Luận án Đặc điểm hình thái chân răng và ống tủy răng cối lớn thứ nhất và thứ hai người Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ ĐẠI HỌC Y DƢỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HUỲNH HỮU THỤC HIỀN ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI CHÂN RĂNG VÀ ỐNG TỦY RĂNG CỐI LỚN THỨ NHẤT VÀ THỨ HAI NGƢỜI VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC TP. HỒ CHÍ MINH – 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ ĐẠI HỌC Y DƢỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH HUỲNH HỮU THỤC HIỀN ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI CHÂN RĂNG VÀ ỐNG TỦY RĂNG CỐI LỚN THỨ NHẤT VÀ THỨ HAI NGƢỜI VIỆT Ngành: Răng - Hàm - Mặt Mã số: 62720601 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. HOÀNG TỬ HÙNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Tác giả luận án Huỳnh Hữu Thục Hiền ii MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan ................................................................................................................ i Mục lục ......................................................................................................................... ii Danh mục bảng ............................................................................................................ vi Danh mục biểu đồ ........................................................................................................ viii Danh mục hình ............................................................................................................. ix Danh mục từ viết tắt ..................................................................................................... xii Đối chiếu thuật ngữ Anh-Việt ...................................................................................... xiii Định nghĩa làm việc ..................................................................................................... xv MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN ...................................................................................... 3 1.1. Hốc tủy và những thay đổi của hốc tủy .......................................................... 3 1.1.1. Một số khái niệm và định nghĩa về chân răng và hốc tủy ............................. 3 1.1.1.1. Các thành phần của hốc tủy .................................................................... 3 1.1.1.2. Một số phân loại hình thái ống tủy ......................................................... 4 1.1.2. Sự hình thành hốc tủy ................................................................................... 6 1.1.2.1. Sự hình thành chân răng và hốc tủy ........................................................ 6 1.1.2.2. Một số thay đổi trong quá trình hình thành chân răng ............................ 7 1.1.3. Sự thay đổi của hốc tủy trong quá trình tích tuổi ......................................... 14 1.1.4. Một số yếu tố liên quan đến hình thái chân răng và ống tủy ........................ 16 1.1.4.1. Giới tính .................................................................................................. 16 1.1.4.2. Vị trí ........................................................................................................ 17 1.1.4.3. Chủng tộc ................................................................................................ 17 1.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu hình thái hốc tủy ........................................... 18 1.2.1. Nghiên cứu trên răng đã nhổ ........................................................................ 18 1.2.1.1. Quan sát trực tiếp .................................................................................... 18 1.2.1.2. Tái tạo bản sao hốc tủy ........................................................................... 