Luận án Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM PHẠM QUANG TIỆP DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM PHẠM QUANG TIỆP DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN KIỂM 2. PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC MINH HÀ NỘI - 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các nguồn số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Phạm Quang Tiệp MỤC LỤC MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài.......................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................................3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu.....................................................................3 4. Giả thuyết khoa học.............................................................................................3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................................4 6. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................4 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ..................................................4 8. Những luận điểm bảo vệ......................................................................................5 9. Đóng góp của luận án ..........................................................................................6 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC..........................7 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề ..................................................................7 1.2. Những khái niệm cơ bản ....................................................................................14 1.2.1. Tương tác trong dạy học..............................................................................14 1.2.2. Dạy học dựa vào tương tác ..........................................................................16 1.2.3. Mô hình dạy học..........................................................................................18 1.3. Bản chất và các dạng tương tác trong dạy học...................................................19 1.3.1. Bản chất của tương tác trong dạy học .........................................................19 1.3.2. Các dạng tương tác trong dạy học ...............................................................30 1.4. Bản chất và đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác.......................................38 1.4.1. Bản chất của dạy học dựa vào tương tác .....................................................38 1.4.2. Đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác ...................................................40 1.4.3. Điều kiện tiến hành dạy học dựa vào tương tác ..........................................42 1.5. Thực trạng dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học .......................................................................................................................43 1.5.1. Đặc điểm quá trình đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học..................43 1.5.2. Thực trạng dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học ..............................................................................................................45 CHƯƠNG 2 MÔ HÌNH DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC............................................64 2.1. Nguyên tắc đề xuất mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học............................................................................................64 2.1.1. Đảm bảo sự ảnh hưởng tích cực từ môi trường dạy học .............................64 2.1.2. Đảm bảo sự tương tác tích cực giữa người dạy, người học và môi trường.65 2.1.3. Đảm bảo vai trò tích cực, chủ động, sáng tạo của người học trong quá trình tham gia các tương tác sư phạm để tạo dựng kiến thức ........................................65 2.1.4. Đảm bảo vai trò chủ đạo của người dạy trong việc tổ chức, điều khiển các tương tác sư phạm .................................................................................................66 2.1.5. Đảm bảo tính thực tiễn hoạt động đào tạo giáo viên tiểu học tại khoa Giáo dục tiểu học ở các trường Đại học Sư phạm .........................................................67 2.2. Thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học..........................................................................................................68 2.2.1. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu thông báo - thu nhận..........71 2.2.2. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu làm mẫu - luyện tập ...........83 2.2.3. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu kiến tạo - tìm tòi ................95 2.2.4. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu khuyến khích - tham gia.......106 2.2.5. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu tình huống - nghiên cứu...119 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...........................................................130 3.1. Khái quát quá trình thực nghiệm......................................................................130 3.1.1. Mục đích thực nghiệm...............................................................................130 3.1.2. Đối tượng thực nghiệm..............................................................................130 3.1.3. Nội dung thực nghiệm...............................................................................130 3.1.4. Tiến trình thực nghiệm ..............................................................................132 3.1.5. Tiêu chuẩn và thang đo trong thực nghiệm...............................................134 3.2. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................141 3.2.1. Kết quả thực nghiệm vòng 1 .....................................................................141 3.2.2. Kết quả thực nghiệm vòng 2 .....................................................................147 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................................154 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ...............................................158 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................159 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng ĐCđr Đối chứng đầu ra ĐCđv Đối chứng đầu vào ĐCgk Đối chứng giữa kì ĐH Đại học ĐHSP Đại học Sư phạm GDTH Giáo dục tiểu học GVTH Giáo viên tiểu học HSTH Học sinh tiểu học LA Luận án PL Phụ lục PPDH Phương pháp dạy học SL Số lượng SPTT Sư phạm tương tác SV Sinh viên TN Thực nghiệm TNđr Thực nghiệm đầu ra TNđv Thực nghiệm đầu vào TNgk Thực nghiệm giữa kì TT Tương tác XT Xem thêm DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Tên sơ đồ, biểu đồ Trang Hình 1.1 Sơ đồ bộ máy học 22 Hình 1.2 Mô hình tương tác theo hướng tiếp cận khoa học thần kinh 25 Hình 1.3 Các mối quan hệ tương tác chính trong dạy học 32 Hình 2.1 Sơ đồ khái quát hoạt động dạy học dựa vào tương tác 68 Hình 3.1 Đường biểu diễn kết quả nhận thức cuối kì thực nghiệm tác động môn Cơ sở Tự nhiên và Xã hội 142 Hình 3.2 Đường biểu diễn kết quả nhận thức cuối kì thực nghiệm tác động môn PPDH Tự nhiên và Xã hội 148 Hình 3.3 Đường biểu diễn kết quả nhận thức cuối kì thực nghiệm tác động môn Giáo dục Kĩ năng sống cho HSTH 150 DANH MỤC CÁC BẢNG Tên sơ đồ, biểu đồ Trang Bảng 1.1 Nhận thức của giảng viên về bản chất của tương tác trong dạy học 46 Bảng 1.2 Đánh giá tầm quan trọng của mối quan hệ tương tác trong dạy học 47 Bảng 1.3 Mức độ sử dụng các phương pháp dạy học 47 Bảng 1.4 Các biện pháp, kĩ thuật thường sử dụng đối với kiểu PPDH thông báo - thu nhận 49 Bảng 1.5 Các biện pháp, kĩ thuật thường sử dụng đối với kiểu PPDH làm mẫu - thực hành 50 Bảng 1.6 Các biện pháp, kĩ thuật thường sử dụng đối với kiểu PPDH kiến tạo - tìm tòi 50 Bảng 1.7 Các biện pháp, kĩ thuật thường sử dụng đối với kiểu PPDH khuyến khích - tham gia 51 Bảng 1.8 Các biện pháp, kĩ thuật thường sử dụng đối với kiểu PPDH tình huống - nghiên cứu 52 Bảng 1.9 Tiến hành các hoạt động trong quá trình thiết kế dạy học 53 Bảng 1.10 Căn cứ để thiết kế PPDH 53 Bảng 1.11 Các kiểu học tập của sinh viên 54 Bảng 1.12 Các yếu tố, kĩ thuật dạy học giúp sinh viên học tập hiệu quả 57 theo phương thức sao chép thông tin Bảng 1.13 Các yếu tố, kĩ thuật dạy học giúp sinh viên học tập hiệu quả theo phương thức bắt chước mẫu hành vi, kĩ năng 57 Bảng 1.14 Các yếu tố, kĩ thuật dạy học giúp sinh viên học tập hiệu quả theo phương thức tìm tòi, khám phá 58 Bảng 1.15 Các yếu tố, kĩ thuật dạy học giúp sinh viên học tập hiệu quả theo phương thức tham gia chia sẻ và trải nghiệm các mối quan hệ 58 Bảng 1.16 Các yếu tố, kĩ thuật dạy học giúp sinh viên học tập hiệu quả theo phương thức nghiên cứu 59 Bảng 1.17 Đánh giá sự ảnh hưởng của yếu tố môi trường tới hiệu quả học tập 60 Bảng 3.1 Phân phối tần suất điểm kiểm tra kết quả nhận thức trong quá trình thực nghiệm môn Cơ sở Tự nhiên và Xã hội 141 Bảng 3.2 Kết quả xếp loại tổng hợp nhận thức môn Cơ sở Tự nhiên và Xã hội 141 Bảng 3.3 Tham số thống kê kết quả thực nghiệm môn Cơ sở Tự nhiên và Xã hội 143 Bảng 3.4 Phân phối tần suất điểm kiểm tra kết quả nhận thức trong quá trình thực nghiệm môn PPDH Tự nhiên và Xã hội 147 Bảng 3.5 Kết quả xếp loại tổng hợp nhận thức môn PPDH Tự nhiên và Xã hội 147 Bảng 3.6 Tham số thống kê kết quả thực nghiệm môn PPDH Tự nhiên và Xã hội 148 Bảng 3.7 Phân phối tần suất điểm kiểm tra kết quả nhận thức trong quá trình thực