Luận án Đồn điền ở đồng bằng bắc kỳ từ năm 1884 đến năm 1945

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------- HỒ CÔNG LƢU ĐỒN ĐIỀN Ở ĐỒNG BẰNG BẮC KỲ TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ---------- HỒ CÔNG LƢU ĐỒN ĐIỀN Ở ĐỒNG BẰNG BẮC KỲ TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1945 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Văn Am HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, tư liệu được sử dụng trong luận án là trung thực, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những kết quả khoa học của luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Hồ Công Lƣu LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn PGS.TS Nguyễn Văn Am, quý thầy cô giáo trong tổ Bộ môn Lịch sử Việt Nam, Khoa Lịch sử, Khoa Việt Nam học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã động viên, chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Trung tâm lưu trữ Quốc gia I Hà Nội, Thư viện Quốc gia Việt Nam, Viện Sử học, Trung tâm Thông tin - Thư viện, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè đã luôn động viên, ủng hộ và giúp đỡ tôi để tôi có niềm tin, động lực hoàn thành tốt luận án này. Hà Nội, tháng năm 2017 Tác giả luận án Hồ Công Lƣu DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa đầy đủ AGGI Phông phủ toàn quyền Đông Dương ACCIM Archives de la Chambre de commerce et d‟industrie de Marseille (Marseille) ANOM Centre des Archives Nationales d‟Outre – Mer (en France) FM Fonds ministériels IDEO Imprimerie d‟Extrême-Orient RST Fonds de la Résidence Supérieure au Tonkin ha hectare kg kilogramme km 2 kilomètre carré m 2 mètre carré BCH Ban Chấp hành CTQG Chính trị quốc gia ĐD Đông Dương ĐBBK Đồng bằng Bắc Kỳ ĐHQG Đại học quốc gia KHXH Khoa học xã hội NCLS Nghiên cứu Lịch sử Nxb Nhà xuất bản TTLTQG I Trung tâm lưu trữ quốc gia I MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1 2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 3 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 3 4. Nguồn tài liệu .......................................................................................................... 4 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu luận án ......................................... 5 6. Đóng góp của Luận án ............................................................................................ 5 7. Bố cục của Luận án ................................................................................................. 6 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ TƢ LIỆU CÓ LIÊN QUAN ............................................................................... 7 1.1. Các công trình của người nước ngoài .................................................................. 7 1.2. Những công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước ................................. 14 1.3. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ..................................................... 22 CHƢƠNG 2. ĐỒN ĐIỀN Ở ĐỒNG BẰNG BẮC KỲ TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1918 ....................................................................................................... 24 2.1. Cơ sở hình thành và tình hình đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1884 – 1918 ............................................................................................... 24 2.1.1. Điều kiện địa lí tự nhiên .................................................................................. 24 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................ 27 2.1.3. Tình hình đồn điền và sở hữu ruộng đất ở đồng bằng Bắc Kỳ trước năm 1884 ......................................................................................................... 33 2.2. Chính sách nông nghiệp của thực dân Pháp và sự thiết lập hệ thống đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ .................................................................................................. 35 2.2.1. Chính sách nông nghiệp .................................................................................. 35 2.2.2. Quy chế, chính sách và biện pháp thiết lập đồn điền ..................................... 36 2.2.3. Quá trình thiết lập và quy mô đồn điền .......................................................... 42 2.3. Tổ chức quản lí đồn điền .................................................................................... 45 2.4. Hoạt động kinh tế trong đồn điền ....................................................................... 47 2.4.1. Nguồn vốn ....................................................................................................... 47 2.4.2. Điền chủ .......................................................................................................... 