Luận án Diễn xướng ca Huế truyền thống và biến đổi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Nguyễn Thị Việt Hà DIỄN XƯỚNG CA HUẾ TRUYỀN THỐNG VÀ BIẾN ĐỔI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN Hà Nội - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Nguyễn Thị Việt Hà DIỄN XƯỚNG CA HUẾ TRUYỀN THỐNG VÀ BIẾN ĐỔI Chuyên ngành: Văn hóa dân gian Mã số: 9229041 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS Từ Thị Loan Hà Nội - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ Diễn xướng Ca Huế - Truyền thống và biến đổi là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Từ Thị Loan. Các tư liệu và trích dẫn đều được trích nguồn trung thực, chính xác và đầy đủ. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Việt Hà ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ............................................... iv MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN ...... 10 VÀ KHÁI QUÁT VỀ DIỄN XƯỚNG CA HUẾ ..................................................... 10 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................... 10 1.1.1. Các công trình về cách tiếp cận của nghiên cứu văn hóa dân gian 10 1.1.2. Các công trình nghiên cứu diễn xướng Ca Huế truyền thống .......... 12 1.1.3. Các công trình nghiên cứu sự biến đổi của diễn xướng Ca Huế ...... 23 1.1.4. Nhận xét về tình hình nghiên cứu và những vấn đề có thể tiếp tục nghiên cứu .................................................................................................... 25 1.2. Cơ sở lý luận .......................................................................................................... 26 1.2.1. Các khái niệm cơ bản ........................................................................ 26 1.2.2. Các lý thuyết vận dụng trong luận án................................................ 36 1.3. Khái quát về diễn xướng Ca Huế ......................................................................... 43 1.3.1. Lịch sử hình thành và phát triển của diễn xướng Ca Huế ................ 43 1.3.2. Các yếu tố văn hóa dân gian trong diễn xướng Ca Huế ................... 50 Tiểu kết .......................................................................................................................... 57 Chương 2: DIỄN XƯỚNG CA HUẾ TRUYỀN THỐNG ...................................... 60 2.1. Bối cảnh lịch sử, văn hóa, xã hội của diễn xướng Ca Huế truyền thống ........... 60 2.2. Các thành tố của diễn xướng Ca Huế truyền thống với tư cách một hiện tượng văn hóa mang tính chỉnh thể nguyên hợp ................................................................... 61 2.2.1. Chủ thể sáng tạo và thực hành diễn xướng Ca Huế truyền thống ........ 62 2.2.2. Chủ đề phản ánh của Ca Huế ........................................................... 71 2.2.3. Thời gian diễn xướng ......................................................................... 75 2.2.4. Môi trường diễn xướng ...................................................................... 75 2.2.5. Ngôn ngữ, lời ca của Ca Huế ............................................................ 77 2.2.6. Âm nhạc trong Ca Huế ...................................................................... 78 2.2.7. Trang phục trong Ca Huế truyền thống ............................................ 90 Tiểu kết .......................................................................................................................... 91 iii Chương 3: DIỄN XƯỚNG CA HUẾ HIỆN NAY VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ....................................................................................................................... 