Luận án Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại Tập đoàn Hóa chất Việt Nam

B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C KINH T QU C DÂN *** NGUY N TH LAN ANH HOÀN THI N H TH NG KI M SOÁT N I B TI T P OÀN HÓA CH T VI T NAM LU N ÁN TI N S KINH T HÀ N I - 2013 B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C KINH T QU C DÂN *** NGUY N TH LAN ANH HOÀN THI N H TH NG KI M SOÁT N I B TI T P OÀN HÓA CH T VI T NAM CHUYÊN NGÀNH: K TOÁN (K TOÁN, KI M TOÁN VÀ PHÂN TÍCH) MÃ S : 62.34.03.01 LU N ÁN TI N S KINH T NgNgNg−Ng −−−êiêiêi h−hh −−−íngíngíng dÉndÉn khoakhoa häc:häc: 1. Pgs.TS nguyÔn thÞ ph−¬ng hoa 2.TS vò ®×nh hiÓn HÀ N I - 2013 i LI CAM OAN Tôi xin cam oan b n Lu n án là công trình nghiên cu c a riêng tôi. Các tài li u, k t qu nghiên c u nêu trong Lu n án là trung th c. Nh ng k t lu n khoa h c ca Lu n án ch ưa t ng ưc ai công b b t k công trình nào khác. TÁC GI LU N ÁN ii LI C M ƠN Tác gi xin bày t s bi t ơn sâu s c t i PGS.TS. Nguy n Th Ph ươ ng Hoa, TS. V ình Hi n - ng ưi h ưng d n khoa h c, ã t n tình h ưng d n tác gi trong su t quá trình th c hi n Lu n án. Tác gi xin bày t s c m ơn t i Tr ưng i h c Kinh t qu c dân, Vi n ào t o sau i h c Tr ưng i h c Kinh t qu c dân, Vi n K toán – Ki m toán ã giúp tác gi trong su t quá trình h c t p và nghiên c u Lu n án. Tác gi xin trân tr ng c m ơn s giúp nhi t tình và quý báu trong quá trình thu th p s li u, phi u iu tra c a các nhà qu n lý t i các doanh nghi p thu c Tp oàn Hóa ch t Vi t Nam, các thành viên ban ki m soát, các cán b các phòng k toán, nhân s , k ho ch t i các doanh nghi p thu c Tp oàn Hóa ch t Vi t Nam. Cu i cùng, Tác gi mu n bày t s c m ơn t i nh ng ng ưi thân trong gia ình ã ng viên, giúp Tác gi trong su t quá trình nghiên c u Lu n án. iii MC L C LI CAM OAN .......................................................................................................... i LI C M ƠN ............................................................................................................... ii DANH M C CÁC KÝ HI U VI T T T ................................................................ v DANH M C CÁC B NG.......................................................................................... vi DANH M C CÁC S Ơ ......................................................................................... vi LI M U ............................................................................................................... 1 CH Ơ NG 1: LÝ LU N CHUNG V H TH NG KI M SOÁT N I B VÀ H TH NG KI M SOÁT N I B TRONG CÁC T P OÀN KINH T ..... 13 1.1 Khái quát v ki m soát và ki m soát n i b trong qu n lý. ......................... 13 1.1.1 Ki m soát trong qu n lý............................................................................ 13 1.1.2 Các lo i ki m soát..................................................................................... 15 1.1.3 Ki m soát n i b ....................................................................................... 16 1.2 H th ng ki m soát n i b trong doanh nghi p............................................. 20 1.2.1 B n ch t c a h th ng ki m soát n i b ................................................... 20 1.2.2 Các y u t c u thành h th ng ki m soát n i b ....................................... 25 1.3 H th ng ki m soát n i b trong các t p oàn kinh t ................................. 31 1.3.1 Khái quát chung v t p oàn kinh t ......................................................... 31 1.3.2 c im c a T p oàn kinh t nh h ng n vi c thi t k và v n hành ca h th ng ki m soát n i b t i T p oàn....................................................... 35 1.3.3 Phân bi t h th ng ki m soát n i b t i t p oàn kinh t v i doanh nghi p ơ n l .................................................................................................................. 40 1.4 Kinh nghi m v h th ng ki m soát n i b t i m t s T p oàn kinh t trên th gi i ..................................................................................................................... 42 1.4.1 Khái quát chung v h th ng KSNB t i m t s t p oàn kinh t trên th gi i 42 1.4.2 M t s bài h c kinh nghi m i v i h th ng ki m soát n i b trong các tp oàn kinh t t i Vi t Nam ............................................................................ 46 Kt lu n ch ơ ng 1 ...................................................................................................... 