAI TRÒ CỦA NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH .........13 1.2.1. Sứ mệnh của trường cao đẳng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội .......13 1.2.2. Vai trò của nguồn lực tài chính với sự phát triển của trường cao đẳng...15 1.3. PHÂN CẤP, TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI VỀ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG ..................................................................17 1.3.1. Quản lý tài chính trong các trường cao đẳng công lập ............................17 1.3.2. Phân cấp quản lý và phân cấp quản lý tài chính......................................21 1.3.3. Tự chủ và tự chủ tài chính .......................................................................23 1.3.4. Trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của các trường cao đẳng.....32 1.3.5. Mối quan hệ giữa tự chủ và trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của các trường cao đẳng công lập............................................................39 1.4. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI VỀ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG .....................41 1.4.1. Chủ trương, chính sách của Nhà nước.....................................................41 1.4.2. Nhận thức của cán bộ quản lý, giảng viên, nhân viên về tự chủ và trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính ........................................................42 1.4.3. Trình độ tổ chức, năng lực của cán bộ quản lý nhà trường trong việc huy động và sử dụng nguồn tài chính................................................................43 1.4.4. Điều kiện kinh tế, xã hội của địa phương nơi trường đóng và phục vụ ..44 1.5. NHỮNG YÊU CẦU CƠ BẢN VỀ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA NHÀ TRƯỜNG KHI THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI .....45 1.5.1. Đảm bảo tính hiệu quả .............................................................................46 1.5.2. Đảm bảo tính linh hoạt ............................................................................47 1.5.3. Đảm bảo tính minh bạch ..........................................................................47 1.5.4. Đảm bảo tính công khai ...........................................................................49 1.6. PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ...................................................................................50 1.6.1. Lựa chọn tiêu chí đánh giá.......................................................................50 1.6.2. Xác định trọng số của tiêu chí .................................................................54 1.6.3. Phân bậc các tiêu chí đánh giá.................................................................55 1.6.4. Tiến hành đánh giá...................................................................................56 1.6.5. Đánh giá kết quả ......................................................................................56 1.7. KINH NGHIỆM CỦA CÁC NƯỚC VỀ THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH GIÁO DỤC ĐẠI HỌC ............................................................................................................................58 1.7.1. Kinh nghiệm của Mỹ ...............................................................................58 1.7.2. Kinh nghiệm Singapore ...........................................................................59 1.7.3. Kinh nghiệm của Nhật Bản......................................................................59 1.7.4. Kinh nghiệm của Trung Quốc .................................................................60 1.7.5. Kinh nghiệm của Hàn Quốc ....................................................................61 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .............................................................................................62 Chương 2: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH Ở CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG KHU VỰC TÂY BẮC .........................................................................64 2.1. TỔNG QUAN KHUNG PHÁP LÝ VỀ TÀI CHÍNH CỦA CÁC CƠ SỞ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC VÀ KHÁI QUÁT ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - Xà HỘI KHU VỰC TÂY BẮC.......................................................................................64 2.1.1. Tổng quan khung pháp lý về quyền tự chủ và trách nhiệm xã hội về tài chính trong GDĐH ở nước ta .......................................................................64 2.1.2. Đặc điểm địa lý tự nhiên khu vực Tây Bắc .............................................66 2.1.3. Đặc điểm kinh tế - xã hội khu vực Tây Bắc ............................................66 2.2. HIỆN TRẠNG CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG KHU VỰC TÂY BẮC ................68 2.3. QUY MÔ VÀ TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO CỦA 4 TRƯỜNG ĐƯỢC NGHIÊN CỨU ....................................................................................................................................71 2.3.1. Trường Cao đẳng Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên .....................................71 2.3.2. Trường Cao đẳng Cộng đồng Lai Châu...................................................72 2.3.3. Trường Cao đẳng Sơn La ........................................................................73 2.3.4. Trường Cao đẳng Sư phạm Điện Biên ....................................................74 2.4. ĐÁNH GIÁ CÔNG TÁC QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG KHU VỰC TÂY BẮC THEO CÁC TIÊU CHÍ ......................................75 2.4.1. Đánh giá mức độ tham gia của cán bộ, viên chức trong việc