93 3.1. Bối cảnh lịch sử, văn hóa, xã hội của diễn xướng Ca Huế hiện nay................ 93 3.2. Biến đổi trong diễn xướng ca Huế hiện nay ........................................................ 94 3.2.1. Chủ thể thực hành ca Huế ................................................................ 95 3.2.2. Chủ thể sáng tác Ca Huế và nội dung phản ánh hiện nay .............. 99 3.2.3. Môi trường diễn xướng .................................................................... 100 3.2.4. Thời gian diễn xướng ....................................................................... 105 3.2.5. Trên phương diện âm nhạc .............................................................. 106 3.2.6. Trang phục trong diễn xướng Ca Huế hiện nay .............................. 108 3.3. Những vấn đề đặt ra đối với diễn xướng Ca Huế trong bối cảnh đương đại .. 113 3.3.1. Bảo tồn diễn xướng Ca Huế với tư cách là một di sản văn hóa ...... 113 3.3.2. Vấn đề phát huy diễn xướng Ca Huế trong bối cảnh đời sống đương đại .............................................................................................................. 118 3.3.3. Vấn đề chủ thể thực hành diễn xướng Ca Huế ................................ 121 3.3.4. Vấn đề truyền dạy diễn xướng Ca Huế ............................................ 123 3.3.5. Vấn đề sưu tầm, nghiên cứu, sáng tác Ca Huế ............................... 130 3.3.6. Vấn đề giáo dục di sản, phát triển công chúng cho diễn xướng Ca Huế ............................................................................................................. 132 Tiểu kết ........................................................................................................................ 134 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ........................... 141 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 142 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 149 iv DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ B.A.V.H. CLB GS HCM HN KHXH&NV Bulletin des Amis du Vieux Hué Câu lạc bộ Giáo sư Hồ Chí Minh Hà Nội Khoa học xã hội và Nhân văn NCS NT NTTD Nghiên cứu sinh Nghệ thuật Nghệ thuật trình diễn Nxb PGS THVN Tp Nhà xuất bản Phó giáo sư Truyền hình Việt Nam Thành phố TS Tiến sĩ tr. UBND UNESCO VH VHDT VHTT VHTTDL Trang Uỷ ban nhân dân United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Tổ chức giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên Hiệp Quốc) Văn hóa Văn hóa Dân tộc Văn hóa Thông tin Văn hóa Thể thao và Du lịch 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế là một vùng đất có chiều dài lịch sử hình thành và phát triển trên 700 năm, tính từ sự kiện công chúa Huyền Trân được gả cho vua Chiêm Thành cùng với việc hai châu Ô, Rí thuộc về Ðại Việt. Trong đó, Huế, với gần 400 năm là thủ phủ của xứ Đàng Trong, là kinh đô chính thức và cuối cùng của triều đại phong kiến Việt Nam (qua 9 đời chúa và 13 đời vua, kể cả 24 năm thuộc vương triều Tây Sơn). Trên phương diện văn hóa, Huế đã tích hợp được những giá trị vật chất và tinh thần quý báu để tạo nên một truyền thống văn hóa đặc sắc, tồn tại và phát triển đến hôm nay. Với chiều dài lịch sử hình thành và phát triển của Huế, riêng vương triều nhà Nguyễn đủ để tạo dựng ở vùng Thuận Hóa - Huế này một chiều sâu văn hóa cá biệt mà những di sản để lại hầu như còn nguyên vẹn với các hình thái vật thể và phi vật thể. Di sản văn hóa này là trí tuệ, là thành quả của cả cộng đồng cư dân bản địa, là sự hội tụ nhân tài, vật lực của cả một quốc gia, là quá trình tinh chế vốn văn hóa dân gian có nguồn gốc từ cội nguồn văn hóa dân tộc Việt hỗn dung với văn hóa bản địa đã hòa nhập vào tổng thể của nền văn hóa Việt Nam, trong đó có âm nhạc. Có thể bởi sự chi phối của đặc trưng văn hóa Huế, mà âm nhạc cổ truyền Huế giữa hai dòng: âm nhạc bác học (cổ truyền chuyên nghiệp) và âm nhạc dân gian (cổ truyền dân gian) ít có sự phân định rạch ròi. Dòng âm nhạc bác học bao gồm: Âm nhạc cung đình và Ca Huế (còn gọi là nhạc cổ thính phòng Huế, Ca đàn Huế hoặc Ca nhạc Huế). Âm nhạc cung đình là bộ phận âm nhạc chuyên nghiệp của nhà nước phong kiến. Ca Huế là sự gặp gỡ, kết hợp hài hòa nhuần nhụy những tinh hoa của hai dòng âm nhạc cung đình và dân gian. Chính sự dung hòa ấy đã giúp cho Ca Huế có sức sống trường tồn qua những biến thiên của lịch sử dân tộc và phát triển một cách uyển chuyển, 2 linh hoạt, trong khi nhiều thể loại âm nhạc cung đình ngày một mai một và có nguy cơ thất truyền cao cùng với sự suy vong của các triều đại Vua - Chúa Việt Nam. Với lịch sử hàng trăm năm tồn tại kể từ khi ra đời trên tiểu vùng văn hoá xứ Huế, giá trị nghệ thuật của diễn xướng Ca Huế ngày càng được khẳng định và có đời sống bền chặt trong lòng nhiều thế hệ người dân xứ Huế. Sở dĩ như vậy là do bản chất nghệ thuật của Ca Huế không những chỉphù hợp với tâm hồn Huế, hài hòa nhuần nhuyễn với cảnh sắc thiên nhiên Huế, mà còn bởi những giá trị nghệ thuật đích thực, đặc sắc của Ca Huế còn được khẳng định qua hệ thống bài bản, phương thức diễn tấu, hình thức thể hiện, tính văn học trong lời ca, tính mẫu mực cổ điển trong đường nét giai điệu, nét đặc trưng trong hình tượng âm nhạc, đã làm cho diễn xướng Ca Huế trở thành tiếng lòng tri âm, tri kỷ của các giai tầng trong xã hội qua bao đời nay, một nét đặc sắc riêng có trong tổng thể di sản âm nhạc cổ truyền Huế và kho tàng âm nhạc cổ truyền chuyên nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, đứng trước xu thế hội nhập quốc tế, đặc biệt là sự tiếp biến văn hóa ngày càng nhanh chóng trong bối cảnh hiện đại hóa, toàn cầu hóavà sự xâm nhập của các loại hình nghệ thuật đương đại, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là một nhiệm vụ hết sức bức thiết.Diễn xướng Ca Huế cũng không nằm ngoài bối cảnh đó. Trên phương diện khoa học, diễn xướng Ca Huế đã được một số nhà nghiên cứu âm nhạc và nghiên cứu văn hóa quan tâm tìm hiểu từ các góc nhìn khác nhau. Đây là nguồn tư liệu rất quý giá và quan trọng, góp phần mô tả, khảo cứu về nghệ thuật Ca Huế trong quá khứ, đặt nền móng và các dữ liệu lịch sử, nguồn tài liệu tham khảo cho các thế hệ sau học hỏi.Tuy nhiên, đa phần các nghiên cứu thường đặt nghệ thuật Ca Huế trong trạng thái “tĩnh” để xem xét, tức là nghiên cứu nghệ thuật Ca Huế tồn tại trong bối cảnh lịch sử từ 3 khi mới hình thành, chủ yếu trong thời kỳ chế độ quân chủ phong kiến. Cách tiếp cận như vậy là chưa đầy đủ và toàn diện, chưa đặt nghệ thuật Ca Huế trong thế “động”, trong sự vận động và phát triển không ngừng trong dòng chảy của đời sống văn hóa Huế cho đến tận ngày nay. Sự biến đổi của Ca Huế hiện nay cần được xem như sự biến đổi của một hiện tượng văn hóa phù hợp với quy luật khách quan của quá trình phát triển Ca Huế hiện đại. Sự biến đổi ấy diễn ra như thế nào, những đặc trưng văn hóa dân gian trong Ca Huế có thực sự tồn tại và được giữ vững hay không, việc sân khấu hóa Ca Huế có những vấn đề gì, Ca Huế hiện nay tồn tại như thế nào, vấn đề bảo tồn ra sao là những vấn đề cần thiết phải minh định một cách khoa học. Song, cho đến nay, những câu hỏi này giới nghiên cứu vẫn chưa thực sự quan tâm, lý giải. Bên cạnh đó, phần lớn các công trình nghiên cứu thường tiếp cận Ca Huế từ góc độ âm nhạc học hoặc âm nhạc dân tộc học, rất hiếm có các công trình nghiên cứu từ cách tiếp cận của văn hóa dân gian. Có thể nói cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu nào mang tính hệ thống, chuyên sâu về Ca Huế với tư cách là một loại hình diễn xướng mang tính chỉnh thể nguyên hợp, cũng như nghiên cứu về sự biến đổi của diễn xướng Ca Huế trong cái nhìn xuyên suốt từ quá khứ đến hiện tại, về sự thích ứng của Ca Huế để tồn tại