nghiệm môn Giáo dục Kĩ năng sống 149 Bảng 3.8 Kết quả xếp loại tổng hợp nhận thức môn Giáo dục Kĩ năng sống 149 Bảng 3.9 Tham số thống kê kết quả thực nghiệm môn Giáo dục Kĩ năng sống 150 1MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Khoảng vài thập niên trở lại đây, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kĩ thuật đã làm thay đổi đáng kể mọi mặt của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực giáo dục. Có thể nói, thành tựu lớn lao nhất của sự thay đổi ấy trong giáo dục chính là định hướng dịch chuyển từ dạy học lấy người dạy làm trung tâm sang lấy người học làm trung tâm. Nhiều tư tưởng, chiến lược, phương pháp dạy học mới ra đời đều xoay quanh vấn đề dạy học tập trung vào người học để khai thác tiềm năng sẵn có ở họ, tìm cách tích cực hóa người học, làm cho người học năng động hơn trong quá trình học tập, trong số đó đáng kể nhất là chiến lược dạy học hợp tác, dạy học theo chủ nghĩa hiện sinh, dạy học kiến tạo, dạy học dựa vào vấn đề, dạy học dựa vào dự án , dạy học dựa vào tương tác. Dạy học dựa vào tương tác là chiến lược dạy học coi trọng tính tích cực, năng động của người học. Việc dạy và học được thực hiện dựa trên sự tác động qua lại giữa các thành tố của quá trình dạy học (các tương tác sư phạm), trong đó quan trọng nhất là sự tác động giữa người học với người dạy, bạn học và môi trường dạy học. Chính nhờ vào sự tác động qua lại ấy mà giảm bớt đi đáng kể tính một chiều, tính thụ động của người học và vai trò của mỗi thành tố trong quá trình dạy học được nâng lên xứng tầm với vị trí của nó. Trong quá trình dạy học hiện đại, quan hệ tương tác hết sức được xem trọng. Xét ở góc độ nào đó, nó phải được nhìn nhận như một nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Tức là cho dù đối tượng dạy học là ai, nội dung dạy học là gì , thì để dạy và học tốt được đều cần phải có sự tương tác tích cực giữa người học với các thành tố khác. Mối quan hệ tương tác trong dạy học nói chung và dạy học dựa vào tương tác nói riêng đã được một số tác giả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Chẳng hạn: John Deway nghiên cứu về tương tác xã hội và ứng dụng nó trong dạy học; L.X.Vygotsky nghiên cứu về tương tác hướng vào “Vùng cận phát triển” của người học; N.V.Savin, T.A.Ilina, P.P.Êxipốp, Iu.K.Babanski nghiên cứu về mối quan hệ tương tác giữa người dạy - người học - nội dung trong quá trình dạy học; Guy Brousseau, Claude Comiti, M.Artigue, R.Douady, C.Margolinas… nghiên cứu về lí thuyết tình huống và quan hệ tương tác giữa người dạy và ngư ời học trong các tình 2huống dạy học ấy (tình huống được xem là môi trường dạy học vi mô); Jean - Marc Denommé và Madelein Roy nghiên cứu về sư phạm tương tác với đặc trưng là sự tác động qua lại giữa ba thành tố: người dạy - người học - môi trường; Đặng Thành Hưng nghiên cứu về dạy học hợp tác, dạy học dựa vào tương tác và đặc biệt quan tâm tới tương tác người học - người học, tương tác nội tâm v.v… Mặc dù có nhiều tác giả nghiên cứu về dạy học dựa vào tương tác với nhiều cách tiếp cận khác nhau, vấn đề quan tâm khác nhau, song có thể nói, cho đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu nào xây dựng được khung lí thuyết hoàn chỉnh cho dạy học dựa vào tương tác. Đồng thời những biện pháp, cách thức cụ thể được đưa ra để áp dụng lí thuyết này trong thực tiễn còn mang t ính hình thức và rất khó khăn trong quá trình triển khai thực hiện cũng như chuyển giao, phổ biến rộng rãi. Nói chung, chưa xứng tầm với một triết lí dạy học vốn rất tiềm năng này. Chính vì vậy, những nghiên cứu ngày nay về vấn đề này phải hướng đến việc làm sáng tỏ bản chất của tương tác trong dạy học dựa trên những căn cứ khoa học từ các lĩnh vực nghiên cứu phụ cận của giáo dục học, trong đó quan trọng nhất là tâm lí học giáo dục và sinh lí học thần kinh về nhận thức; chỉ ra được các dạng tương tác cơ bản và những ảnh hưởng của nó tới chất lượng và hiệu quả trong quá trình dạy học hiện đại . Từ đó vạch ra những chiến lược vừa cụ thể vừa đồng bộ, có sự phân cấp rõ ràng để tiến hành quá trình dạy học dựa vào tương tác: từ khung lí thuyết về dạy học dựa vào tương tác phải triển khai thành những mô hình kĩ thuật dạy học cụ thể và chúng sẽ được chọn lựa để áp dụng cho phù hợp với đối tượng người học, môi trường dạy học và phù hợp với năng lực sư phạm của chính bản thân người dạy. Trước đòi hỏi của th ực tiễn xã hội phát triển, giáo dục nói chung mà đặc biệt là lĩnh vực đào tạo nghề đã và đang bộc lộ những khiếm khuyết lớn. Trong đó, vấn đề nổi cộm là chất lượng đầu ra của sản phẩm đào tạo - năng lực chuyên môn của người học chưa đáp ứng được yêu cầu ca o của thực tiễn ngành nghề. Nguyên nhân sâu xa của vấn đề này nằm ngay trong chính quá trình đào tạo ở các trường chuyên