47 CH Ơ NG 2: TH C TR NG H TH NG KI M SOÁT N I B T I T P OÀN HÓA CH T VI T NAM ............................................................................. 48 2.1 c im c a T p oàn Hóa ch t Vi t Nam v i v n chn m u nghiên c u .... 48 2.1.1 S hình thành và phát tri n T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ....................... 48 2.1.2 c im T p oàn Hóa ch t Vi t Nam có nh h ng n h th ng ki m soát n i b .......................................................................................................... 48 2.1.3 Ch n m u các doanh nghi p thu c t p oàn nghiên c u..................... 54 2.2 Th c tr ng thit k và v n hành h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ................................................................................................. 56 2.2.1 Th c tr ng môi tr ng ki m soát t i T p oàn Hoá ch t Vi t Nam ........ 56 iv 2.2.2 Th c tr ng h th ng thông tin t i T p oàn Hoá ch t Vi t Nam.............. 76 2.2.3 Th c tr ng th t c ki m soát t i T p oàn Hoá ch t Vi t Nam ............... 83 2.3 ánh giá th c tr ng h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ................................................................................................................. 98 2.3.1 u im h th ng KSNB t i T p oàn Hoá ch t Vi t Nam..................... 99 2.3.2 M t s t n t i c a h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam.................................................................................................................. 100 2.3.3 Nguyên nhân c a nh ng t n t i trong h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam.................................................................................. 106 Kt lu n Ch ơ ng 2 ................................................................................................... 107 CH Ơ NG 3: PH Ơ NG H NG VÀ GI I PHÁP HOÀN THI N H TH NG KI M SOÁT N I B T I T P OÀN HÓA CH T VI T NAM ................. 108 3.1 S c n thi t và ph ơ ng h ng hoàn thi n h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam...................................................................................... 108 3.1.1 Nh ng thu n l i và khó kh n trong quá trình hình thành và phát tri n c a Tp oàn Hóa ch t Vi t Nam........................................................................... 108 3.1.2 Nh ng v n t ra i v i qu n lý và s c n thi t ph i hoàn thi n h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam................................ 110 3.1.3 Ph ơ ng h ng hoàn thi n h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam .................................................................................................. 112 3.2 Gi i pháp hoàn thi n h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ............................................................................................................... 113 3.2.1 Các gi i pháp thu c v môi tr ng ki m soát ........................................ 113 3.2.2 Gi i pháp hoàn thi n h th ng thông tin................................................. 125 3.2.3 Gi i pháp hoàn thi n th t c ki m soát................................................... 130 3.2.4 Hoàn thi n qui ch qu n lý ng i i di n t i công ty m ..................... 136 3.2.5 Hoàn thi n ki m soát v n t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam .................. 138 3.2.6 M t s gi i pháp t ng c ng ki m soát n i b theo ch tr ơ ng tái c ơ c u Tp oàn t nay n n m 2015........................................................................ 140 3.3 Ki n ngh th c hi n gi i pháp hoàn thi n các gi i pháp hoàn thi n h th ng ki m soát n i b t i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ........................................... 143 3.3.1 Ki n ngh v i Nhà N c......................................................................... 143 3.3.2 Ki n ngh i v i các c ơ quan ch c n ng............................................... 145 3.3.3. Ki n ngh i v i T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ................................... 145 Kt lu n Ch ơ ng 3 ................................................................................................... 146 KT LU N ............................................................................................................... 