Luận án Hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ (1881-1975)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ THANH TÂM HỆ THỐNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG SẮT TẠI NAM BỘ (1881 – 1975) LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ THANH TÂM HỆ THỐNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG SẮT TẠI NAM BỘ (1881 – 1975) CHUYÊN NGÀNH: LỊCH SỬ VIỆT NAM MÃ SỐ: 62 22 03 13 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. HỒ SƠN ĐÀI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2024 Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Hồ Sơn Đài (ghi rõ họ tên, chức danh khoa học, học vị) Phản biện 1: PGS. TS. Trần Nam Tiến. Phản biện 2: PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Hương. Phản biện 3: TS. Nguyễn Thành Nam. Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại:..................................... vào giờngàytháng năm 2024 Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện Đại học Sư phạm TP.HCM - Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận án “Hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ (1881 – 1975)” là công trình nghiên cứu của tôi. Các nội dung nghiên cứu và kết quả được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 30/01/2024 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Tâm LỜI CẢM ƠN Tác giả xin trân trọng bày tỏ lòng tri ân sâu sắc đến: Quý thầy cô giảng dạy bộ môn Lịch sử Việt Nam, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tận tình truyền đạt kiến thức cho nghiên cứu sinh trong quá trình học tập tại nhà trường. Đại tá Phó giáo sư – Tiến sĩ Hồ Sơn Đài đã tận tình hướng dẫn khoa học cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình thực hiện các chuyên đề và luận án tiến sĩ. Các nhà khoa học gồm nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu, Phó giáo sư – Tiến sĩ Hà Minh Hồng, Phó giáo sư – Tiến sĩ Nguyễn Văn Hồng, Phó giáo sư – Tiến sĩ Nguyễn Duy Bính, cố Tiến sĩ Phan Văn Hoàng, Tiến sĩ Nguyễn Nhã, Tiến sĩ Nguyễn Văn Bính (nguyên Phó Tổng Giám đốc Công ty Vận tải Hành khách Đường sắt Hà Nội – Chủ tịch Hội Kinh tế và vận tải Đường sắt Việt Nam), Nguyễn Văn Hạnh – Phó Tổng Biên tập Tập chí Xưa & Nay, cùng các nhân chứng lịch sử ngành đường sắt Việt Nam và một số bạn bè đã giúp đỡ tác giả về tư liệu cũng như về mặt tinh thần trong quá trình thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu sinh. Quý Ban lãnh đạo Sở Giao thông vận tải thành phố Hồ Chí Minh, Ban lãnh đạo ga xe lửa Sài Gòn, Ban Tuyên giáo Huyện ủy Lộc Ninh, Phòng Lý luận - Lịch sử Đảng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy và Ban Giám đốc bảo tàng các tỉnh Đồng Nai, Bình Dương, Tiền Giang đã cho phép tác giả tham quan, sưu tầm, sao chụp tư liệu, hình ảnh liên quan đến đề tài luận án. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 30/01/2024 Nguyễn Thị Thanh Tâm MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. ........................................................................................................ 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. ............................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. .............................................................................. 3 4. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu tham khảo. ....................... 4 5. Đóng góp của luận án. ................................................................................................. 6 6. Cấu trúc của luận án. ................................................................................................... 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. Những công trình công trình nghiên cứu của các nhà khoa học nước ngoài ... 9 1.2. Những công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước ........................ 27 1.2.1. Nhóm nghiên cứu lịch sử chung có đề cập đến giao thông Việt Nam ............. 27 1.2.2. Nhóm công trình nghiên cứu về đường sắt Việt Nam ...................................... 36 1.2.3. Nhóm công trình nghiên cứu về lịch sử đường sắt ở Nam Bộ ......................... 41 1.3. Nhận xét tình hình nghiên cứu và những vấn đề luận án cần giải quyết ................ 43 1.3.1. Nhận xét tình hình nghiên cứu và những nội dung luận án kế thừa ................. 43 1.3.2. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu ................................................ 44 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................................... 46 Chương 2 ĐIỀU KIỆN ĐỊA LÝ VÀ NGUYÊN NHÂN HÌNH THÀNH HỆ THỐNG ĐƯỜNG SẮT TẠI NAM KỲ THỜI PHÁP THUỘC 2.1. Đặc điểm địa lý và tình hình giao thông ở Nam Kỳ thời Nguyễn .......................... 