nghiệp. Nhìn chung quá trình đào tạo vẫn được thực hiện theo lối truyền thống mặc dù các khẩu hiệu đổi mới được hô hào rầm rộ từ nhiều năm nay, từ cấp quản lí tới người thực hiện: chương trình nặng về lí thuyết, ít thực hành; phương pháp nặng về truyền thụ mà ít có tính tương tác đa chiều giữa các chủ thể của hoạt động dạy học; 3quan hệ thầy - trò nặng về áp đặt mà ít có sự thỏa hiệp và khơi nguồn cảm hứng học tập ở người học v.v… Trong xu thế ấy, mặc dù công tác đào tạo GVTH trình độ đại học đã và đang tiến hành đổi mới mạnh mẽ cả về nội dung chương trình lẫn phương pháp giảng dạy, quá trình này bước đầu thu được một số thành tựu nho nhỏ, song cũng bộc lộ không ít hạn chế. Chúng chủ yếu xuất phát từ việc vo tròn quá trình đào tạo GVTH về quá trình dạy học chung chung, trong khi quá trình này có nhiều điểm đặc thù. Tính đặc thù không chỉ thể hiện ở chương trình đào tạo, ở đối tượng người họ c mà cả ở phía người dạy. Chính những điểm đặc thù này đòi hỏi hoạt động dạy và học ở khoa GDTH của trường ĐHSP cần được quan tâm nghiên cứu đúng mức, để có những giải pháp tác động đồng bộ mới có khả năng nâng cao hiệu quả dạy học thực sự. Trong đó, cần thúc đẩy mạnh mẽ việc áp dụng các phương pháp, chiến lược dạy học mới vào quá trình đào tạo theo hướng hoạt động hóa người học, tăng cường sự tương tác tích cực giữa các chủ thể của hoạt động dạy học. Xuất phát từ những cơ sở lí luận và thực tiễn nêu trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học”. 2. Mục đích nghiên cứu Thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học, nhằm nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học hiện nay . 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: Hoạt động dạy học ở khoa Giáo dục tiểu học của các trường Đại học Sư phạm. Đối tượng nghiên cứu: Việc vận dụng chiến lược dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 4. Giả thuyết khoa học Chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học chưa cao là do thiếu sự tương tác trong quá trình dạy học. Bên cạnh đó, giảng viên chưa có những phương thức hợp lí để tăng cường tương tác giữa các chủ thể của hoạt động dạy học. Do đó, nếu thiết kế được các mô hình dạy học dựa vào tương tác phù hợp với thực tiễn hoạt động dạy học ở khoa GDTH của các trường ĐHSP thì có thể nâng cao được chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay. 45. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 5.2. Đề xuất các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 5.3. Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra và khẳng định tính khả thi của các mô hình dạy học được đề xuất . 6. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn địa bàn: - Tổ chức khảo sát, điều tra tại các trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội 2, Đại học Sư phạm Thái Nguyên - Đại học Thái Nguyên, Đại học Sư phạm Hải Phòng - Đại học Hải Phòng, Đại học Hùng Vương. - Tổ chức thực nghiệm tại khoa GDTH, trường ĐHSP Hà Nội 2. 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận nghiên cứu: Để thực hiện đề tài này chúng tôi đã dựa vào các quan điểm phương pháp luận nghiên cứu sau: - Quan điểm phương pháp luận duy vật biện chứng : Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau. - Quan điểm hệ thống cấu trúc: Không xem xét các sự vật, hiện tượng một cách riêng lẻ mà luôn đặt chúng trong một hệ thống , chịu sự ảnh hưởng, tác động của nhiều yếu tố trong hệ thống đó. - Quan điểm thực tiễn: Những nghiên cứu trong đề tài phải xuất phát từ thực tiễn và hướng đến việc giải quyết những vấn đề trong hiện thực giáo dục. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu đề tài chúng tôi đã sử dụng phối hợp các nhóm phương pháp sau: 7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tư liệu để xây dựng cơ sở lí thuyết cho đề tài. 7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: 5- Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi để tìm hiểu thực trạng dạy học tại khoa Giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm. - Phương pháp quan sát: quan sát các hoạt động giảng dạy và học tập của giảng viên và sinh viên trong các giờ lên lớp, quan sát môi trường dạy học tại các khoa Giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm. - Phương pháp phỏng vấn giảng viên, sinh viên, các nhà quản lí giáo dục nhằm thu thập thông tin về dạy học tại khoa giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm. - Phương pháp nghiên cứu sản phẩm của giáo viên (kế hoạch giảng dạy, giáo án), nghiên cứu sản phẩm của sinh viên (báo cáo thuyết trình, bài kiểm tra, biên bản thảo luận nhóm…). - Phương pháp thực nghiệm sư phạm nhằm khẳng định tính hiệu quả, tính khả thi của việc sử dụng các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 7.2.3. Phương pháp