thực hiện tự chủ tài chính...........................................................................................75 2.4.2. Đánh giá mức độ thực hiện trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính...................................................................................................................79 2.4.3. Đánh giá mức độ thực hiện tính công khai trong quản lý tài chính .......86 2.4.4. Đánh giá theo cơ cấu các nhóm chi .........................................................89 2.4.5. Đánh giá theo cơ cấu và mức độ tự chủ về nguồn thu...........................100 2.4.6. Đánh giá tổng hợp mức độ tự chủ tài chính và trách nhiệm xã hội của các trường cao đẳng khu vực Tây Bắc ......................................................114 2.5. NHỮNG THÀNH TỰU VÀ HẠN CHẾ THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG KHU VỰC TÂY BẮC ..........................................................118 2.5.1. Thành tựu ...............................................................................................118 2.5.2. Hạn chế và nguyên nhân........................................................................120 Chương 3: GIẢI PHÁP THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG KHU VỰC TÂY BẮC .......................................................................127 3.1. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CÁC TRƯỜNG VÀ NGUYÊN TẮC LỰA CHỌN GIẢI PHÁP..........................................................................................................127 3.1.1. Định hướng của Nhà nước.....................................................................127 3.1.2. Định hướng phát triển của các trường cao đẳng công lập khu vực Tây Bắc ............................................................................................................130 3.1.3. Nguyên tắc lựa chọn các giải pháp ........................................................132 3.2. CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN QUYỀN TỰ CHỦ VÀ TRÁCH NHIỆM Xà HỘI TRONG QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG LẬP KHU VỰC TÂY BẮC...............................................................................136 3.2.1. Đổi mới nhận thức về thực hiện tự chủ và trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính đối với hoạt động của nhà trường ........................................138 3.2.2. Hoàn thiện công tác kế hoạch nguồn thu và sử dụng kinh phí tạo điều kiện chủ động trong quản lý và thực hiện các mục tiêu phát triển của trường...............................................................................................................141 3.2.3. Đa dạng hóa nguồn thu trên cơ sở phát huy sự năng động sáng tạo của các khoa, phòng và mỗi cán bộ, giảng viên ..............................................145 3.2.4. Bổ sung, hoàn thiện quy chế chi tiêu nội bộ phù hợp với thực tiễn, đảm bảo tính hiệu quả sử dụng kinh phí và hiệu suất lao động.......................148 3.2.5. Nâng cao năng lực quản lý tài chính của lãnh đạo nhà trường, cán bộ quản lý các phòng, khoa và đổi mới bộ máy, nâng chất lượng nhân lực làm công tác tài chính .............................................................................................151 3.2.6. Thực hiện phân tích đánh giá hoạt động tài chính điều chỉnh kịp thời những bất cập trong quản lý nhà trường ..........................................................154 3.2.7. Thực hiện cơ chế giám sát tài chính, kiểm tra nội bộ đảm bảo hiệu quả và minh bạch .............................................................................................156 3.3. MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁC GIẢI PHÁP.............................................................161 3.4. KHẢO NGHIỆM VÀ THỬ NGHIỆM MỘT SỐ GIẢI PHÁP ............................163 3.4.1. Khảo nghiệm tính cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp ...............163 3.4.2. Thử nghiệm giải pháp đa dạng hóa các nguồn thu ................................164 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...........................................................................................171 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..........................................................................173 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................176 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU .............................................184 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AUN ASEAN University Network CB, GV Cán bộ, giáo viên CĐ Cao đẳng CNH – HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ĐH Đại học EUA European University Association GD&ĐT Giáo dục và đào tạo GDĐH Giáo dục đại học HCSN Hành chính sự nghiệp HSSV Học sinh, sinh viên KHCN Khoa học công nghệ KT-XH Kinh tế, xã hội LHS Lưu học sinh MTCL Mục tiêu chất lượng NĐ – CP Nghị định Chính phủ NNS Ngoài ngân sách NSNN Ngân sách nhà nước SP Sản phẩm SX Sản xuất TCCN Trung cấp chuyên nghiệp TCTC Tự chủ tài chính TN – TH Thí nghiệm thực hành TNXH Trách nhiệm xã hội TSCĐ Tài sản cố định TTQT Thủ tục quy trình VLVH Vừa làm vừa học XDCB Xây dựng cơ bản DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Các nội dung chính của tự chủ đại học................................................................31 Bảng 1.2: Bảng chuẩn đánh giá tổng hợp ...........................................................................56 Bảng 2.1: Diện tích, dân số của các tỉnh thuộc khu vực Tây Bắc ......................................67 Bảng 2.2: Số lượng các trường và quy mô học sinh, sinh viên ..........................................69 Bảng 2.3: Thực trạng và chất lượng đội ngũ cán bộ, giảng viên tính đến 30/6/2012......70 Bảng 2.4: Kết quả tuyển