48 2.1.1. Địa lý tự nhiên và xã hội ................................................................................... 48 2.1.1.1. Địa lý tự nhiên ............................................................................................. 48 2.1.1.2. Địa lý xã hội ................................................................................................ 50 2.1.2. Tình hình giao thông ở Nam Kỳ thời Nguyễn .................................................. 51 2.1.2.1. Giao thông đường thủy ............................................................................... 52 2.1.2.2. Giao thông đường bộ .................................................................................. 56 2.2. Bối cảnh lịch sử và cuộc khai thác thuộc địa của Pháp tại Nam Kỳ ...................... 58 2.2.1. Bối cảnh lịch sử, thực dân Pháp xâm lược Việt Nam ....................................... 58 2.2.1.1. Tình hình thế giới và Việt Nam ................................................................... 58 2.2.1.2. Thực dân Pháp xâm lược Việt Nam ............................................................ 62 2.2.2. Công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp ở Nam Kỳ ......................... 68 2.2.2.1. Công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất (1897 – 1914) ....................... 68 2.2.2.2. Công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ hai (1919 – 1929) ......................... 72 2.3. Chủ trương của chính quyền thực dân Pháp về .. xây dựng giao thông đường sắt tại Việt Nam ....................................................................................................................... 74 2.3.1. Sự xuất hiện hệ thống giao thông mới – đường sắt vào thế kỷ XIX ................ 74 2.3.2. Bước phát triển mới về giao thông đường sắt cuối thế kỷ XIX ....................... 77 2.3.3. Chủ trương của chính quyền thực dân Pháp về . xây dựng giao thông đường sắt tại Việt Nam ................................................................................................................ 80 2.3.3.1. Mục đích xây dựng giao thông đường sắt của Pháp .................................. 80 2.3.3.2. Nhu cầu xây dựng giao thông đường sắt tại Việt Nam ............................... 85 2.3.3.3. Dự án xây dựng hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Kỳ ..................... 91 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................................... 98 Chương 3 QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG SẮT TẠI NAM BỘ (1881 – 1975) 3.1. Quá trình hình thành và hoạt động của các tuyến đường sắt tại Nam Kỳ từ 1881 đến 1945 ...................................................................................................................... 100 3.1.1. Tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho .............................................................. 100 3.1.1.1. Bối cảnh lịch sử và quá trình hình thành tuyến ........................................ 100 3.1.1.2. Cơ cấu tổ chức tuyến ................................................................................ 103 3.1.1.3. Hoạt động vận tải trên tuyến .................................................................... 105 3.1.2. Tuyến giao thông đường sắt Sài Gòn – Biên Hòa .......................................... 114 3.1.2.1. Quá trình xây dựng tuyến.......................................................................... 114 3.1.2.2. Cơ cấu tổ chức tuyến ................................................................................ 117 3.1.2.3. Hoạt động vận tải trên tuyến .................................................................... 117 3.1.3. Tuyến giao thông đường sắt Sài Gòn – Lộc Ninh .......................................... 118 3.1.3.1. Quá trình xây dựng tuyến.......................................................................... 118 3.1.3.2. Cơ cấu tổ chức tuyến ................................................................................ 120 3.1.3.3. Hoạt động vận tải trên tuyến .................................................................... 121 3.2. Hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ thời kỳ 1945 – 1954 ........................ 125 3.2.1. Bối cảnh lịch sử và tình hình kinh tế – xã hội ở Nam Bộ ............................... 125 3.2.1.1. Thực dân Pháp xâm lược Việt Nam lần thứ hai ....................................... 125 3.2.1.2. Tình hình kinh tế – xã hội ở Nam Bộ ....................................................... 127 3.2.2. Cơ cấu tổ chức các tuyến giao thông đường sắt tại Nam Bộ ......................... 128 3.2.2.1. Tuyến đường, nhà ga ................................................................................ 