Luận án Giải pháp tăng cường tiếp cận thị trường cho các hộ nông dân nghèo tỉnh Phú Thọ

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRẦN VĂN CƯỜNG GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CHO CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TỈNH PHÚ THỌ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2017 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRẦN VĂN CƯỜNG GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CHO CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TỈNH PHÚ THỌ Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 62 62 01 15 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Mậu Dũng 2. PGS. TS. Ninh Khắc Bản HÀ NỘI - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Trần Văn Cường ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Nguyễn Mậu Dũng và PGS. TS. Ninh Khắc Bản đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kinh tế tài nguyên và Môi trường đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Trung tâm Phát triển công nghệ cao, tập thể lãnh đạo địa phương và người dân tại các huyện, xã của tỉnh Phú Thọ đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2017 Nghiên cứu sinh Trần Văn Cường iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN............................................................................................................ii MỤC LỤC................................................................................................................ iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ..............................................................................vii DANH MỤC BẢNG .................................................................................................ix DANH MỤC HÌNH............................................................................................... xiii DANH MỤC SƠ ĐỒ ..............................................................................................xiv TRÍCH YẾU LUẬN ÁN .........................................................................................xv THESIS ABTRACT..............................................................................................xvii PHẦN 1. MỞ ĐẦU ....................................................................................................1 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA LUẬN ÁN ................................................................ 1 1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN.................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu chung.................................................................................................. 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể .................................................................................................. 3 1.2.3. Câu hỏi nghiên cứu............................................................................................ 4 1.3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU.................................................. 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu........................................................................................ 4 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu........................................................................................... 4 1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN.................................................. 4 1.4.1. Về lý luận .......................................................................................................... 4 1.4.2. Về thực tiễn ....................................................................................................... 5 1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN .......................... 5 PHẦN 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA HỘ NÔNG DÂN NGHÈO ..............................................................................6 2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA HỘ NÔNG DÂN NGHÈO ...................................................................................................................... 6 2.1.1. Các khái niệm cơ bản ........................................................................................ 6 2.1.2. Đặc điểm, nội dung và một số vấn đề tiêu cực trong cận thị trường của hộ nông dân nghèo ......................................................................................................... 12 2.1.3. Mục tiêu tăng cường tiếp cận thị trường cho các hộ nông dân nghèo............. 20 iv 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận thị trường của hộ nông dân nghèo .......... 21 2.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA HỘ NÔNG DÂN NGHÈO .................................................................................................................... 30 2.2.1. Kinh nghiệm tiếp cận thị trường của các hộ nông dân nghèo ở một số nước trên thế giới ............................................................................................................... 30 2.2.2. Kinh nghiệm tăng cường cận thị trường cho các hộ dân nghèo ở một số địa phương tại Việt Nam................................................................................................. 31 2.3. TỔNG QUAN MỘT SỐ CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN35 2.3.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước về vấn đề tiếp cận thị trường..................... 35 2.3.2. Tình hình nghiên cứu trong nước về vấn đề tiếp cận thị trường ..................... 37 TÓM TẮT PHẦN 2.................................................................................................40 PHẦN 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..........................................................41 3.1. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .......................................................... 41 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 41 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................ 44 3.1.3. Khái quát tình hình đói nghèo và đặc điểm hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ .............................................................................................................. 46 3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................... 47 3.2.1. Phương pháp tiếp cận ...................................................................................... 47 3.2.2. Khung phân tích .............................................................................................. 49 3.2.3. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu............................................................... 51 3.2.4. Phương pháp thu thập số liệu .......................................................................... 52 3.2.5. Phương pháp tổng hợp và phân tích số liệu ................................................... 54 3.2.6. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu của luận án ....................................................... 57 TÓM TẮT PHẦN 3.................................................................................................58 PHẦN 4. THỰC TRẠNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ.................................................................................................................59 4.1. THỰC TRẠNG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP CỦA CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ........................................................ 59 4.1.1. Thực trạng nghèo đói trên địa bàn tỉnh Phú Thọ............................................. 59 4.1.2. Tình hình sản xuất nông nghiệp của tỉnh Phú Thọ.......................................... 61 v 4.1.3. Tình hình sản xuất nông nghiệp của hộ nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ...... 62 4.2. THỰC TRẠNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ........................................................ 65 4.2.1. Nhu cầu tham gia thị trường của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ............................................................................................................................ 65 4.2.2. Thực trạng tiếp cận thị trường vốn, tín dụng của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ................................................................................................. 67 4.2.3. Thực trạng tiếp cận thị trường đất nông nghiệp của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ .......................................................................................... 75 4.2.4. Thực trạng tiếp cận thị trường lao động của các hộ dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ..................................................................................................................... 82 4.2.5. Thực trạng tiếp cận các yếu tố vật tư nông nghiệp của các hộ dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ................................................................................................. 86 4.2.6. Thực trạng tiếp cận thị trường tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp của các hộ nghèo tại địa bàn tỉnh Phú Thọ.................................................................................. 94 4.2.7. Ảnh hưởng của tiếp cận thị trường đến hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ................................................................................................................... 103 4.3. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CỦA CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ........................ 105 4.3.1. Các yếu tố thuộc về bản thân hộ nông dân.................................................... 105 4.3.2. Các yếu tố không thuộc về bản thân các hộ nông dân nghèo........................116 TÓM TẮT PHẦN 4...............................................................................................126 PHẦN 5. GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CHO CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ .............................128 5.1. CĂN CỨ ĐỀ XUẤT ....................................................................................... 128 5.1.1. Bối cảnh phát triển kinh tế xã hội tỉnh Phú Thọ............................................ 128 5.1.2. Phân tích SWOT............................................................................................ 129 5.2. QUAN ĐIỂM VÀ ĐỊNH HƯỚNG TĂNG CƯỜNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CHO CÁC HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ ........................................................................................................................ 131 5.2.1. Các quan điểm tăng cường tiếp cận thị trường cho các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ............................................................................................... 131 vi 5.2.2. Định hướng tăng cường tiếp cận thị trường cho các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ ............................................................................................... 132 5.3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU TĂNG CƯỜNG TIẾP CẬN THỊ TRƯỜNG CHO CÁC HỘ NGHÈO TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ........ 133 5.3.1. Nâng cao năng lực sản xuất, kinh doanh cho hộ nông dân nghèo ................ 133 5.3.2. Chuyển dịch cơ cấu sản xuất nông nghiệp theo hướng hàng hóa ................. 136 5.3.3. Phát triển thị trường nông nghiệp.................................................................. 138 5.3.4. Tăng cường cơ sở hạ tầng kỹ thuật ............................................................... 142 5.3.5. Tăng cường dịch vụ công .............................................................................. 144 5.3.6. Hoàn thiện cơ chế chính sách....................................................................... 145 TÓM TẮT PHẦN 5...............................................................................................148 PHẦN 6. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................149 6.1. KẾT LUẬN ..................................................................................................... 149 6.2. KIẾN NGHỊ .................................................................................................... 