49 2.4.3. Nhân công đồn điền ........................................................................................ 51 2.4.4. Kỹ thuật sản xuất ............................................................................................. 57 2.4.5. Tình hình sản xuất kinh doanh ........................................................................ 59 Tiểu kết chương 2...................................................................................................... 71 CHƢƠNG 3. ĐỒN ĐIỀN Ở ĐỒNG BẰNG BẮC KỲ TỪ NĂM 1919 ĐẾN NĂM 1945 ....................................................................................................... 73 3.1. Bối cảnh lịch sử và chính sách đồn điền của thực dân Pháp ............................. 73 3.1.1. Bối cảnh lịch sử ............................................................................................... 73 3.1.2. Chính sách đồn điền của thực dân Pháp ........................................................ 74 3.2. Quy mô đồn điền ................................................................................................ 83 3.2.1. Đồn điền nhượng đất chung ............................................................................ 83 3.2.2. Đồn điền nhượng đất phủ rừng ....................................................................... 86 3.2.3. Đồn điền di dân tập thể ................................................................................... 87 3.2.4. Đồn điền bãi bồi ven biển ............................................................................... 88 3.3. Tổ chức quản lí đồn điền .................................................................................... 91 3.4. Hoạt động kinh tế trong đồn điền ....................................................................... 94 3.4.1. Vốn và chính sách hỗ trợ ................................................................................ 94 3.4.2. Nhân công đồn điền ........................................................................................ 96 3.4.3. Tình hình sản xuất và kinh doanh ................................................................. 101 Tiểu kết chương 3.................................................................................................... 117 CHƢƠNG 4. ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA ĐỒN ĐIỀN TỚI KINH TẾ - XÃ HỘI VÙNG ĐỒNG BẰNG BẮC KỲ ............................... 119 4.1. Đặc điểm của đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ từ năm 1884 đến năm 1945 ...... 119 4.1.1. Tập trung và thiết lập sở hữu lớn về ruộng đất ............................................ 119 4.1.2. Du nhập quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa nhưng vẫn bảo lưu quan hệ sản xuất phong kiến lạc hậu .................................................................................... 121 4.1.3. Đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ phát triển theo hướng sản xuất kinh doanh hàng hóa .................................................................................................................. 123 4.1.4. Chính sách hỗ trợ đặc biệt đối với đồn điền cà phê ở đồng bằng Bắc Kỳ ... 125 4.2. Vai trò của đồn điền trong sự phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1884 – 1945 ............................................................................................. 127 4.2.1. Bước đầu góp phần đặt nền móng cho khoa học nông nghiệp Việt Nam hiện đại .................................................................................................................... 127 4.2.2. Góp phần thúc đẩy quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa thuộc địa ra đời ở đồng bằng Bắc Kỳ ................................................................................................ 129 4.2.3. Đồn điền tác động tích cực đến sự biến đổi của một số ngành kinh tế khác ở đồng bằng Bắc Kỳ ................................................................................................ 131 4.3. Tác động của đồn điền đối với xã hội vùng đồng bằng Bắc Kỳ ...................... 136 4.3.1. Xã hội chuyển biến, phân hóa ....................................................................... 136 4.3.2. Phong trào đấu tranh của nông dân chống điền chủ và thực dân Pháp ...... 142 Tiểu kết chương 4.................................................................................................... 146 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 147 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................. 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê thuế ruộng ở Bắc Kỳ thời vua Tự Đức ................................................ 30 Bảng 2.2. Dân số khu vực Bắc Kỳ từ 1913 đến 1943 .......................................................... 32 Bảng 2.3. Vốn đầu tư của thực dân Pháp ở Đông Dương từ năm 1888 đến năm 1918 ................................................................................ 