128 3.2.2.2. Đầu máy, toa xe, trang thiết bị ................................................................. 133 3.2.2.3. Cơ cấu tổ chức vận chuyển ....................................................................... 136 3.2.3. Hoạt động vận tải trên các tuyến giao thông đường sắt tại Nam Bộ .............. 140 3.2.3.1. Trên tuyến Sài Gòn – Mỹ Tho ................................................................... 140 3.2.3.2. Trên tuyến Sài Gòn – Biên Hòa ................................................................ 142 3.2.3.3. Trên tuyến Sài Gòn – Lộc Ninh ................................................................. 143 3.3. Hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ trong thời kỳ 1954 – 1975 .............. 144 3.3.1. Bối cảnh lịch sử và tình hình kinh tế – xã hội ở Nam Bộ ............................... 144 3.3.1.1. Sự thành lập chính quyền Việt Nam Cộng hòa ......................................... 144 3.3.1.2. Tình hình kinh tế – xã hội ở Nam Bộ ....................................................... 146 3.3.2. Cơ cấu tổ chức các tuyến giao thông đường sắt tại Nam Bộ ......................... 148 3.3.2.1. Tuyến đường, nhà ga ................................................................................ 148 3.3.2.2. Đầu máy, toa xe, trang thiết bị ................................................................. 150 3.3.2.3. Tổ chức vận chuyển................................................................................... 153 3.3.3. Hoạt động vận tải trên các tuyến giao thông đường sắt tại Nam Bộ .............. 155 3.3.3.1. Trên tuyến Sài Gòn – Mỹ Tho ................................................................... 155 3.3.3.2. Trên tuyến Sài Gòn – Biên Hòa ................................................................ 158 3.3.3.3. Trên tuyến Sài Gòn – Lộc Ninh ................................................................. 161 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 168 Chương 4 ĐẶC ĐIỂM, NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG VÀ VAI TRÒ CỦA HỆ THỐNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG SẮT TẠI NAM BỘ 4.1. Đặc điểm của giao thông đường sắt ở Nam Bộ .................................................... 173 4.1.1. Các tuyến giao thông đường sắt đều hướng tâm thành phố Sài Gòn, phát triển từ đường sắt nội ô ........................................................................................................ 173 4.1.2. Cơ sở hạ tầng đường sắt (đường, tàu, nhà ga) mới và hiện đại ...................... 180 4.1.3. Vận tải đường sắt ngoài hành khách, hàng hóa chủ yếu là vật phẩm nông nghiệp và cao su .......................................................................................................... 181 4.2. Những nhân tố tác động đến hiệu quả hoạt động kinh doanh của đường sắt tại Nam Bộ từ 1945 – 1975 .............................................................................................. 183 4.3. Vai trò của giao thông đường sắt ở Nam Bộ ........................................................ 188 4.3.1. Giao thông đường sắt với đời sống kinh tế ..................................................... 188 4.3.1.1. Vận chuyển hàng hóa nhanh, nhiều .......................................................... 189 4.3.1.2. Chi phí rẻ giúp giảm giá thành hàng hóa ................................................. 190 4.3.1.3. Trao đổi, giao lưu kinh tế các vùng miền và ra thế giới ........................... 191 4.3.2. Đường sắt với đời sống xã hội ........................................................................ 195 4.3.2.1. Đáp ứng nhu cầu đi lại của các tầng lớp nhân dân ................................. 195 4.3.2.2. Bổ sung thành phần trong cơ cấu đội ngũ công nhân .............................. 196 4.3.2.3. Góp phần trao đổi kỹ thuật trong phát triển khoa học và giáo dục ......... 202 4.3.2.4. Góp phần hình thành những nhân tố mới của vùng đô thị hóa ................ 206 4.3.3. Giao thông đường sắt với văn hóa và an ninh quốc phòng ........................... 210 4.3.3.1. Giao thông đường sắt với vấn đề giao lưu, phát triển văn hóa ................ 210 4.3.2.2. Giao thông đường sắt với vấn đề quản trị địa bàn ................................... 214 4.3.2.3. Giao thông đường sắt với hoạt động quân sự và quốc phòng .................. 216 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................................ 223 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 226 NHỮNG CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........... 