147 DANH M C CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN C U C A TÁC GI ..................... ix DANH M C TÀI LI U THAM KH O................................................................... x PH L C .................................................................................................................. xvii v DANH M C CÁC KÝ HI U VI T T T Ký hi u Gi i thích t ng AICPA Hi p h i ki m toán viên công ch ng Hoa K BG Ban giám c BKS Ban ki m soát COSO Hi p h i các t ch c tài tr HTKSNB H th ng ki m soát n i b HQT Hi ng qu n tr HTV Hi ng thành viên IFAC Liên oàn Qu c t KSV Ki m soát viên KSNB Ki m soát n i b KTNB Ki m toán n i b NCC Nhà cung c p ND Ng i i di n TG Tng giám c TNHH Trách nhi m h u h n TSC Tài s n c nh TKT Tp oàn kinh t TNHHMTV Trách nhi m h u h n m t thành viên vi DANH M C CÁC B NG Bng 1.1 : Phân lo i t p oàn kinh t ....................................................................... 34 Bng 1.2 : Phân bi t t p oàn kinh t v i doanh nghi p ơ n l ............................... 40 Bng 1.3 : Phân bit ki m soát n i b t p oàn kinh t v i doanh nghi p ơ n l ... 41 Bng 2.1 : B ng k t qu iu tra v c thù qu n lý ................................................ 57 Bng 2.2 : B ng k t qu iu tra v c ơ c u t ch c ................................................. 62 Bng 2.3 : B ng k t qu iu tra v chính sách nhân s .......................................... 64 Bng 2.4 : B ng k t qu iu tra v công tác k ho ch............................................ 68 Bng 2.5 : L p k ho ch t i Công ty TNHH MTV APATIT Vi t Nam .................. 70 Bng 2.6 : B ng k t qu iu tra v t ch c b máy ki m soát ............................... 73 Bng 2.7 : B ng k t qu iu tra v ki m toán n i b .............................................. 75 Bng 2.8 : B ng k t qu iu tra v h th ng thông tin ........................................... 77 Bng 2.9 : B ng k t qu iu tra v h th ng thông tin k toán............................... 80 Bng 2.10 : B ng k t qu iu tra v th t c ki m soát ........................................... 83 Bng 2.11 : Bng k t qu iu tra v ki m soát mua hàng....................................... 91 Bng 2.12 : B ng k t qu iu tra v ki m soát quá trình bán hàng ........................ 93 Bng 2.13 : B ng k t qu iu tra v ki m soát hàng t n kho ................................. 95 Bng 2.14 : B ng k t qu iu tra v ki m soát tài s n c nh............................... 96 Bng 2.15 : B ng k t qu iu tra v ki m soát ch t th i ra môi tr ng ................. 97 DANH M C CÁC S Ơ Sơ 1.1 : Khung nghiên c u c a Lu n án................................................................. 12 Sơ 1.2 : Khái quát qui trình ánh giá r i ro c a COSO.......................................... 18 Sơ 1.3 : C ơ c u ki m soát n i b theo COSO......................................................... 19 Sơ 2.1 : C ơ c u t ch c c a công ty m - T p oàn Hóa ch t Vi t Nam ............. 59 Sơ 2.2 : C ơ c u t ch c c a Công ty TNHH m t thành viên Apatit Vi t Nam..... 60 Sơ 2.3 : C ơ c u t ch c c a Công ty c ph n phân bón Mi n Nam ...................... 61 1 LI M U 1. Tính c p thi t c a tài Trong th i gian v a qua áp ng yêu c u h i nh p kinh t qu c t , t ng c ng kh n ng c nh tranh trong n n kinh t toàn c u, t ng c ng v trí c a doanh nghi p nhà nc trong vi c b o m vai trò ch o, d n d t các doanh nghi p thu c các thành ph n kinh t khác ho t ng theo nh h ng xã h i ch ngh a. Do v y Nhà n c ã th c hi n ch tr ơ ng ti p t c i m i, s p x p l i các doanh nghi p Nhà n c và thành l p các doanh nghi p Nhà n c có qui mô l n, kinh doanh trong nh ng l nh vc quan tr ng c a nn kinh t qu c dân. Theo ch tr ơ ng ó, Th t ng chính ph ã ban hành Quy t nh 91/TTg ngày 7/3/1994 v thí im thành l p các tp oàn kinh t . Vi c thành l p này s to ti n cho s phát tri n kinh t c a Vi t Nam trong t ơ ng lai. Tp oàn kinh t (T KT) là m t c ơ c u s h u c t ch c thành h th ng v i quy mô l n, v a có ch c nng s n xu t - kinh doanh, v a có ch c n ng liên k t kinh t thông qua ho t ng trên nhi u ngành, nhi u l nh v c nhi u vùng lãnh th khác nhau. S h i nh p vào n n kinh t th gi i ngày càng sâu r ng c a Vi t Nam òi h i ph i có nh ng tp oàn kinh t mnh, gi vai trò ch o và iu ti t m t s l nh v c quan tr ng trong n n kinh t h n ch s thao túng và chi ph i c a nhi u công ty a qu c gia và các tp oàn kinh t t b n qu c t xâm nh p vào Vi t Nam khi Vi t Nam ã tr thành thành viên c a T ch c Th