35 Bảng 2.4. Thuế ruộng đất ở đồng bằng Bắc Kỳ theo Nghị định năm 1913 ...................... 40 Bảng 2.5. Thuế thực dân Pháp quy định với ruộng đất của người Việt ............................ 41 Bảng 2.6. Tiền thưởng phân phát cho điền chủ ở Bắc Kỳ giai đoạn 1901 - 1907 ........... 49 Bảng 2.7. Một số đồn điền chuyên chăn nuôi ở đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1884 - 1918 ........................................................................................... 67 Bảng 2.8. Phân bố đồn điền kết hợp chăn nuôi với trồng trọt ở đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1884 – 1918 .......................................................................................... 68 Bảng 3.1. Tỷ lệ vốn bỏ ra trong giai đoạn 1924 đến 1930 ở Đông Dương .................. 74 Bảng 3.2. Ngân sách phân bổ cho các công trình thủy lợi lớn ở đồng bằng Bắc Kỳ (theo Đạo luật 22-2-1931) ................................................................................... 96 Bảng 3.3. Đồn điền cấp nhượng theo quy chế chung sử dụng công nhân ăn lương ở đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1919 – 1945 ...................................................... 98 Bảng 3.4. Phân bố diện tích các loại cây trồng chính trong các đồn điền của người Pháp ở Việt Nam năm 1930 ............................................................. 104 Bảng 3.5. Đồn điền chuyên canh trồng lúa ở các tỉnh đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1919 - 1945 ......................................................................................... 104 Bảng 3.6. Diện tích và sản lượng lúa ở Bắc Kỳ từ năm 1913 – 1943 .............................. 107 Bảng 3.7. Năng suất lúa đồng bằng Bắc Kỳ qua một số năm giai đoạn 1919 – 1945 ........................................................................................ 108 Bảng 3.8. Diện tích đồn điền cà phê ở đồng bằng Bắc Kỳ qua một số năm giai đoạn 1918 - 1945 ......................................................................................... 111 Bảng 3.9. Số liệu thống kê một số năm phản ánh về máy móc và phân bón nông nghiệp được nhập cảng vào Việt Nam ........................................................................... 112 Bảng 3.10. Lượng gia súc được chuyên chở bằng đường sắt và trung tâm cung cấp, tiêu thụ gia súc ở Bắc Kỳ (1920 – 1930) .......................................................... 116 Bảng 4.1. Tổng diện tích đồn điền cấp nhượng ở đồng bằng Bắc Kỳ giai đoạn 1884 - 1945 ......................................................................................... 119 Bảng 4.2. Quy mô sở hữu ruộng đất của Bắc Kỳ – Trung Kỳ – Nam Kỳ vào năm 1930 ...................................................................................................... 121 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đồng bằng Bắc Bộ (đồng bằng châu thổ sông Hồng) là vùng đất tạo những tiền đề quan trọng đưa đến thành lập nhà nước Văn Lang – nhà nước đầu tiên của Việt Nam. Ngay từ buổi đầu đó và trải qua các thời kỳ lịch sử sau này, đồng bằng Bắc Bộ luôn giữ vai trò trọng yếu về an ninh quốc phòng và kinh tế, đồng bằng Bắc Bộ chính là vùng trung tâm, là vựa thóc lớn ở Bắc Bộ và của cả nước. Thời Pháp thuộc, đồng bằng Bắc Bộ được gọi là đồng bằng Bắc Kỳ (Le Delta du Tonkin). Nơi đây, chính sách đồn điền được xem là một trong những chính sách kinh tế then chốt trong nông nghiệp của chính quyền thực dân. Ruộng đất vốn là tư liệu sản xuất chính của hơn 90% dân số Việt Nam lúc đó. Ruộng đất đối với người dân Việt Nam, người dân đồng bằng Bắc Kỳ không chỉ có ý nghĩa về mặt sở hữu vật chất mà còn cả về tinh thần. Chính sách đồn điền của thực dân Pháp đã tác động đến bộ phận đông đảo nhất trong xã hội; tác động đến ngành kinh tế chủ đạo của đồng bằng Bắc Kỳ và tác động đến sinh kế chính của người dân. Do vậy đây là một vấn đề lớn của lịch sử Việt Nam nói chung. Nghiên cứu đồn điền đồng bằng Bắc Kỳ chẳng những giúp chúng ta hiểu sâu sắc về đồn điền nông nghiệp ở đồng bằng Bắc Kỳ mà còn giúp chúng ta hiểu sâu sắc, toàn diện hơn về đồn điền nông nghiệp ở Bắc Kỳ và cả nước thời Pháp thuộc. Đồn điền sản xuất kinh doanh nông nghiệp theo hướng tư bản chủ nghĩa cũng là vấn đề mới trong nông nghiệp Việt Nam giai đoạn 1884 – 1945, do vậy nghiên cứu vấn đề này sẽ góp phần tạo cơ sở đánh giá một cách khách quan về vai trò của chính quyền thực dân, vai trò của người nông dân Bắc Kỳ đối với sự chuyển biến nhất định của nền kinh tế nông nghiệp Việt Nam nói chung, đồng bằng Bắc Kỳ nói riêng. Nghiên cứu vấn đề này còn góp phần lí giải sâu sắc hơn nguyên nhân phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp 2 mạnh mẽ, liên tục của nhân dân, nhất là phong trào đấu tranh của nông dân, công nhân ở đồng bằng Bắc Kỳ thời Pháp thuộc. Cho đến