150 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ADBI Asian Development Bank Institute (Viện Ngân hàng phát triển Châu Á) AFTA Asean Free Trade Area (Khu vực Thương mại tự do Asean) BQ Bình quân BVTV Bảo vệ thực vật CC Cơ cấu CSXH Chính sách xã hội DFID Department for International Development (Cục phát triển quốc tế) DNNN Doanh nghiệp nhà nước ĐVT Đơn vị tính FTA Free trade agreement (Hiệp định Thương mại tự do) GDP Gross Domestic Product (Tổng sản phẩm quốc nội) GRDP Gross Regional Domestic Product (Tổng sản phẩm trên địa bàn) GTNT Giao thông nông thôn HTX Hợp tác xã IPSARD Institute of Policy and Strategy for Agriculture and Rural Development (Viện Chính sách và Chiến lược Phát triển Nông nghiệp và Nông thôn) KH Kế hoạch NHCSXH Ngân hàng Chính sách xã hội NHNN&PTNN Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn PTNT Phát triển nông thôn QHQG Quy hoạch quốc gia QL Quốc lộ SL Số lượng SRI System of Rice Intensification (Hệ thống canh tác lúa cải tiến) Sở LĐTB & XH Sở Lao động - Thương binh và Xã hội STT Số thứ tự viii TB Trung Bình TL Tỷ lệ TP Thành phố TPP Trans-Pacific Partnership Agreement (Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương) TT Thị trấn TX Thị xã Trđ Triệu đồng TBNN Trung bình nhiều năm UBND Ủy ban nhân dân ix DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 3.1 Hiện trạng sử dụng đất đai của tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2011-2014 43 3.2 Một số chỉ tiêu kinh tế tỉnh Phú Thọ năm 2015 44 3.3 Dân số và lao động của tỉnh Phú Thọ qua các năm 45 3.4 Điểm nghiên cứu và đối tượng điều tra 53 4.1 Tình hình sản xuất một số cây trồng chủ lực trên địa bàn tỉnh Phú Thọ năm 2015 61 4.2 Tình hình trồng trọt của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 62 4.3 Diện tích, năng suất, sản lượng một số nhóm cây trồng chính của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 63 4.4 Nhu cầu tham gia thị trường của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 65 4.5 Tỷ lệ hiểu biết về các chương trình vay vốn, tín dụng 69 4.6 Hình thức tiếp cận các tổ chức cung cấp vốn, tín dụng chính thức của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 71 4.7 Tỷ lệ tiếp cận các tổ chức cung cấp vốn, tín dụng của hộ nông dân trong quá trình vay vốn 72 4.8 Kết quả tiếp cận vốn, tín dụng của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 72 4.9 Mức độ tham gia thị trường vốn tín dụng của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 74 4.10 Kết quả tiếp cận vốn, tín dụng phân theo mức độ tham gia thị trường của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 74 x 4.11 Hình thức tiếp cận các tổ chức, cá nhân cho thuê/mượn đất nông nghiệp của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 78 4.12 Tỷ lệ tiếp cận các tổ chức, cá nhân cho thuê/mượn đất của hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 78 4.13 Kết quả tiếp cận đất nông nghiệp của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 79 4.14 Mức độ tham gia thị trường đất đai của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 80 4.15 Kết quả tiếp cận đất nông nghiệp phân theo mức độ tham gia thị trường của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 81 4.16 Tỷ lệ tiếp cận các tổ chức/cá nhân của người lao động trên địa bàn nghiên cứu 83 4.17 Hình thức tiếp cận tổ chức, cá nhân có nhu cầu thuê/tuyển dụng lao động 84 4.18 Kết quả tìm việc của các lao động thuộc các hộ nghèo trên địa bàn nghiên cứu 84 4.19 Mức độ tham gia thị trường lao động của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 85 4.20 Thông tin về giá một số mặt hàng vật tư nông nghiệp trên địa bàn nghiên cứu 88 4.21 Tỷ lệ tiếp cận các tổ chức, cá nhân cung cấp vật tư nông nghiệp của hộ nông dân trên đaih bàn nghiên cứu 89 4.22 Hình thức mua vật tư nông nghiệp của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 90 4.23 Hình thức thanh toán khi mua vật tư nông nghiệp của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 91 xi 4.24 Giá trung bình một số loại phân bón phân của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 92 4.25 Mức độ tham gia thị trường vật tư đầu vào của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên 93 4.26 Giá một số loại phân bón phân theo mức độ tham gia thị trường của hộ nông dân nghèo 93 4.27 Thông tin về giá một số mặt hàng nông sản trên địa bàn nghiên cứu 96 4.28 Số thương lái thu gom trung bình hộ nông dân nghèo tiếp cận được 98 4.29 Hình thức tiếp cận thương lái thu gom của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 99 4.30 Giá bán cho thương lái một số mặt hàng nông sản của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 100 4.31 Mức độ tham gia vào thị trường tiêu thụ nông sản của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 101 4.32 Khối lượng tiêu thụ trung bình của một số mặt hàng nông sản phân theo mức độ tham gia thị trường của hộ nông dân nghèo 102 4.33 Bảng tổng hợp kết quả tiếp cận thị trường của các hộ nông dân trên địa bàn nghiên cứu 103 4.34 Đặc điểm nguồn vốn con người của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 106 4.35 Diện tích đất nông nghiệp của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 107 4.36 Số tổ chức xã hội tại địa phương mà hộ nông dân tham gia 109 4.37 Tình hình sở hữu các phương tiện đi lại, vận chuyển và nghe nhìn của hộ nông dân nghèo trên địa bàn nghiên cứu 109 4.38 Kết quả xử lý số liệu mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận thị 111 xii trường vốn, tín dụng 4.39 Kết quả xử lý số liệu mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận thị trường đất nông nghiệp 113 4.40 Kết quả xử lý số liệu mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận thị trường lao động 114 4.41 Kết quả xử lý số liệu mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp cận thị trường tiêu thụ nông sản 115 4.42 Ảnh hưởng của trình độ học vấn chủ hộ đến tiếp cận thị trường của hộ nông dân nghèo 116 4.43 Ảnh hưởng của diện tích đất sản xuất đến tiếp cận thị trường của hộ nông dân nghèo 116 4.44 Ảnh hưởng của việc tham gia các lớp đào tạo nghề đến tiếp cận thị trường của hộ nông dân nghèo 118 4.45 Hệ thống các tổ chức tài chính cung cấp tín dụng chính thức trên địa bàn nghiên cứu 125 4.46 Giá một số loại phân bón phân theo nơi bán 126 5.1 Phân tích SWOT cho tăng cường tiếp cận thị trường của các hộ nông dân nghèo trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 129 5.2 Dự kiến kế hoạch bồi dưỡng cho cán bộ và hộ nông dân trên địa bàn hai huyện nghiên cứu đến năm 2020 135 5.3 Dự kiến một số chỉ tiêu phát triển hệ thống thông tin thị trường nông nghiệp trên địa bàn nghiên cứu đến năm 2020 140 5.4 Một số chỉ tiêu hoàn thiện kênh tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp của tỉnh Phú Thọ (của ba huyện nghiên cứu) đến