19 1.2.1.3. Nhuộm màu hốc tủy và làm trong răng .................................................. 19 iii 1.2.1.4. Khảo sát hốc tủy bằng X quang thường quy .......................................... 20 1.2.1.5. Khảo sát hốc tủy bằng cắt lớp điện toán ............................................... 21 1.2.2. Nghiên cứu răng trên cung hàm .................................................................. 24 1.2.2.1. Nghiên cứu lâm sàng và báo cáo ca lâm sàng ..................................... 24 1.2.2.2. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu chẩn đoán hình ảnh sẵn có ...................... 25 1.2.2.3. Nghiên cứu trên thi thể và sọ ............................................................... 25 1.3. Hình thái chân răng và ống tủy nhóm răng cối lớn ...................................... 26 1.3.1. Răng cối lớn hàm trên ................................................................................ 26 1.3.1.1. Răng cối lớn thứ nhất hàm trên ............................................................. 26 1.3.1.2. Răng cối lớn thứ hai hàm trên .............................................................. 27 1.3.2. Răng cối lớn hàm dưới ................................................................................. 29 1.3.2.1. Răng cối lớn thứ nhất hàm dưới ........................................................... 30 1.3.2.2. Răng cối lớn thứ hai hàm dưới .............................................................. 31 Tóm tắt tổng quan ....................................................................................................... 33 CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................... 34 2.1. Nghiên cứu thứ nhất ......................................................................................... 34 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 34 2.1.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 35 2.1.2.1. Khảo sát conebeam CT ......................................................................... 35 2.1.2.2. Thực hiện và khảo sát tiêu bản răng trong suốt .................................... 38 2.1.3. Thu thập và xử lý số liệu ........................................................................... 39 2.1.3.1. Phương pháp thu thập số liệu ................................................................ 39 2.1.3.2. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................... 42 2.2. Nghiên cứu thứ hai ........................................................................................... 43 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 43 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 44 2.2.2.1. Phương tiện nghiên cứu ........................................................................ 45 2.2.2.2. Tiến trình nghiên cứu ............................................................................ 45 2.2.3. Thu thập và xử lý số liệu ........................................................................... 45 2.2.3.1. Phương pháp thu thập số liệu ................................................................ 45 iv 2.2.3.2. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................... 49 2.3. Tóm tắt tiến trình nghiên cứu ......................................................................... 50 2.4. Kiểm soát sai lệch ............................................................................................. 51 2.5. Vấn đề y đức ..................................................................................................... 52 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ ............................................................................................ 53 3.1. Nghiên cứu thứ nhất ......................................................................................... 53 3.1.1. Mô tả chi tiết mẫu nghiên cứu ...................................................................... 