sinh 5 năm 2007 - 2011................................................................71 Bảng 2.5: Thực trạng quy mô đào tạo 4 năm 2008 - 2011..................................................73 Bảng 2.6: Thực trạng quy mô đào tạo 5 năm 2007 - 2011..................................................73 Bảng 2.7: Thực trạng quy mô đào tạo 5 năm 2009 - 2011..................................................74 Bảng 2.8: Kết quả mức độ tham gia của cán bộ, viên chức trong việc thực hiện quyền tự chủ tài chính của trường..........................................................................................77 Bảng 2.9: Kết quả đánh giá mức độ thực hiện trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên ............................................................80 Bảng 2.10: Kết quả đánh giá mức độ thực hiện trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của trường CĐ Cộng đồng Lai Châu ..........................................................................81 Bảng 2.11: Kết quả đánh giá mức độ thực hiện trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của trường CĐ Sơn La..................................................................................................82 Bảng 2.12: Kết quả đánh giá mức độ thực hiện trách nhiệm xã hội trong quản lý tài chính của trường CĐ Sư phạm Điện Biên............................................................................83 Bảng 2.13: Kết quả đánh giá mức độ thực hiện cam kết công khai tài chính ...................88 Bảng 2.14: Thu nhập tăng thêm bình quân của một cán bộ, viên chức/năm.....................91 Bảng 2.15: Kinh phí chi sự nghiệp đào tạo Trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên ...92 Bảng 2.16: Kinh phí chi sự nghiệp đào tạo giai đoạn 2008 - 2011 ....................................94 Bảng 2.17: Kinh phí chi sự nghiệp đào tạo giai đoạn 2007 - 2011 ...................................95 Bảng 2.18: Kinh phí chi sự nghiệp đào tạo trường CĐ Sư phạm Điện Biên ....................96 Bảng 2.19: Bảng tổng hợp tình hình thực hiện chi sự nghiệp của 4 trường giai đoạn 2007 - 2011 ..............................................................................................................................99 Bảng 2.20: Tổng hợp nguồn thu tại 4 trường giai đoạn 2007 - 2011...............................100 Bảng 2.21: Tổng hợp tình hình thực hiện thu sự nghiệp của 4 trường giai đoạn 2007 - 2011......................................................................................................................................102 Bảng 2.22: Thực trạng nguồn thu tại Trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên từ năm 2007 - 2011....................................................................................................................104 Bảng 2.23: Tổng hợp thu ngoài ngân sách Trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên giai đoạn 2007 - 2011............................................................................................................105 Bảng 2.24: Thực trạng nguồn thu trường CĐ Cộng đồng Lai Châu giai đoạn 2008 - 2011 ........................................................................................................................................108 Bảng 2.25: Tổng hợp thu ngoài ngân sách CĐ Cộng đồng Lai Châu giai đoạn 2008 - 2011 ............................................................................................................................109 Bảng 2.26: Thực trạng nguồn thu của trường CĐ Sơn La từ năm 2007 - 2011 ...........110 Bảng 2.27: Tổng hợp thu ngoài ngân sách trường CĐ Sơn La giai đoạn 2007 - 2011 ........................................................................................................................................111 Bảng 2.28: Thực trạng nguồn thu của trường CĐ Sư phạm Điện Biên từ năm 2007 - 2011 ........................................................................................................................................112 Bảng 2.29: Tổng hợp thu ngoài ngân sách của trường CĐ Sư phạm Điện Biên từ năm 2007 - 2011....................................................................................................................113 Bảng 2.30: Bảng kết quả đánh giá tổng hợp.......................................................................115 Bảng 3.1: Dự kiến quy mô phát triển đào tạo giai đoạn 2012-2015 ................................132 Bảng 3.2: Điểm trung bình kết quả khảo sát tính cần thiết và tính khả thi .....................163 Bảng 3.3. So sánh nguồn thu sự nghiệp của trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên trước và sau khi thực nghiệm......................................................................................168 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Thực trạng quy mô tuyển sinh, đào tạo tại trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên giai đoạn 2007 - 2011 .........................................................................................72 Biểu đồ 2.2: Thực trạng quy mô tuyển sinh, đào tạo tại trường CĐ Sơn La giai đoạn 2007 - 2011 ..........................................................................................................................74 Biểu đồ 2.3: Thực trạng quy mô tuyển sinh, đào tạo tại trường CĐ Sư phạm Điện Biên giai đoạn 2007 - 2011..................................................................................................75 Biểu đồ 2.4: Xu hướng tăng kinh phí chi sự nghiệp giai đoạn 2007 - 2011........................93 Biểu đồ 2.5: Xu hướng tăng kinh phí chi sự nghiệp giai đoạn 2007 - 2011........................97 Biểu đồ 2.6: Xu hướng tăng nguồn thu sự nghiệp giai đoạn 2007-2011 tại trường CĐ Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên ...............