Luận án Hiệu quả tài chính của các tổ chức tài chính vi mô chính thức tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG -----*****----- PHAN THỊ HỒNG THẢO HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƢỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG -----*****----- PHAN THỊ HỒNG THẢO HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã ngành: 9 34 02 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: Hƣớng dẫn 1: PGS.TS. Đinh Xuân Hạng Hƣớng dẫn 2: PGS.TS. Phạm Thị Hoàng Anh HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dƣới sự hƣớng dẫn của các nhà khoa học: 1. PGS.TS. Đinh Xuân Hạng 2. PGS.TS. Phạm Thị Hoàng Anh Các kết quả nghiên cứu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chƣa từng đƣợc công bố ở bất kỳ nghiên cứu nào khác ngoài các bài báo/bài viết hội thảo của tôi hoặc các bài báo/bài viết hội thảo của tôi và đồng tác giả đƣợc nêu trong danh mục công trình khoa học có liên quan đến luận án. Các thông tin, dữ liệu đƣợc sử dụng trong luận án đƣợc thu thập từ thực tế, có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng, đƣợc xử lý trung thực và khách quan. Hà Nội, Ngày 30 tháng 01 Năm 2019 Tác giả luận án Phan Thị Hồng Thảo ii LỜI CẢM ƠN Sau thời gian học tập, nghiên cứu, để hoàn thành luận án này, tôi đã nhận đƣợc sự hỗ trợ, quan tâm, giúp đỡ của nhiều tổ chức và cá nhân; sự chỉ bảo tận tình của tập thể nhà khoa học hƣớng dẫn; sự hỗ trợ, tạo điều kiện của cơ quan và đồng nghiệp; sự động viên, cổ vũ, kích lệ của gia đình, bàn bè. Với tình cảm chân thành, xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc đến tập thể nhà khoa học trực tiếp hƣớng dẫn là PGS.TS. Đinh Xuân Hạng và PGS.TS. Phạm Thị Hoàng Anh đã gắn bó cùng tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Những định hƣớng đúng đắn của các nhà khoa học cùng với sự chỉ bảo tận tình, tâm huyết đã giúp tác giả hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo tham gia giảng dạy chƣơng trình nghiên cứu sinh đã cung cấp kiến thức, phƣơng pháp nghiên cứu làm hành trang quan trọng giúp tác giả thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới các thầy, cô giáo; các nhà khoa học tại Học viện Ngân hàng đã chia xẻ, góp ý và gợi mở để tác giả hoàn thiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện Ngân hàng, Khoa Sau đại học - Học viện Ngân hàng; Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện Ngân hàng – Phân viện Bắc Ninh, Khoa Ngân hàng – Phân viện Bắc Ninh cùng toàn thể cán bộ, giảng viên trong Phân viện đã tạo điều kiện, hỗ trợ, động viên tôi trong quá trình thực hiện luận án. Cuối cùng, tôi xin đƣợc gửi tặng kết quả cho cha, mẹ và gia đình thân yêu, các anh, chị và các bạn đã đồng hành cùng tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu; chính sự yêu thƣơng, chia sẻ và niềm tin này là động lực lớn cho tác giả hoàn thành luận án. Trân trọng cảm ơn! Hà Nội, Ngày 30 tháng 01 Năm 2019 Tác giả luận án Phan Thị Hồng Thảo iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................. vii DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH ....................................................................... ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1.............................................................................................................. 21 LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC ............................................................................ 21 1.1. TỔNG QUAN VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ ............................................................ 21 1.1.1. Khái niệm và đặc trƣng của tài chính vi mô ................................................... 21 1.1.3. Vai trò của tài chính vi mô .............................................................................. 25 1.2. TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC .............................................. 26 1.2.1. Các loại hình tổ chức cung ứng dịch vụ tài chính vi mô ................................ 26 1.2.2. Tổ chức tài chính vi mô chính thức ................................................................ 29 1.3. HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC ... 35 1.3.1. Khái niệm hiệu quả tài chính của tổ chức tài chính vi mô chính thức ............ 35 1.3.2. Tiêu chí đo lƣờng hiệu quả tài chính của tổ chức tài chính vi mô chính thức........ 38 1.3.3. Nhân tố ảnh hƣởng đến hiệu quả tài chính của tổ chức tài chính vi mô chính thức ............................................................................................................................ 43 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ........................................................................................ 