235 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 236 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 257 DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Tiếng Pháp/tiếng Anh Tiếng Việt 1 BIC Banque de I’Indochine Ngân hàng Đông Dương 2 BIF Bienhoa Industrielle et Forestière Công ty Biên Hòa Kỹ nghệ và Lâm nghiệp 3 CAIC Centre commercial gouvernemental en Indochine Trung tâm mua sắm thuộc chính phủ ở Đông Dương 4 CCFGCF Compagnie des Chemins de fer garantis des colonies franҫaise Công ty đường sắt của các thuộc địa Pháp 5 CCLPCI Compagnie des chemins de fer Loc Ninh et la partie centrale de l'Indochine Công ty Đường sắt Lộc Ninh và miền Trung Đông Dương 6 CEXO Société de Caoutchoucs d’Extrêne – Orient Công ty Cao su Viễn Đông 7 CFI Chemins de fer de l’Indochine Hỏa xa Đông Dương 8 CFIY Compagnie française des Chemins de fer de l’Indochine et du Yunnan Công ty Hỏa xa Đông Dương và Vân Nam 9 CFTI Compagnie française des tramways de l’Indochine Công ty Tàu điện Pháp ở Đông Dương 10 CSI Conseil Supérieur de l’Indochine Hội đồng tối cao Đông Dương 11 CVFLNCI Compagnie des voies ferrées de Lộc Ninh et du centre Indochinois Công ty Đường sắt Lộc Ninh và Đông Dương 12 GGI Gouvernement Général de l’Indochine Phủ Toàn quyền Đông Dương 13 IGTP Inspection Général des Travaux publics de l’Indochine Tổng thanh tra công chính Đông Dương 14 LCD Les Caoutchoucs du Donai Công ty Cao su Đồng Nai 15 NXB Éditeur Impr./Publishing House Nhà xuất bản 16 RST Résidence Supériere du Tonkin Phủ Thống sứ Bắc Kỳ 17 SGTVC Société Genérale des Tramways à Vapeur de Cochinchine Công ty tàu điện hơi nước Nam Kỳ 18 SHT Société des Plantations Hévéas de Tayninh Công ty Cao su Tây Ninh 19 SIC Société I’Inancière de Caoutchoucs Công ty Tài chính Cao su 20 SICAF Société Indochinois s'occupe du commerce, de Công ty Đông Dương kinh doanh Thương mại, Nông l'agriculture et des finances nghiệp, và Tài chính 21 SIPH Société l’Indochinoise des Plantations d’Hévéas Công ty Cao su Đông Dương 22 SMCF Société militaires département des chemins de fer Sở Hỏa xa Quân sự 23 SFFC Société financière française et colonial Công ty tài chính Pháp và thuộc địa 24 SPH – XL Société des Plantations des Hévéas de Xuân Lộc Công ty Đồn điền Xuân Lộc 25 SPPMV Société des Plantations et pneumatiques Michelin au Vietnam Công ty Đồn điền Cao su Michelin 26 SPTR Société des Plantations des Terres Rouges Công ty Đồn điền cao su Đất đỏ 27 TTLTQG National Archives Center Trung tâm lưu trữ Quốc gia 28 TVQGVN National Library of Vietnam Thư viện quốc gia Việt Nam 29 TVTH TPHCM Thư viện Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh 30 VNCH Việt Nam Cộng hòa 31 HXVN Hỏa xa Việt Nam 32 TG Tác giả 33 Caoutchouc Cao su 34 Autorail Ô tô ray Mục lục MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 2 2.1. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 3 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 3 3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................ 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 3 4. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu tham khảo ..................... 4 4.1. Cơ sở lý luận ...................................................................................................... 4 4.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 4 4.3. Nguồn tài liệu .................................................................................................... 5 4.3.1. Nguồn tài liệu lưu trữ ..................................................................................... 5 4.3.2. Nguồn tài liệu đã xuất bản.............................................................................. 5 5. Đóng góp của luận án ............................................................................................... 6 6. Cấu trúc của luận án ................................................................................................. 6 Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài ....................................................6 Chương 2: Điều kiện địa lý và nguyên nhân hình thành hệ thống đường sắt tại Nam Kỳ thời Pháp thuộc ...............................................................................................7 Chương 3: Quá trình xây dựng và hoạt động của hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ (1881 – 1975) ..............................................................................................7 Chương 4: Đặc điểm, nhân tố tác động và vai trò của hệ thống giao thông đường sắt tại Nam Bộ ................................................................................................................8 Chương 1 ......................................................................................................