nay chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu, có hệ thống về đồn điền đồng bằng Bắc Kỳ từ năm 1884 đến năm 1945. Nhiều vấn đề còn khoảng trống như: chính sách đồn điền của thực dân Pháp; quá trình thiết lập và quy mô đồn điền; phương thức sản xuất, kinh doanh các sản phẩm của đồn điền và những tác động của đồn điền tới kinh tế - xã hội trong vùng. Vì vậy công trình nghiên cứu này góp phần khỏa lấp những khoảng trống nói trên. Thực tế đó, nghiên cứ ỳ thời thuộc Pháp có giá trị khoa học và thực tiễn sâu sắc, giúp ta nhìn nhậ đầy đủ và sâu sắc hơn công cuộc khai thác thực dân ở một khu vực, góp phần hiểu đầy đủ hơn về chế độ thuộc địa ở nước ta. Sau hơn 30 năm đổi mới, nhìn chung, nông nghiệp của đồng bằng Bắc Bộ đã có những chuyển biến tích cực, đời sống nông dân được nâng cao hơn, bộ mặt nông thôn có nhiều thay đổi tiến bộ. Bên cạnh đó, nông nghiệp đồng bằng Bắc Bộ còn không ít tồn tại như: nông nghiệp phát triển chưa bền vững; việc tập trung, tích tụ ruộng đất sản xuất hàng hóa lớn còn lúng túng chưa đạt mục tiêu; chưa có nhiều sản phẩm nông nghiệp có thương hiệu và chỗ đứng trên thị trường thế giới; sử dụng và khai thác tài nguyên đất chưa hiệu quả. Do vậy, nghiên cứu vấn đề đồn điền đồng bằng Bắc Kỳ (1884 - 1945) sẽ góp phần chỉ rõ một số kinh nghiệm nhằm phục vụ yêu cầu phát triển nông nghiệp hàng hóa quy mô lớn, tiếp tục “mở rộng hạn điền, tích tụ ruộng đất”, đổi mới nông thôn, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông thôn, góp phần thực hiện thành công mục tiêu xây dựng “Nông thôn mới”, sớm đưa Việt Nam trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại, nâng cao đời sống nhân dân và vị thế đất nước trên trường quốc tế. Với những ý nghĩa khoa học và thực tiễn nói trên, tôi lựa chọn vấn đề “Đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ từ năm 1884 đến năm 1945” làm đề tài luận án Tiến sĩ Lịch sử. 3 2. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu của luận án là: tập trung nghiên cứu đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ thời kỳ 1884 – 1945; đồng thời luận án còn nghiên cứu những vấn đề liên quan đến đề tài như chính sách đồn điền của thực dân Pháp, hoạt động sản xuất, kinh doanh của các đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ. * Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: các tỉnh đồng bằng Bắc Kỳ thời Pháp thuộc. - Phạm vi thời gian: từ năm 1884 đến năm 1945 (Từ khi có Hiệp ước Patơnốt 1884 đánh dấu sự chấm dứt, từ bỏ quyền thống trị về kinh tế - chính trị của chính quyền phong kiến nhà Nguyễn và đồng thời chính thức đánh dấu sự đặt ách thống trị của thực dân Pháp, cơ sở quan trọng nhất để chính quyền thực dân Pháp thực thi chính sách cai trị, trong đó có chính sách về đồn điền nông nghiệp; đến thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945). 3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Mục tiêu nghiên cứu của luận án là khôi phục lại một cách khách quan, tương đối đầy đủ về thực trạng đồn điền trong thời kỳ Pháp thuộc ở vùng đồng bằng Bắc Kỳ. Từ thực trạng đó, luận án phân tích những điểm mạnh và hạn chế trong quá trình thực hiện chính sách đồn điền qua hai giai đoạn 1884 – 1918, 1919 – 1945; đồng thời luận án góp phần đánh giá vai trò và tác động của đồn điền đến kinh tế, xã hội đồng bằng Bắc Kỳ, bước đầu nêu ra một số bài học kinh nghiệm góp phần phát triển kinh tế nông nghiệp đồng bằng Bắc Bộ và cả nước trong thời kỳ hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ Thứ nhất: Luận án nghiên cứu những mặt tích cực, hạn chế trong chính sách xây dựng, phát triển đồn điền của chính quyền thực dân Pháp ở đồng bằng Bắc Kỳ thời kỳ 1884 – 1945. Thứ hai: Luận án dựng lại quá trình thiết lập đồn điền, bước chuyển biến của kinh tế đồn điền đồng bằng bắc kỳ thời thời kỳ 1884–1945. 4 Thứ ba: Luận án nghiên cứu và làm rõ về tổ chức quản lý, kỹ thuật sản xuất, nguồn vốn và phương thức kinh doanh, nhân lực lao động trên các đồn điền ở đồng bằng Bắc Kỳ thời Pháp thuộc. Thứ tư: Luận án phân tích rõ những đặc điểm, tác động của đồn điền tới kinh tế, xã hội ở đồng bằng Bắc Kỳ. Trên cơ sở đó, góp phần đánh giá khách quan vai trò của đồn điền tới kinh tế, xã hội vùng đồng bằng Bắc Kỳ, vai trò của nhà nước thực dân và nông dân đối với kinh tế nông nghiệp ở đồng bằng Bắc Kỳ thời Pháp thuộc. 4. Nguồn tài liệu Để hoàn thành công trình nghiên cứu này, luận án đã khai thác và sử dụng kết hợp nhiều nguồn tư liệu khác nhau: - Những quan điểm, tư tưởng, chính sách về nông nghiệp của chủ nghĩa Mác-Lênin, Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây là nguồn tư liệu rất quan trọng giúp nghiên cứu sinh có quan điểm, phương hướng nghiên cứu đúng các vấn đề do đề tài luận án đặt ra. - Nguồn tài liệu lưu trữ tại Trung tâm lưu trữ Quốc gia I (Hà Nội), Trung tâm lưu trữ hải ngoại Pháp (Centre des Archives Nationales d‟Outre – Mer); Ng