54 CHƢƠNG 2.............................................................................................................. 55 THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM ............................................................. 55 2.1. TỔNG QUAN VỀ TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM.......................................................................................................................... 55 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển hoạt động tài chính vi mô tại Việt Nam ...... 55 2.1.2. Các tổ chức cung ứng dịch vụ tài chính vi mô Việt Nam ............................... 56 2.1.3. Khái quát hoạt động của các tổ chức tài chính vi mô chính thức tại Việt Nam ..... 58 2.1.4. Khung pháp lý cho hoạt động của các tổ chức tài chính vi mô chính thức tại iv Việt Nam ................................................................................................................... 70 2.2. THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM ................................................................. 74 2.2.1. Hiệu quả tài chính xét theo các tiêu chí về kết quả kinh doanh ...................... 74 2.2.2. Hiệu quả sử dụng tài sản ................................................................................. 88 2.2.3. Hiệu quả sử dụng vốn ................................................................................... 108 2.3. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM .......................................... 115 2.3.1. Những kết quả đạt đƣợc ................................................................................ 115 2.3.2. Một số hạn chế .............................................................................................. 116 2.3.3. Nguyên nhân của hạn chế ............................................................................. 118 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ...................................................................................... 124 CHƢƠNG 3............................................................................................................ 125 ĐÁNH GIÁ NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM THÔNG QUA MÔ HÌNH KINH TẾ LƢỢNG .................................................................... 125 3.1. TỔNG QUAN MÔ HÌNH KINH TẾ LƢỢNG ĐÁNH GIÁ NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ . 125 3.1.1. Mô hình OLS cho chuỗi dữ liệu thời gian tại một quốc gia ......................... 125 3.1.2. Mô hình REM cho chuỗi dữ liệu bảng tại nhiều quốc gia ............................ 126 3.2. ĐÁNH GIÁ NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM THÔNG QUA MÔ HÌNH KINH TẾ LƢỢNG ..................................................................... 132 3.2.1. Mô tả mô hình ............................................................................................... 132 3.2.2. Mô tả các biến đƣợc sử dụng trong mô hình................................................. 133 3.3. SỐ LIỆU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................... 139 3.3.1. Mô tả số liệu thống kê ................................................................................... 139 3.3.2. Kết quả hồi quy các nhân tố ảnh hƣởng đến hiệu quả tài chính của các tổ chức tài chính vi mô chính thức tại Việt Nam ................................................................. 146 3.4. THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................... 161 v KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ...................................................................................... 164 CHƢƠNG 4............................................................................................................ 165 GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM ..................................... 165 4.1. ĐỊNH HƢỚNG NÂNG CAO HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2030 ............. 165 4.1.1. Định hƣớng hoạt động tài chính vi mô tại Việt Nam .................................... 165 4.1.2. Định hƣớng hoạt động của các tổ chức tài chính vi mô chính thức .............. 166 4.1.3. Định hƣớng nâng cao hiệu quả tài chính của các tổ chức tài chính vi mô chính thức .......................................................................................................................... 167 4.2. GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TỔ CHỨC TÀI CHÍNH VI MÔ CHÍNH THỨC TẠI VIỆT NAM .......................................... 168 4.2.1. Tăng cƣờng công tác quản trị điều hành, quản lý rủi ro theo qui định của pháp luật và thông lệ quốc tế ........................................................................................... 168 4.2.2. Đa dạng hóa và phát triển sản phẩm, dịch vụ theo định hƣớng thị trƣờng dựa trên nền tảng công nghệ hiện đại............................................................................. 171 4.2.3. Tăng cƣờng quy mô và cải thiện cấu trúc vốn theo hƣớng tăng tỷ trọng của nguồn vốn tiền gửi và vốn chủ sở hữu .................................................................... 174 4.2.4. Mở rộng địa bàn hoạt động, đa dạng hóa đối tƣợng khách hàng .................. 178 4.2.5. Nâng cao chất lƣợng thực hiện qui trình cho vay, đặc biệt là khâu phân tích khách hàng............................................................................................................... 180 4.2.6. Tăng cƣờng ứng dụng công nghệ để giảm chi phí hoạt động ....................... 184 4.2.7. Tăng cƣờng số lƣợng và chất lƣợng nguồn nhân lực .................................... 186 4.3. MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ .............................................................................. 188 4.3.1. Khuyến nghị với Chính phủ .......................................................................... 188 4.3.2. Khuyến nghị với Ngân hàng Nhà nƣớc......................................................... 192 4.2.3. Khuyến nghị với Bộ Tài chính ...................................................................... 194 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ...................................................................................... 196 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 197 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 199 vi DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ ......................................... ccvii PHỤ LỤC .............................................................................................................. ccix vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu Diễn giải Tiếng Việt Tiếng Anh ADB Ngân hàng Phát triển Châu Á Asian Development Bank Agribank Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam Vietnam Bank For Agriculture And Rural Development CEP Tổ chức tài chính vi mô trách nhiệm hữu hạn một thành viên cho ngƣời lao động nghèo tự tạo việc làm Capital Aid For Employment Of The Poor Microfinance Institution Co-opBank Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam Co-operative bank of VietNam Cgap Nhóm tƣ vấn hỗ trợ nghèo Consultative Group to Assist the Poor DTMFI Tổ chức TCVM nhận tiền gửi Deposit Taking Microfinance Institution FSS Tự vững về tài chính Financial Self- Sustainability HLHPN Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam LienVietPostBank Ngân hàng thƣơng mại cổ phần Liên Việt LTA Tỷ lệ dƣ nợ cho vay trên tài sản Loan To Assets M7MFI Tổ chức TCVM trách nhiệm hữu hạn M7 M7 Microfinance Institution NGO Tổ chức phi chính phủ Non-governmental organization NHNN Ngân hàng Nhà nƣớc State Bank Of Vietnam NHTM Ngân hàng thƣơng mại NHTW Ngân hàng trung ƣơng ODA Hỗ trợ phát triển chính thức Official Development Assistance OER Tỷ lệ chi phí hoạt động Operating Expense Ratio OSS Tự vững về hoạt động Operational Self-Sufficiency PAR30 Tỷ lệ dƣ nợ có rủi ro trên 30 ngày Porfolio At Risk 30 viii RET Lợi nhuận sau thuế Return PCF Hệ thống Quĩ tín dụng nhân dân People Credit Fund TCTD Tổ chức tín dụng TCVM Tài chính vi mô Micofinance Thanh Hoa MFI Tổ chức tài chính vi mô trách nhiệm hữu hạn Thanh Hóa Thanh Hoa Micrfinance Institution TNHH Trách nhiệm hữu hạn Tp HCM Thành phố Hồ Chí Minh TYM Tổ chức TCVM TNHH Một thành viên Tình Thƣơng RAG Tỷ lệ tăng trƣởng tài sản Rate Of Asset Growth RBI Ngân hàng Rayat Indonesia Rayat Bank Indonesia REG Tỷ lệ tăng trƣởng vốn chủ sở hữu Rate Of Equity Growth RLG Tỷ lệ tăng trƣởng tín dụng Rate Of Loan Growth ROA Khả năng sinh lời trên tài sản Return on Asset ROE Khả năng sinh lời tên vốn chủ sở hữu Return on Equity VBSP Ngân hàng chính sách xã hội Việt Nam Vietnam Bank For Social Policies VCSH Vốn chủ sở hữu Equity World Bank Ngân hàng thế giới ix DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH Danh mục bảng Bảng 1.1. Các tổ chức cung cấp dịch vụ TCVM ở ba khu vực ................................ 27 Bảng 2.1. Những qui định pháp lý về hoạt động của các tổ chức TCVM chính thức tại Việt Nam .............................................................................................................. 73 Bảng 2.2. Sản phẩm tài chính của hai tổ chức TCVM chính thức qui mô lớn năm 2017 ........................................................................................................................... 61 Bảng 2.3. Dƣ nợ tín dụng của các tổ chức TCVM chính thức.................................. 64 Bảng 2.4. Qui mô tiết kiệm của các tổ chức TCVM chính thức ............................... 68 Bảng 2.5. Lợi nhuận sau thuế của các tổ chức TCVM chính thức ........................... 75 Bảng 2.6. Chỉ số OSS của các tổ chức TCVM chính thức ....................................... 78 Bảng 2.7. Tỷ lệ chi phí hoạt động của các tổ chức TCVM chính thức ..................... 85 Bảng 2.8. Tăng trƣởng tài sản của các tổ chức TCVM chính thức ........................... 89 Bảng 2.9. So sánh qui mô tài sản với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 .............. 90 Bảng 2.10. Tăng trƣởng dƣ nợ của các tổ chức TCVM chính thức .......................... 94 Bảng 2.11. So sánh qui mô dƣ nợ với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 .............. 95 Bảng 2.12. Dƣ nợ cho vay trên tài sản ...................................................................... 99 Bảng 2.13. ROA của các tổ chức TCVM chính thức .............................................. 101 Bảng 2.14. Tỷ lệ Par 30 của các tổ chức TCVM chính thức .................................. 105 Bảng 2.15. So sánh Par 30 với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 ................... 106 Bảng 2.16. Tăng trƣởng VCSH của các tổ chức TCVM chính thức ...................... 109 Bảng 2.17. ROE của các tổ chức TCVM chính thức .............................................. 112 Bảng 3.1. Tổng hợp các biến đã đƣợc sử dụng trong các mô hình ......................... 131 Bảng 3.2. Định nghĩa các biến phụ thuộc ............................................................... 134 Bảng 3.3. Các biến độc lập sử dụng trong mô hình ................................................ 135 Bảng 3.4. Thống kê mô tả các biến phụ thuộc ........................................................ 139 Bảng 3.5. Thống kê mô tả các biến độc lập ............................................................ 142 Bảng 3.6a. Tác động của các nhân tố vi mô và vĩ mô đến kết quả kinh doanh ...... 147 x Bảng 3.6b. Tác động của nhân tố vi mô đến kết quả kinh doanh...........147 Bảng 3.7a. Tác động của các nhân tố vi mô và vĩ mô đến hiệu quả tài sản............ 152 Bảng 3.7b. Tác động của nhân tố vi mô đến hiệu quả tài sản.............152 Bảng 3.8a. Tác động của các nhân tố vi mô và vĩ mô đến hiệu quả vốn ................ 158 Bảng 3.8b. Tác động của nhân tố vi mô đến hiệu quả vốn158 xi Danh mục biểu Biểu đồ 2.1. Dƣ nợ tín dụng của các tổ chức TCVM chính thức ............................. 65 Biểu đồ 2.2. Qui mô tiết kiệm của các tổ chức TCVM chính thức ........................... 69 Biểu đồ 2.3. Lợi nhuận sau thuế của các tổ chức TCVM chính thức ....................... 75 Biểu đồ 2.4. Chỉ số OSS của các tổ chức TCVM chính thức ................................... 78 Biểu đồ 2.5. So sánh chỉ số OSS với nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 ..................... 79 Biểu đồ 2.6. Chỉ số FSS của các tổ chức TCVM chính thức năm 2015 ................... 84 Biểu đồ 2.7. Tỷ lệ chi phí hoạt động của các tổ chức TCVM chính thức ................. 85 Biểu đồ 2.8. So sánh OER với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 ..................... 85 Biểu đồ 2.9. Tăng trƣởng tổng tài sản của các tổ chức chính thức ........................... 90 Biểu đồ 2.10. Tăng trƣởng dƣ nợ của các tổ chức chính thức .................................. 95 Biểu đồ 2.11. Dƣ nợ cho vay trên tài sản .................................................................. 99 Biểu đồ 2.12. ROA của các tổ chức TCVM chính thức ......................................... 101 Biểu đồ 2.13. So sánh ROA với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 ................... 101 Biểu đồ 2.14. Tỷ lệ Par 30 của các tổ chức TCVM chính thức .............................. 105 Biểu đồ 2.15. Tăng trƣởng VCSH của các tổ chức chính thức ............................... 110 Biểu đồ 2.16. ROE của các tổ chức TCVM chính thức .......................................... 112 Biểu đồ 2.17. So sánh ROE với các nhóm đồng đẳng và một số tổ chức cung ứng dịch vụ TCVM ở khu vực chính thức trong và ngoài nƣớc năm 2016 ................... 113 Danh mục hình Hình 1.1. Các tổ chức cung cấp dịch vụ TCVM theo cách tiếp cận mới .................. 28 Hình 1.2. Phƣơng pháp tiếp cận tối thiểu và tổng hợp .............................................. 32 Hình 2.1. Các tổ chức cung cấp dịch vụ TCVM tại Việt Nam ................................. 57 Hình 2.2. Phân đoạn thị trƣờng TCVM Việt Nam .................................................... 58 1 MỞ ĐẦU 1