ơ ng m i th gi i (WTO). Song các tp oàn kinh t Vi t Nam c thành l p d a trên các t ng công ty có quy mô ch a l n, y u kém trong qu n lý. Kinh doanh t hi u qu th p, ch a phát huy t t vai trò ch l c trong n n kinh t . Mt s làm n thua l kéo dài và lâm vào tình tr ng phá s n. Nhi u tp oàn nhà n c u t dàn tr i, không t p trung vào ngành kinh doanh chính, u t vào nh ng l nh v c nh y c m, r i ro và không thu c th m nh c a mình nh b t ng s n, ch ng khoán, ngân hàng, n n n ch ng ch t ca m t s T KT ã c phát hi n và báo ng t nhi u n m nay nh Vinashin, Vinalines. Bên c nh ó Nhà N c còn nhi u h n ch , thi u sót trong các chính sách, pháp lu t ã ban hành liên quan n các tp oàn, d n n nh ng t n t i, y u kém trong t ch c qu n lý, s d ng v n và tài s n t i các doanh nghi p này. Có r t nhi u nguyên nhân d n n nh ng y u kém ó, trong ó có nguyên nhân quan tr ng là ki m soát n i b kém hi u qu . Nm 2009 trong ngành hoá ch t nhà n c ã ký quy t nh thành l p Tp oàn Hoá ch t Vi t Nam d a trên c ơ s s p x p l i T ng Công ty Hoá ch t Vi t Nam. Vi qui mô l n và ho t ng a ngành ngh thì vi c ph i thi t l p m t HTKSNB m nh h tr h tr cho công tác qu n lý là m t tt y u khách quan nh m m b o cho tp oàn t c các m c tiêu nh : b o v tài s n, m b o tin c y c a thông tin, m b o th c hi n các qui nh ra, m b o hi u qu ho t ng. Tuy nhiên tp oàn c thành lp không ph i do quá trình tích t v n và phát tri n qui mô d n tr thành tp oàn nh các n c trên th gi i nên trong quá trình ho t ng còn r t nhi u h n ch nh : v n còn da vào bao c p, c quy n, kinh doanh t hi u qu th p ch a t ơ ng x ng v i nh ng li th và s u t c a nhà n c, u t ra ngoài ngành kém hi u qu . Ch a tách b ch c vai vai trò ch s h u v i ch c n ng qu n lý nhà n c. S tích t , t p trung v n và ki m soát v n còn nhi u h n ch . M t s v trí qu n lý ch ch t c b nhi m vì lý do chính tr mà không d a trên n ng l c qu n tr kinh doanh. H th ng thông tin ti m n 2 nhi u h n ch không th c s h u d ng cho quá trình ra quy t nh. R t ít các ơ n v thu c tp oàn có c nh ng chính sách và th t c KSNB riêng phù h p v i th c ti n ca ơ n v . H ơn n a mt trong by n i dung ch y u theo ch tr ơ ng tái cơ c u Tp oàn giai on t n m 2012 n n m 2015 c a Th tng Chính ph thì là ph i t ng c ng công tác KSNB t i T p oàn. Xu t phát t nh ng lý do trên, hoàn thi n h th ng KSNB t i Tp oàn Hóa ch t Vi t Nam tr thành v n có tính c p bách trong qu n lý, có ý ngh a c v lý lu n và th c ti n trong giai on hi n nay. Nh n th c c t m quan tr ng c a v n này, Tác gi ã l a ch n tài: "Hoàn thi n h thng ki m soát n i b t i Tp oàn Hóa ch t Vi t Nam " làm tài Lu n án ti n s c a mình. 2. T ng quan các nghiên c u v h th ng ki m soát n i b Cho n nay, ã có r t nhi u nhà khoa h c nghiên c u h th ng ki m soát n i b trên nh ng khía c nh và l nh v c khác nhau. Lu n án ã t ng quan các công trình nghiên cu và rút ra k t lu n. Th nh t, các lý lu n v h th ng KSNB trên th gi i ã phát tri n t p trung làm rõ các khái ni m v h th ng KSNB, vai trò c a h th ng KSNB trong doanh nghi p, các tiêu chí và công c ánh giá h th ng KSNB, các b ph n c u thành c a h th ng KSNB. Nm 1929, khái ni m v KSNB và công nh n vai trò c a h th ng KSNB trong doanh nghi p c a ra trong các v n b n h ng d n c a các t ch c ngh nghi p và qu n lý công b c a C c D tr Liên bang Hoa k . Nó c s d ng trong các tài li u ki m toán và c h iu là m t công c nh m b o v tài s n, tuân th pháp lu t, nâng cao hi u qu ho t ng c a doanh nghi p, a ra các tiêu chu n tìm hi u v h th ng KSNB. Nm 1934, y ban Chng khoán Hoa k v n d ng khái ni m v KSNB so n th o pháp lu t v giao d ch ch ng khoán Hoa k , trong ó có nêu vai trò c a h th ng ki m soát n i b i v i vi c b o m các m c tiêu c ơ b n nh : quy nh các tiêu chu n v cung c p thông tin và mô hình các hành vi, qua ó t ch c phát hành ph i cung c p thông tin y , chính xác, rõ ràng, ph n ánh ho t ng kinh doanh, r i ro, l i nhu n c a d án u t m i hay các ho t ng ang di n ra. iu này nh m m c ích khuy n khích các nhà u t th c hi n các quy t nh u t mua, bán hay gi ch ng khoán m t cách h p lý trong tình tr ng y thông tin. Lu t pháp c ng quy nh các ch tài nghiêm kh c nh m ng n ch n các hành vi xuyên t c thông tin, l a d i, gian l n trên th tr ng ch ng khoán. Nm 1936, Hi p h i ki m toán viên công ch ng Hoa k (AICPA) ã xác nh KSNB có tác d ng b o v ti n và tài s n c ng nh ki m tra tính chính xác trong ghi chép ca s sách t ó cung c p các s li u k