và phát triển trong bối cảnh đời sống đương đại hiện nay. Với những lý do như vậy, NCS lựa chọn đề tài Diễn xướng Ca Huế - Truyền thống và biến đổi từ cách tiếp cận của nghiên cứu văn hóa dân gianlàm đề tài luận án Tiến sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án khảo sát sự biến đổi củaCa Huế trong dòng chảy của văn hóa xứ Huế từ truyền thống đến hiện đại với tư cách là một loại hình nghệ thuật 4 diễn xướng. Từ đó, luận án sẽ làm rõ những vấn đề đặt ra đối với sự tồn tại, thích ứng và phát triển của diễn xướng Ca Huế trong đời sống hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đíchnghiên cứu nêu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về nghệ thuật diễn xướng và diễn xướng Ca Huế. - Tìm hiểu lịch sử hình thành và phát triển của nghệ thuật Ca Huế;nhận diện những đặc điểm, giá trị của diễn xướng Ca Huế. - Nghiên cứu, tìm hiểu diễn xướng Ca Huế truyền thống trong quá khứ với tư cách một loại hình nghệ thuật diễn xướng mang tính chỉnh thể nguyên hợp. - Khảo sát sự biến đổi của diễn xướng ca Huế trong bối cảnh hiện nay, từ đó làm rõ những vấn đề đặt ra và đưa ra một số bàn luận khoa học. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là diễn xướng Ca Huế và sự biến đổi của loại hình diễn xướng này trong bối cảnh xã hội hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi không gian Không gian nghiên cứu của luận án về cơ bản được giới hạn trong không gian tỉnh Thừa Thiên - Huế hay tiểu vùng văn hóa xứ Huế. Bên cạnh đó, để có cái nhìn toàn cảnh và đầy đủ hơn, trong những trường hợp cần thiết, khi cần có những nghiên cứu so sánh, tham khảo, tìm hiểu về các vấn đề liên quan, luận án cũng có sự mở rộng không gian và biên độ nghiên cứu rộng hơn không gian trên. 3.2.2. Phạm vi thời gian 5 Để nghiên cứu về diễn xướng Ca Huế trong truyền thống, luận án chủ yếu dựa vào việc tham khảo, tìm hiểu các nguồn sử liệu, tư liệu, thư tịch trước năm 1945 cũng như phỏng vấn hồi cố các nghệ nhân, nhà nghiên cứu văn hóa hiểu biết về vấn đề này ở Huế trước năm 1975. Để điều tra, khảo sát về hiện trạng diễn xướng Ca Huế trong bối cảnh xã hội đương đại, luận án giới hạn thời gian nghiên cứu trong giai đoạn 10 năm trở lại đây, từ khi Ca Huế được khôi phục trở lại và ngày càng phát triển, trở thành một loại hình trình diễn cho đại chúng. 3.2.3. Phạm vi nội dung khảo sát Do Ca Huế là một hình thức diễn xướng mang tính chỉnh thể nguyên hợp, luận án tập trung khảo sátcác thành tố chính của nó như: chủ thể sáng tạo, chủ thể thực hành, chủ đề phản ánh, thời gian diễn xướng, môi trường diễn xướng, phương diện lời ca, phương diện âm nhạc của Ca Huế. Về bài bản, trong số hơn 25 bài bản Ca Huế còn thịnh hành hiện nay, NCS không đi sâu phân tích vào chi tiết cụ thể từng bài một, mà chỉ chọn những bản tiêu biểu, hoặc những đoạn ký âm ngắn để minh họa trong quá trình phân tích, khảo cứu. 4. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu Để triển khai luận án, NCS đặt ra các câu hỏi nghiên cứu chính như sau: - Diễn xướng Ca Huế hình thành và phát triển trong lịch sử như thế nào? - Những thành tố chính của diễn xướng Ca Huế truyền thống là gì? Đặc trưng chính của diễn xướng Ca Huế giai đoạn này? - Sự biến đổi của diễn xướng Ca Huế trong bối cảnh hiện nay ra sao? Những vấn đề gì đặt ra từ sự thay đổi đó? 6 Từ các câu hỏi nghiên cứu trên luận án đưa ra giả thuyết nghiên cứunhư sau: Diễn xướng ca Huế được hình thành và phát triển phù hợp với các giai đoạn lịch sử và bối cảnh văn hóa - xã hội khác nhau: Thời kỳ phong kiến, yếu tố cung đình, thính phòng mang tính nổi trội. Sau năm 1945 và nhất là từ thời kỳ đổi mới đến nay, điều kiện văn hóa - xã hội thay đổi khiến cho tính cung đình, thính phòng suy giảm, diễn xướng Ca Huế tìm được chỗ đứng và cách thức trình diễn mới, phục vụ cho nhiều mục đích và đối tượng khác nhau, nhờ đó tiếp tục tồn tại và phát triển trong bối cảnh đương đại. 