Luận án Đánh giá vai trò của xuất khẩu thủy sản đối với tăng trưởng kinh tế Việt Nam thông qua mô hình hiệu chỉnh sai số

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG --------***-------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA XUẤT KHẨU THỦY SẢN ĐỐI VỚI TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VIỆT NAM THÔNG QUA MÔ HÌNH HIỆU CHỈNH SAI SỐ Ngành: Kinh tế quốc tế LÊ HẰNG MỸ HẠNH Hà Nội - 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG --------***-------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA XUẤT KHẨU THỦY SẢN ĐỐI VỚI TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VIỆT NAM THÔNG QUA MÔ HÌNH HIỆU CHỈNH SAI SỐ Ngành: Kinh tế quốc tế Mã ngành: 9310106 Nghiên cứu sinh: Lê Hằng Mỹ Hạnh Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS Nguyễn Xuân Minh Hà Nội - 2022 i LỜI CẢM ƠN Tác giả xin gửi lời cảm ơn tới lãnh đạo, thầy cô, các nhà khoa học của Trường Đại học Ngoại thương, nhất là các thầy cô ở Khoa Sau đại học đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả hoàn thành luận án. Tác giả xin cảm ơn lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Cơ sở II trường Đại học Ngoại thương tại thành phố Hồ Chí Minh, nơi tác giả đang công tác, đã tạo điều kiện thuận lợi, hỗ trợ và chia sẻ trong quá trình tác giả làm nghiên cứu sinh. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS, TS Nguyễn Xuân Minh đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tác giả trong quá trình hoàn thành luận án. Tác giả đặc biệt gửi lời tri ân đến gia đình, bạn bè và người thân đã luôn đồng hành, động viên khích lệ tác giả trong suốt thời gian qua. Xin chân thành cảm ơn! TÁC GIẢ LÊ HẰNG MỸ HẠNH ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu nêu ra và trích dẫn trong luận án là trung thực. Toàn bộ kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được bất cứ ai khác công bố tại bất cứ công trình nào. TÁC GIẢ LÊ HẰNG MỸ HẠNH iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ i LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ............................................... vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT ............................................. viii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ........................................................................... ix DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH ............................................................................... x LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA XUẤT KHẨU VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ............................................................................ 10 1.1. Tăng trưởng kinh tế ...................................................................................... 10 1.1.1. Khái niệm ............................................................................................... 10 1.1.2. Các chỉ tiêu đánh giá tăng trưởng kinh tế ........................................... 11 1.1.3. Đo lường tăng trưởng kinh tế bằng cách tiếp cận phổ biến ............... 12 1.1.4. Đo lường tăng trưởng bằng cách tiếp cận hàm sản xuất .................... 13 1.2. Xuất khẩu và xuất khẩu thủy sản ............................................................... 18 1.2.1. Khái niệm xuất khẩu và xuất khẩu thủy sản ....................................... 18 1.2.2. Vai trò của hoạt động xuất khẩu đối với tăng trưởng kinh tế ............. 19 1.3. Các lý thuyết về tác động của xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế .......... 27 1.3.1. Lý thuyết cổ điển .................................................................................... 27 1.3.2. Lý thuyết trọng cầu ................................................................................ 29 1.3.3. Lý thuyêt tăng trưởng nội sinh ............................................................. 30 1.3.4. Lý thuyết hiệu ứng co giãn xuất nhập khẩu và điều kiện Marshall – Lerner ............................................................................................................... 32 1.3.5. Lý thuyết tác động của tỷ giá đến xuất nhập khẩu .............................. 33 1.3.6. Lý thuyết về độ co giãn, hiệu ứng tuyến J ............................................ 35 Tóm tắt chương 1 .................................................................................................... 41 CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ XÂY DỰNG KHUNG LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU ................................................... 42 2.1. Các nghiên cứu ở các quốc gia riêng biệt ................................................... 42 iv 2.2. Các nghiên cứu sử dụng dữ liệu đa quốc gia .............................................. 48 2.3. Đánh giá các công trình nghiên cứu trước và hướng nghiên cứu ............ 52 2.4. Mô hình nghiên cứu của luận án ................................................................. 56 Tóm tắt chương 2 .................................................................................................... 59 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ XUẤT KHẨU THỦY SẢN VIỆT NĂM TỪ NĂM 2000 ĐẾN NAY ........................................... 60 3.1. Thực trạng tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam trong những năm từ năm 2000 đến nay ......................................................................................................... 60 3.2. Thực trạng sản lượng và kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam từ năm 2000 đến nay ................................................................................................ 64 3.2.1. Thực trạng sản xuất thủy sản từ 2000 đến nay ................................... 64 3.2.1. Thực trạng kim ngạch xuất khẩu thủy sản từ 2000 đến nay. ............. 67 3.2.3. Cơ cấu các mặt hàng thủy sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam ....... 70 3.2.3.1. Mặt hàng tôm mặn lợ ...................................................................... 72 3.2.3.2. Mặt hàng cá tra ............................................................................... 76 3.2.3.3. Mặt hàng cá ngừ ............................................................................. 78 3.2.4. Thị trường xuất khẩu thủy sản của Việt Nam ..................................... 80 3.2.5. Những kết quả đạt được và hạn chế trong xuất khẩu thủy sản Việt Nam .................................................................................................................. 82 3.2.5.1. Những kết quả đạt được .................................................................. 82 3.2.5.2. Những hạn chế ................................................................................ 84 Tóm tắt chương 3 .................................................................................................... 87 CHƯƠNG 4: ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA XUẤT KHẨU THỦY SẢN ĐỐI VỚI TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ Ở VIỆT NAM ................................................ 89 4.1. Phương trình nghiên cứu ............................................................................. 89 4.2. Mô tả dữ liệu ................................................................................................. 93 4.3. Kiểm định tính dừng của dữ liệu ................................................................. 94 4.4. Phân tích tác động của xuất khẩu thủy sản tới tăng trưởng kinh tế ngành thủy sản Việt Nam bằng mô hình VECM .......................................................... 96 4.4.1. Kiểm định độ trễ phù hợp...................................................................... 96 4.4.2. Kiểm định đồng liên kết ........................................................................ 97 v 4.4.3. Kết quả kiểm định tính ổn định của mô hình ...................................... 98 4.4.4. Kết quả mô hình VECM ........................................................................ 99 4.4.5. Phân tích cú sốc (Hàm phản ứng xung) ............................................ 100 4.4.6. Phân tích phân rã phương sai ............................................................ 102 4.5. Phân tích tác động của xuất khẩu thủy sản đối với tăng trưởng kinh tế Việt Nam bằng mô hình mô hình FMOLS và mô hình VECM ..................... 104 4.5.1. Kết quả nghiên cứu bằng mô hình FMOLS ...................................... 104 4.5.1.1. Kiểm định Đồng liên kết ............................................................... 104 4.5.1.2. Kết quả mô hình hồi quy FMOLS ................................................. 105 4.5.2.1. Kiểm định độ trễ tối ưu ................................................................. 109 4.5.2.2. Kiểm định đồng liên kết ................................................................ 110 4.5.2.3. Kết quả nghiên cứu bằng mô hình VECM .................................... 111 4.5.2.4. Kiểm định sự ổn định của mô hình ............................................... 114 4.5.2.5. Phân tích hàm phản ứng xung ...................................................... 114 4.6. Đánh giá chung về vai trò của xuất khẩu thủy sản tác động đến tăng trưởng kinh tế Việt Nam ................................................................................... 118 Tóm tắt chương 4 .................................................................................................. 122 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP ĐỂ THÚC ĐẨY TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU THỦY SẢN Ở VIỆT NAM ...... 123 5.1. Dự báo triển vọng xuất khẩu thủy sản Việt Nam .................................... 123 5.1.1. Định hướng phát triển nuôi trồng các đối tượng thủy sản chủ lực đến năm 2030 ........................................................................................................ 123 5.1.2. Định hướng phát triển chế biến, xuất khẩu thủy sản........................ 124 5.1.3. Nhu cầu tiêu thụ thủy sản thế giới ..................................................... 125 5.1.3.1. Nhu cầu thủy sản thế giới ............................................................. 125 5.1.3.2. Khả năng cạnh tranh của thủy sản Việt Nam trên thị trường thế giới ............................................................................................................. 126 5.1.4. Dự báo công nghệ chế biến thủy sản ................................................. 127 5.1.5. Hội nhập kinh tế thông qua các hiệp định thương mại .................... 128 vi 5.1.5.1. Hội nhập ngày toàn diện của Việt Nam vào nền kinh tế thế giới tạo các cơ hội cho các doanh nghiệp chế biến thủy sản Việt Nam tăng cường xuất khẩu. ................................................................................................... 128 5.1.5.2. Xu hướng dịch chuyển xuất khẩu về Châu Á là cơ hội cho ngành xuất khẩu thủy sản ở Việt Nam .................................................................. 129 5.2. Giải pháp tăng cường xuất khẩu thủy sản Việt Nam .............................. 130 5.2.1. Các giải pháp nhằm hỗ trợ phát triển thủy sản ................................. 130 5.2.1.1. Các giải pháp về cơ chế chính sách .............................................. 130 5.2.1.2. Phát triển sản xuất nuôi trồng thủy sản, khai thác, chế biến xuất khẩu thủy sản theo chuỗi giá trị, thủy sản thâm canh. .............................. 134 5.2.1.3. Quản lý sản xuất ........................................................................... 135 5.2.2. Các giải pháp hỗ trợ hoạt động xuất khẩu ......................................... 136 5.2.2.1. Các giải pháp về cơ chế, chính sách hỗ trợ xuất khẩu thủy sản ... 136 5.2.2.2. Giải pháp về thị trường và xúc tiến thương mại ........................... 139 5.2.3. Chính sách về tỷ giá hối đoái .............................................................. 140 5.2.4. Giải pháp về tín dụng .......................................................................... 141 5.2.5. Giải pháp thu hút đầu tư nước ngoài hỗ trợ xuất khẩu thủy sản ..... 143 5.2.6. Các giải pháp khác .............................................................................. 145 5.2.6.1. Giải pháp về nguồn nhân lực ........................................................ 145 5.2.6.2. Giải pháp về khoa học kỹ thuật ..................................................... 146 5.2.6.3. Giải pháp phía doanh nghiệp ....................................................... 147 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ............... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 164 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH STT Các từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt 1 ADF Augmented Dickey Fuller Kiểm định Dickey Fuller mở rộng 2 ADRL AutoRegressive Distributed Lag Mô hình phân phối trễ tự hồi quy 3 CIEM Central Institute for Economic Management Viên nghiên cứu quản lý Kinh tế Trung ương 4 ECM Autoregressive Error Correction Model Mô hình hiệu chỉnh sai số 5 EU European Union Châu Âu 6 FMOLS Fully-modified Ordinary Least Square Mô hình bình phương nhỏ nhất hiệu chỉnh hoàn toàn 7 FTA Free Trade Agreement Hiệp định tự do thương mại 8 IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ thế giới 9 OLS Ordinary Least Square Phương pháp bình phương nhỏ nhất 10 PP Phillip–Person Kiểm định Phillip Person 11 SUR Seemingly unrelated regressions Hồi quy không liên quan 12 VASEP Vietnam Association of Seafood Exporters and Producers Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam 13 VECM Vector Autoregressive Error Correction Model Mô hình véc tơ hiệu chỉnh sai số 14 WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới viii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT STT VIẾT TẮT Ý NGHĨA 1 ATVSTP Vệ sinh an toàn thực phẩm 2 CBTS Chế biến thủy sản 3 CSDL Cơ sở dữ liệu 4 ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long 5 NK Nhập khẩu 6 NTTS Nuôi trồng thủy sản 7 SLTS Sản lượng thủy sản 8 TCTS Tổng cục Thủy sản 9 XK Xuất khẩu ix DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Tổng hợp các phương pháp nghiên cứu của các công trình nghiên cứu tiền nghiệm xem xét mối quan hệ giữa xuất khẩu và tăng trưởng kinh tế ................ 53 Bảng 3.1: Cơ cấu sản lượng các mặt hàng thủy sản xuất khẩu của Việt Nam từ năm 2010 đến năm 2020 ................................................................................................... 71 Bảng 3.2: Kim ngạch xuất khẩu cá tra qua các năm ................................................. 78 Bảng 3.3: Kim ngạch xuất khẩu cá ngừ qua các năm ............................................... 79 Bảng 3.4: Cơ cấu kim ngạch xuất khẩu thủy sản theo thị trường qua các năm ........ 81 Bảng 4.1: Định nghĩa các biến nghiên cứu ............................................................... 90 Bảng 4.2: Bảng kết quả thống kê mô tả dữ liệu của mô hình hồi quy (N=80) ......... 94 Bảng 4.3: Tổng hợp tính dừng của các chuỗi dữ liệu ............................................... 95 Bảng 4.4: Tổng hợp tiêu chí lựa chọn lag phù hợp cho mô hình VECM ................. 96 Bảng 4.5: Kết quả kiểm định đồng liên kết Johansen ............................................... 98 Bảng 4.6: Kết quả mô hình VECM ........................................................................... 99 Bảng 4.7: Kết quả phân rã phương sai của mô hình ............................................... 103 Bảng 4.8: Kiểm định Engle-Granger về tính đồng liên kết của mô hình 4 ............. 104 Bảng 4.9: Kết quả ước lượng FMOLS về tác động đến GDP cả nước trong dài hạn . 105 Bảng 4.10: Kết quả kiểm định hệ số ECM trong mô hình ước lượng ảnh hưởng đến GDP cả nước ........................................................................................................... 108 Bảng 4.11: Tổng hợp các tiêu chí lựa chọn độ trễ phù hợp cho mô hình ............... 110 Bảng 4.12: Kết quả kiểm định đồng liên kết Johansen của mô hình tác động của xuất khẩu thủy sản đến tăng trưởng kinh tế Việt Nam ........................................... 111 Bảng 4.13: Mô hình hiệu chỉnh sai số VECM tác động của xuất khẩu thủy sản đến tăng trưởng kinh tế trong ngắn hạn ......................................................................... 112 Bảng 4.14: Mô hình hiệu chỉnh sai số VECM tác động của xuất khẩu thủy sản đến tăng trưởng kinh tế trong dài hạn ............................................................................ 113 x DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH Hình 1.1: Tác động của tỷ giá đến cán cân thương mại ............................................ 34 Hình 1.2: Lý thuyết đường cong J............................................................................. 36 Hình 2.1: Mô hình nghiên cứu mối quan hệ giữa xuất khẩu thủy sản và tăng trưởng kinh tế ........................................................................................................................ 58 Hình 3.1: Tốc độ tăng trưởng GDP của Việt Nam so với các nước trong khu vực từ năm 2000 đến năm 2020 ........................................................................................... 62 Hình 3.2: Tổng sản lượng thủy sản sản xuất trong nước từ 2000 đến 2020 ............. 65 Hình 3.3: Cơ cấu sản lượng thủy sản sản xuất trong nước giai đoạn 2000-2020 ..... 66 Hình 3.4: Giá trị kim ngạch xuất khẩu thủy sản Việt Nam từ năm 2000-2020 ........ 68 Hình 3.5: Kim ngạch xuất khẩu tôm của Việt Nam .................................................. 74 Hình 3.6: Cơ cấu kim ngạch xuất khẩu thủy sản theo thị trường qua các năm ........ 82 Hình 3.7: Đóng góp của ngành thủy sản vào kim ngạch xuất khẩu cả nước ............ 83 Hình 4.1: Kiểm định tính ổn định của mô hình ........................................................ 98 Hình 4.2: Phản ứng xung của LNFGDP khi có cú sốc của các biến LnFEX, LnLAB, LnREER, LnOPEN, LnFDI .................................................................................... 102 Hình 4.3: Kiểm định sự ổn định của mô hình VECM tác động của xuất khẩu đến tăng trưởng kinh tế .................................................................................................. 114 Hình 4.4: Mô hình phản ứng xung thể hiện phản ứng của LnGDP, REER, LnFDI, LnOPEN, LnLAB lên cú sốc xuất khẩu .................................................................. 117 Hình 5.1: Dự báo biến động giá tôm tại các thị trường chính ................................ 126 Hình 5.2: Kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang các thị trường chính từ 2009 – 2019 (Triệu USD/năm) ............................................................................... 130 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tăng trưởng kinh tế nhằm phát triển kinh tế xã hội toàn diện và nâng cao mức sống của người dân luôn là một trong những mục tiêu hàng đầu của mỗi quốc gia. Một trong những động lực quan trọng của tăng trưởng là xuất khẩu (Phạm Thị Thanh Bình, 2016). Trong hơn 30 năm đổi mới kinh tế ở nước ta, xuất khẩu luôn được Đảng và nhà nước đánh giá là lĩnh vực quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế đất nước. Xuất khẩu đã đóng góp vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế thúc đẩy sản xuất phát triển, đồng thời thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn quốc gia thông qua nhiều vai trò. Thứ nhất, xuất khẩu tạo điều kiện thuận lợi cho các ngành khác có cơ hội phát triển. Thứ hai, xuất khẩu tạo ra khả năng mở rộng thị trường tiêu thụ, góp phần cho sản xuất phát triển và ổn định. Và cuối cùng là xuất khẩu tạo điều kiện mở rộng khả năng cung cấp đầu vào cho sản xuất, nâng cao năng lực sản xuất trong nước. Nhìn chung, mối quan hệ giữa xuất khẩu và tăng trưởng kinh cho đến nay vẫn đang là chủ đề được các nhà nghiên cứu quan tâm. Đặc biệt là làm sao đánh giá đ