53 3.1.2. Hình thái ống tủy các răng cối lớn ............................................................... 54 3.1.2.1. Hình thái ống tủy răng cối lớn hàm trên .............................................. 55 3.1.2.2. Hình thái ống tủy răng cối lớn hàm dưới ............................................. 58 3.1.3. Mức độ tương đồng giữa 2 phương pháp nghiên cứu hình thái ống tủy ...... 62 Tóm tắt kết quả nghiên cứu thứ nhất.......................................................................... 63 3.2. Nghiên cứu thứ hai ........................................................................................... 65 3.2.1. Mô tả mẫu nghiên cứu .................................................................................. 65 3.2.2. Hình thái chân răng và ống tủy nhóm răng cối lớn hàm trên ....................... 66 3.2.2.1. Răng cối lớn thứ nhất ........................................................................... 66 3.2.2.2. Răng cối lớn thứ hai ............................................................................. 68 3.2.2.3. So sánh răng cối lớn thứ nhất và thứ hai hàm trên ............................... 72 3.2.3. Hình thái chân răng và ống tủy nhóm răng cối lớn hàm dưới ...................... 74 3.2.3.1. Răng cối lớn thứ nhất ........................................................................... 74 3.2.3.2. Răng cối lớn thứ hai .............................................................................. 78 3.2.3.3. So sánh răng cối lớn thứ nhất và thứ hai hàm dưới ............................. 81 3.2.4. Tính đối xứng và những bất thường hình thái chân răng, ống tủy ở các răng cối lớn ............................................................................................................. 83 3.2.4.1. Tính đối xứng hình thái chân răng và ống tủy ở các răng cối lớn ........ 83 3.2.4.2. Hiện tượng các chân răng dính nhau ở các răng cối lớn ...................... 84 3.2.4.3. Các chân răng dư phía ngoài và phía trong .......................................... 86 3.2.4.4. Các dạng ống tủy ngoài phân loại Vertucci ......................................... 87 Tóm tắt kết quả nghiên cứu thứ hai ............................................................................ 89 CHƢƠNG 4: BÀN LUẬN ......................................................................................... 92 v 4.1. Về hai phương pháp khảo sát hình thái hốc tủy trong nghiên cứu ..................... 92 4.2. Về hình thái chân răng và ống tủy các răng cối lớn người Việt .......................... 98 4.2.1. Răng cối lớn hàm trên ................................................................................. 98 4.2.2. Răng cối lớn hàm dưới ................................................................................ 102 4.2.3. Một số đặc trưng hình thái chân răng và ống tủy răng cối lớn người Việt .. 104 4.2.4. Ảnh hưởng của tuổi, giới, vị trí đến hình thái chân răng và ống tủy .......... 109 4.2.4.1. Tuổi ....................................................................................................... 109 4.2.4.2. Giới tính ................................................................................................ 112 4.2.4.3. Vị trí ...................................................................................................... 112 4.3. Những lưu ý khi điều trị nội nha các răng cối lớn ............................................. 113 4.4. Sử dụng conebeam CT trong nội nha ................................................................. 123 4.5. Ý nghĩa và ứng dụng của đề tài .......................................................................... 125 4.6. Hạn chế của đề tài .............................................................................................. 126 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 128 KIẾN NGHỊ ................................................................................................................ 131 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................... 132 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1. Chấp thuận của Hội đồng đạo đức trong nghiên cứu y sinh, ĐHYD TPHCM 2. Chấp thuận của Khoa Răng Hàm Mặt, ĐHYD TPHCM 3. Hình ảnh tiêu bản răng trong suốt 4. Danh sách bệnh nhân trong mẫu nghiên cứu thứ 2 5. Quy trình khảo sát hốc tủy bằng conebeam CT 6. Mẫu phiếu ghi nhận hình thái chân răng và ống tủy các răng cối lớn vi DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 1.1 Phân bố răng cối lớn II hàm trên theo số lượng chân răng trong một số nghiên cứu răng trên cung hàm 28 Bảng 1.2 Phân bố răng cối lớn II hàm dưới theo số lượng chân răng trong một số nghiên cứu 32 Bảng 2.1 Các kiểu chân răng dính nhau ở răng cối lớn II hàm trên 46 Bảng 3.1 Đặc điểm chân răng trong mẫu nghiên cứu thứ nhất 53 Bảng 3.2 Số lượng ống tủy răng cối lớn hàm trên ghi nhận theo 2 phương pháp 55 Bảng 3.3 Hình thể ống tủy răng cối lớn hàm trên theo phân loại Vertucci ghi nhận theo 2 phương pháp 56 Bảng 3.4 Số lượng ống tủy răng cối lớn hàm dưới ghi nhận theo 2 phương pháp 58 Bảng 3.5 Hình thể ống tủy răng cối lớn hàm dưới theo phân loại Vertucci ghi nhận theo 2 phương pháp 60 Bảng 3.6 Hình thể ống tủy hình C ở răng cối lớn II hàm dưới theo phân loại Fan (2004) tại các mức chân răng theo 2 phương pháp 61 Bảng 3.7 Phân bố các răng trong mẫu nghiên cứu thứ 2 theo vị trí, giới tính và tuổi 65 Bảng 3.8 Tần suất và tỉ lệ răng cối lớn hàm trên có ống tủy gần ngoài thứ 2 theo giới và vị trí 67 Bảng 3.9 Tần suất và tỉ lệ răng cối lớn hàm trên có ống tủy gần ngoài thứ 2 theo tuổi 67 Bảng 3.10 Tần suất và tỉ lệ các biến thể chân răng cối lớn II hàm trên theo giới tính và vị trí 70 Bảng 3.11 Số lượng và tỉ lệ phần trăm răng cối lớn hàm dưới có 3 chân 75 Bảng 3.12 Số lượng và tỉ lệ chân gần răng cối lớn hàm dưới có ≥ 2 ống tủy theo giới và vị trí 76 Bảng 3.13 Số lượng và tỉ lệ chân gần răng cối lớn hàm dưới có 2 ống tủy 76 vii theo tuổi Bảng 3.14 Số lượng và tỉ lệ răng cối lớn II hàm dưới có chân răng và ống tủy hình C 79 Bảng 3.15 Hình thể ống tủy hình C răng cối lớn II hàm dưới tại các mức khác nhau 81 Bảng 3.16 Tần suất và tỉ lệ phần trăm người có răng cối lớn đối xứng về số lượng chân răng và ống tủy, hình thái ống tủy 83 Bảng 3.17 Mối liên quan giữa hiện tượng các răng cối lớn II hàm trên và hàm dưới có chân răng dính nhau 85 Bảng 4.1 Phân bố các răng cối lớn hàm trên theo hình thái ống tủy gần ngoài trong các nghiên cứu trên răng đã nhổ 100 Bảng 4.2 Phân bố các răng cối lớn hàm trên theo hình thái ống tủy gần ngoài trong các nghiên cứu dữ liệu conebeam CT 101 Bảng 4.3 Tỉ lệ và đặc điểm chân xa trong răng cối lớn I hàm dưới trong các nghiên cứu 106 Bảng 4.4 Tỉ lệ chân răng và ống tủy hình C ở răng cối lớn II hàm dưới trong các nghiên cứu trên răng đã nhổ 108 Bảng 4.5 Tỉ lệ ống tủy hình C răng cối lớn II hàm dưới trong các nghiên cứu răng trên cung hàm 108 Bảng 4.6 So sánh theo giới tính, vị trí và tuổi các đặc điểm số lượng, hình thái chân răng và ống tủy ở các răng cối lớn 111 viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Trang Biểu đồ 3.1 Phân bố mẫu nghiên cứu thứ 2 theo nhóm tuổi và giới tính 65 Biểu đồ 3.2 Phân bố răng cối lớn I hàm trên theo số lượng ống tủy từng chân 66 Biểu đồ 3.3 Phân bố răng cối lớn I hàm trên theo số lượng ống tủy gần ngoài ở các nhóm tuổi 66 Biểu đồ 3.4 Phân bố răng cối lớn I hàm trên theo hình thể ống tủy gần ngoài 67 Biểu đồ 3.5 Phân bố răng cối lớn II hàm trên theo hình thể ống tủy gần ngoài 71 Biểu đồ 3.6 Phân bố răng cối lớn hàm trên theo số lượng ống tủy gần ngoài 73 Biểu đồ 3.7 Phân bố răng cối lớn hàm trên theo số lượng ống tủy xa ngoài 73 Biểu đồ 3.8 Phân bố răng cối lớn I hàm dưới theo số lượng ống tủy gần ở các nhóm tuổi 76 Biểu đồ 3.9 Phân bố răng cối lớn I hàm dưới theo hình thể ống tủy gần 76 Biểu đồ 3.10 Phân bố răng cối lớn I hàm dưới theo hình thể ống tủy xa ở nhóm có 2 chân và nhóm có 3 chân 77 Biểu đồ 3.11 Phân bố răng cối lớn I hàm dưới có 2 chân theo số lượng ống tủy xa ở các nhóm tuổi 77 Biểu đồ 3.12 Phân bố răng cối lớn I hàm dưới có 2 chân theo hình thể ống tủy xa ở nam và nữ 78 Biểu đồ 3.13 Phân bố răng cối lớn I và II hàm dưới theo số lượng ống tủy gần 82 Biểu đồ 3.14 Phân bố răng cối lớn I và II hàm dưới theo số lượng ống tủy xa 82 ix DANH MỤC HÌNH Trang Hình 1.1 Các thành phần của hốc tủy 3 Hình 1.2 Hình dạng, số lượng ống tủy trong mối liên quan với hình dạng chân răng trong thiết diện cắt ngang chân răng 4 Hình 1.3 Các phân loại hình thái ống tủy đã được giới thiệu trong y văn 5 Hình 1.4 Phân loại eo nối theo Hsu và Kim (1997) 8 Hình 1.5 Phân loại ống tủy hình C theo Melton (1991) 12 Hình 1.6 Phân biệt ống tủy hình C loại II và loại III theo Fan (2004) nhờ góc α và β 12 Hình 1.7 Các kiểu biểu hiện trên phim thông thường của răng cối lớn II hàm dưới có ống tủy hình C theo Fan (2004) 13 Hình 1.8 Phân loại ống tủy hình C theo Gao (2006) 13 Hình 1.9 Các kiểu sàn tủy ở răng cối lớn II hàm dưới có ống tủy hình C theo Min (2006) 14 Hình 1.10 Các giai đoạn phát triển hình thái ống tủy theo Peiris (2008) 15 Hình 1.11 Các dạng hình thái chân răng và ống tủy có thể gặp ở răng cối lớn II hàm trên theo Zhang (2011) 29 Hình 2.1 Các răng được chuẩn bị để chụp conebeam CT 35 Hình 2.2 Máy chụp conebeam CT Galileos 36 Hình 2.3 Khảo sát CBCT trên ba mặt phẳng của răng 37 Hình 2.4 Khảo sát ống tủy chân răng theo phương pháp CBCT 37 Hình 2.5 Phân loại hình thái ống tủy theo Vertucci (1984) 41 Hình 2.6 Phân loại ống tủy hình C theo Fan (2004) 42 Hình 2.7 Thông nối giữa các ống tủy trên tiêu bản răng trong suốt 42 Hình 2.8 Giao diện phầm mềm Gelileos Viewer 44 Hình 2.9 Các kiểu chân răng dính nhau ở răng cối lớn II hàm dưới 48 Hình 2.10 Phân loại chân xa trong răng cối lớn I hàm dưới theo Song (2010) 48 Hình 2.11 Phân loại ống tủy hình C ở răng cối lớn hàm trên dựa vào vị trí 49 x các ống tủy thông nối của Martins (2016) Hình 2.12 Tóm tắt tiến trình nghiên cứu thứ nhất 50 Hình 2.13 Tóm tắt tiến trình nghiên cứu thứ hai 51 Hình 3.1 Hình ảnh CBCT chân răng minh họa các dạng ống tủy theo phân loại Vertucci 54 Hình 3.2 Hình ảnh chân răng trong suốt minh họa các dạng ống tủy theo phân loại Vertucci 57 Hình 3.3 Một số hình ảnh minh họa sự tương đồng của hai phương pháp khảo sát hình thái ống tủy 63 Hình 3.4 Các dạng chân răng có thể gặp ở răng cối lớn II hàm trên 69 Hình 3.5 Các dạng thông nối ống tủy có thể gặp ở răng cối lớn II hàm trên 71 Hình 3.6 Dạng chân răng cối lớn hàm trên thường gặp nhất 73 Hình 3.7 Chân dư phía trong răng cối lớn I hàm dưới trong 3 mặt phẳng 74 Hình 3.8 Trường hợp có hai răng cối lớn I hàm dưới có chân xa trong 74 Hình 3.9 Chân xa trong răng cối lớn I hàm dưới trong chiều ngoài trong 75 Hình 3.10 Hai trường hợp vừa có chân răng hình C và chân xa trong ở răng cối lớn II hàm dưới 79 Hình 3.11 Dạng chân răng cối lớn hàm dưới thường gặp nhất 82 Hình 3.12 Một trường hợp có răng cối lớn II hàm trên và dưới hai bên đều có các chân răng dính nhau, và có hình dạng chân răng và ống tủy đối xứng nhau 86 Hình 3.13 Chân dư phía ngoài giữa hai chân ngoài ở một răng cối lớn II hàm trên 86 Hình 3.14 Một răng cối lớn I hàm dưới bên phải có chân dư phía trong 87 Hình 3.15 Một số dạng ống tủy ngoài phân loại Vertucci ở các răng cối lớn người Việt 88 Hình 3.16 Phân loại hình thái ống tủy 3TH 88 Hình 4.1 Khác biệt khi ghi nhận hình thái ống tủy do mực thấm vào vách ngà giữa 2 ống tủy gần nhau 94 xi Hình 4.2 Phương pháp nhuộm màu-làm trong không phản ánh được sự phức tạp của ống tủy hình C 95 Hình 4.3 Hình ảnh conebeam CT không thể hiện rõ các ống tủy phụ thông nối giữa