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cách tiếp cận Để có cái nhìn toàn cảnh, đầy đủ và thấy rõ sự biến đổi của diễn xướng Ca Huế theo dòng lịch sử, luận án sẽ sử dụng chủ yếu cách tiếp cận của nghiên cứu văn hóa dân gian. Tuy nhiên, bên cạnh đó trong quá trình triển khai, luận án cũng sử dụng cách tiếp cận liên ngành, phối kết hợp các phương pháp và thành tựu nghiên cứu của văn hóa học, nhân học văn hóa, xã hội học văn hóa. Từ cách tiếp cận của nghiên cứu văn hóa dân gian,NCS tiếp cận diễn xướng Ca Huế trong không gian văn hóa của nó với những nghiên cứu về điều kiện lịch sử, địa lý, văn hóa, xã hộivà tìm hiểu về diễn xướng Ca Huế qua các thành tố của nó trong một tổng thể mang tính hệ thống, chỉnh thể nguyên hợp, từ chủ thể sáng tác, chủ thể diễn xướng, môi trường diễn xướng, thời gian diễn xướng đến lời ca, âm nhạc, trang phục trình diễn Bên cạnh đó, NCS sử dụng bổ trợ cách tiếp cận của nhân học văn hóa, NCS chú trọng tiếp cận chủ thể sáng tạo và thực hành diễn xướng Ca Huế trong quá trình nghiên cứu khảo sát thực địa, tìm hiểu, lắng nghe tiếng nói của người trong cuộc về các giá trị, đặc điểm cũng như những phương diện khác 7 nhau của diễn xướng Ca Huế. Cách tiếp cận xã hội học và văn hoá học được NCS sử dụng trong khi thu thập các thông tin, số liệu, dữ liệu về những người làm công tác thực hành, biểu diễn Ca Huế hiện nay, những người phục vụ, kinh doanh, du khách cũng như các nhà quản lý văn hóa để làm sáng tỏ hiện trạng và sự biến đổi của diễn xướng Ca Huế trong đời sống đương đại. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu chính như sau: - Phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu thứ cấp: NCS thu thập, tổng hợp các công trình nghiên cứu, bài viết, đề tài khoa học đi trước để hệ thống hóa các vấn đề lý luận và tìm ra lý thuyết phù hợp áp dụng vào luận án; phân tích văn bản, các nguồn tài liệu để thấy được lịch sử hình thành, phát triển của nghệ thuật Ca Huế và nhận diện diễn xướng Ca Huế truyền thống trong các giai đoạn của quá khứ. - Phương pháp điền dã, quan sát tham dự: NCS thực hiện nhiều đợt nghiên cứu điền dã để điều tra, khảo sát, thu thập tài liệu cũng như quan sát, tham sự, trải nghiệm về thực hành diễn xướng Ca Huế trong các không gian trình diễn khác nhau. - Phương pháp phỏng vấn sâu: NCS tiến hành 33 cuộc phỏng vấn đối với những người thực hành Ca Huế, các nghệ nhân, nghệ sỹ, nhà nghiên cứu văn hóa, nhà quản lý văn hóa để tìm hiểu về hiện trạng diễn xướng Ca Huế, sự vận động và biến đổi của Ca Huế trong bối cảnh hiện nay. - Phương pháp thống kê: NCS thu thập các thông tin, số liệu, tiến hành thống kê về hiện trạng thực hành và biểu diễn Ca Huế hiện nay, thực trạng hoạt động kinh doanh du lịch có sử dụng Ca Huế trong bối cảnh đương đại. - Phương pháp so sánh: NCS tiến hành so sánh, đối chiếu để làm rõ sự vận động và biến đổi của diễn xướng Ca Huế trong truyền thống và trong giai đoạn hiện nay. 8 - Ngoài ra, luận án còn sử dụng các thao tác chung trong nghiên cứu khoa học như: mô tả, phân tích, diễn giải, biện luận... 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 6.1.Ý nghĩa khoa học Luận án góp phần hệ thống hóa những vấn đề lý luận về diễn xướng ca Huế, làm sáng tỏ quy luật vận động và biến đổi không ngừng của diễn xướng Ca Huế nhằm thích nghi để tồn tại và phát triển. Luận án cũng góp phần làm rõ hơn quá trình hình thành và phát triển của Ca Huế, những đặc điểm và giá trị của nó trong đời sống văn hóa Huế, hiện trạng diễn xướng Ca Huế trong bối cảnh hiện nay, nhận diện những vấn đề đặt ra, để từ đó có những bàn luận khoa học thiết thực và hữu ích. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiê