Luận án Kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN ĐĂNG HỌC KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT THỨC ĂN CHĂN NUÔI TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN HÀ NỘI – 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN ĐĂNG HỌC KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT THỨC ĂN CHĂN NUÔI TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán, kiểm toán và phân tích Mã số: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Đặng Thị Loan HÀ NỘI – 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm quy định liêm chính học thuật trong nghiên cứu khoa học của Trường Đại học Kinh tế Quốc dân. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Đăng Học ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i MỤC LỤC ..................................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................................vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................... vii DANH MỤC SƠ ĐỒ ....................................................................................................ix DANH MỤC HÌNH ....................................................................................................... x MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG .............................................................................................................. 7 1.1 Tổng quan nghiên cứu về kế toán quản trị chi phí môi trường ....................... 7 1.1.1 Tổng quan nghiên cứu trên thế giới ................................................................. 7 1.1.2 Tổng quan nghiên cứu trong nước ................................................................. 12 1.2 Tổng quan nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường .................................................................................................... 17 1.2.1 Tổng quan nghiên cứu nước ngoài ................................................................ 17 1.2.2 Tổng quan trong nước ................................................................................... 23 1.3 Tổng quan nghiên cứu về tác động của kế toán quản trị chi phí môi trường đến hiệu quả hoạt động doanh nghiệp .................................................................... 29 1.4 Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................... 34 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG .................................................................................................... 37 2.1 Khái niệm chi phí môi trường............................................................................ 37 2.2 Khái niệm kế toán quản trị môi trường ............................................................ 40 2.3 Khái niệm kế toán quản trị chi phí môi trường ............................................... 42 2.4 Nội dung kế toán quản trị chi phí môi trường ................................................. 44 2.4.1 Nhận diện và phân loại chi phí môi trường ................................................... 44 2.4.2 Xây dựng định mức và lập dự toán chi phí môi trường ................................ 54 2.4.3 Xác định chi phí môi trường .......................................................................... 57 2.4.4 Cung cấp thông tin chi phí môi trường .......................................................... 64 2.5 Lợi ích của kế toán quản trị chi phí môi trường .............................................. 68 iii 2.5.1 Cải thiện hạn chế của kế toán quản trị truyền thống trong cung cấp thông tin chi phí môi trường, hỗ trợ quá trình ra quyết định ................................................. 68 2.5.2 Nâng cao uy tín, hình ảnh và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ............... 69 2.6 Cơ sở lý thuyết về các yếu tố ảnh hưởng đến áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường ........................................................................................................... 70 2.6.1 Lý thuyết thể chế ........................................................................................... 70 2.6.2 Lý thuyết hợp pháp ........................................................................................ 72 2.6.3 Lý thuyết các bên liên quan ........................................................................... 73 2.6.4 Lý thuyết bất định .......................................................................................... 74 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .............................................................................................. 75 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 76 3.1 Khung lý thuyết ................................................................................................... 76 3.2 Phát triển mô hình nghiên cứu và thang đo ..................................................... 78 3.2.1 Mô hình nghiên cứu và giả thuyết ................................................................. 78 3.2.2 Thang đo các biến trong mô hình .................................................................. 81 3.3 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 90 3.3.1 Nghiên cứu định tính ..................................................................................... 90 3.3.2 Nghiên cứu định lượng .................................................................................. 92 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 .............................................................................................. 99 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 100 4.1 Tổng quan về ngành sản xuất thức ăn chăn nuôi và doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ............................................................................. 100 4.2 Đặc điểm bộ máy quản lý và quy trình sản xuất của các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi ........................................................................................... 105 4.2.1 Đặc điểm chung về bộ máy quản lý tại các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi được điều tra ........................................................................................ 105 4.2.2 Quy trình sản xuất và các loại phát thải trong sản xuất thức ăn chăn nuôi . 107 4.3 Thực trạng kế toán quản trị chi phí môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam .................................................................... 112 4.3.1 Thống kê mô tả mức độ áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ................................. 112 4.3.2 Thực trạng nhận diện và phân loại chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam .................................................. 116 iv 4.3.3 Thực trạng xây dựng định mức và lập dự toán chi phí môi trường ............. 124 4.3.4 Thực trạng xác định chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ............................................................................ 125 4.3.5 Thực trạng cung cấp thông tin chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam .............................................................. 127 4.4 Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam .......................................................................................................................... 129 4.4.1 Thống kê mô tả ảnh hưởng của các biến độc lập đến mức độ áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ............................................................................................................... 129 4.4.2 Định lượng ảnh hưởng của các yếu tố đến mức độ áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ............... 136 4.4.3 Kết quả phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ...................................................................................................................... 145 4.5 Tác động của kế toán quản trị chi phí môi trường đến hiệu quả tài chính và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ............................................................................. 153 4.5.1 Thống kê mô tả tác động của kế toán quản trị chi phí môi trường đến hiệu quả tài chính và lợi thế cạnh tranh ........................................................................ 153 4.5.2 Phân tích định lượng tác động của kế toán quản trị chi phí môi trường đến hiệu quả tài chính và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp .................................. 155 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ............................................................................................ 159 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................... 160 5.1 Giải pháp hoàn thiện kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ................................................. 160 5.1.1 Hoàn thiện nhận diện và phân loại chi phí môi trường ............................... 160 5.1.2 Hoàn thiện xây dựng định mức và lập dự toán chi phí môi trường ................. 163 5.1.3 Hoàn thiện phương pháp xác định và phân bổ chi phí môi trường ................. 169 5.1.4 Hoàn thiện cung cấp thông tin chi phí môi trường ...................................... 174 5.2 Khuyến nghị nhằm tăng cường áp dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất tại Việt Nam .................................................... 180 5.2.1 Đối với Chính phủ và các cơ quan quản lý Nhà nước ................................. 180 v 5.2.2 Đối với cơ sở giáo dục và đào tạo ............................................................... 181 5.2.3 Đối với các hiệp hội ..................................................................................... 182 5.2.4 Đối với cộng đồng dân cư và các bên liên quan .......................................... 183 5.2.5 Đối với doanh nghiệp .................................................................................. 184 5.3 Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tương lai .................................... 185 TÓM TẮT CHƯƠNG 5 ............................................................................................ 187 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 188 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN CỦA TÁC GIẢ .............................................................................................. 190 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 191 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 203 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Diễn giải ABC Kế toán chi phí dựa trên hoạt động ALCE Áp lực cưỡng chế ALQP Áp lực quy phạm APBC Áp lực bắt chước CBLQ Các bên liên quan CDDC Cộng đồng dân cư CKLD Cam kết người đứng đầu CLMT Chiến lược môi trường DNSX Doanh nghiệp sản xuất ECMA Kế toán quản trị chi phí môi trường EMA Kế toán quản trị môi trường EPA Cơ quan bảo vệ môi trường HACCP Tiêu chuẩn Phân tích mối nguy và Kiểm soát điểm tới hạn IFAC Liên đoàn kế toán quốc tế ISO14001 Tiêu chuẩn quốc tế quản lý môi trường JMETI Bộ kinh tế công nghiệp Nhật Bản JMOE Bộ môi trường Nhật Bản NVL Nguyên vật liệu PCCC Phòng cháy chữa cháy PLS Partial Least Square (Bình phương nhỏ nhất từng phần) ROA Tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên tài sản ROE Tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên vốn chủ sở hữu ROI Tỷ suất lợi nhuận sau thuế trên đầu tư SEM Mô hình cấu trúc tuyến tính SXC Sản xuất chung TĂCN Thức ăn chăn nuôi UNCTAD Hội nghị của Liên hiệp quốc về thương mại và phát triển UNDSD Ủy ban phát triển bền vững của Liên hợp quốc USEPA Cơ quan bảo vệ môi trường Hoa Kỳ vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1 Tổng hợp cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ áp dụng ECMA .......................................................................................... 26 Bảng 2.1. Các định nghĩa về Kế toán quản trị môi trường ............................................ 40 Bảng 2.2 Báo cáo tổng hợp chi phí môi trường theo yếu tố môi trường ....................... 65 Bảng 2.3: Báo cáo chi phí môi trường theo loại chi phí ................................................ 66 Bảng 3.1. Mức độ áp dụng ECMA trong doanh nghiệp ................................................ 81 Bảng 3.2 Thang đó của biến áp lực cưỡng chế ............................................................. 83 Bảng 3.3: Thang đo biến áp lực quy phạm .................................................................... 84 Bảng 3.4: Thanh đo biến áp lực bắt chước .................................................................... 84 Bảng 3.5 Thang đo biến áp lực cộng đồng dân cư ........................................................ 85 Bảng 3.6. Thang đo biến áp lực các bên liên quan ........................................................ 86 Bảng 3.7. Thanh đo biến chiến lược môi trường tích cực ............................................. 87 Bảng 3.8. Thang đo biến cam kết của người đứng đầu ................................................. 88 Bảng 3.9. Các chỉ báo (thang đo) của Hiệu quả tài chính ............................................. 89 Bảng 3.10. Các chỉ báo (thang đo) của lợi thế cạnh tranh ............................................. 90 Bảng 4.1. Cơ cấu các nhóm sản phẩm TĂCN ............................................................. 101 Bảng 4.2 Sản lượng TĂCN gđ 2015-2020 theo vùng sinh thái (1.000 tấn) ................ 102 Bảng 4.3 Sản lượng TĂCN gđ 2015-2020 theo loại hình doanh nghiệp (1.000 tấn) .. 103 Bảng 4.4 Tổng hợp phát thải môi trường và nguồn phát sinh trong sản xuất thức ăn chăn nuôi ...................................................................................................................... 111 Bảng 4.5. Mức độ áp dụng ECMA trong các DNSX thức ăn chăn nuôi tại Việt Nam ......... 113 Bảng 4.6 Kiểm định tính đồng nhất phương sai .......................................................... 113 Bảng 4.7 Kết quả kiểm định Robust test ..................................................................... 114 Bảng 4.8. Mô tả giá trị trung bình mức độ áp dụng ECMA theo quy mô DN ............ 114 Bảng 4.9. Kết quả điểm định sự khác biệt về MDAD giữa DN trong nước và DN nước ngoài ............................................................................................................................ 115 Bảng 4.10. Kết quả thống kê giá trị trung bình về MDAD theo loại doanh nghiệp ... 116 Bảng 4.11 Trích báo cáo tổng hợp chi phí .................................................................. 128 Bảng 4.12 Thống kê mô tả ảnh hưởng của áp lực cưỡng chế ..................................... 131 Bảng 4.13. Thống kê mô tả ảnh hưởng của áp lực quy phạm ..................................... 132 Bảng 4.14. Thống kê mô tả ảnh hưởng của áp lực bắt chước ..................................... 132 Bảng 4.15. Thống kê mô tả ảnh hưởng của áp lực cộng đồng dân cư ........................ 133 Bảng 4.16. Thống kê mô tả ảnh hưởng của áp lực các bên liên quan ......................... 134 Bảng 4.17. Thống kê mô tả ảnh hưởng của chiến lược môi trường ............................ 135 viii Bảng 4.18. Thống kê mô tả ảnh hưởng của cam kết người đứng đầu ......................... 135 Bảng 4.19. Hệ số tải ngoài Outer loading (lần 1) ........................................................ 136 Bảng 4.20. Hệ số tải ngoài Outer loading (lần 2) ........................................................ 138 Bảng 4.21. Kết quả kiểm định độ tin cậy và tính hội tụ của thang đo ........................ 140 Bảng 4.22. Kết quả kiểm tra tính phân biệt ................................................................. 143 Bảng 4.23. Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến ................................................................ 143 Bảng 4.24. Kết quả ước lượng ảnh hưởng của các yếu tố đến áp dụng ECMA ......... 145 Bảng 4.25. Kết luận các giả thuyết nghiên cứu ........................................................... 153 Bảng 4.26. Thống kê mô tả tác động của ECMA đến hiệu quả tài chính ................... 154 Bảng 4.27. Thống kê mô tả tác động của ECMA đến lợi thế cạnh tranh .................... 155 Bảng 4.28. Kết quả đánh giá tác động của ECMA đến hiệu quả tài chính và lợi thế cạnh tranh từ ước lượng mô hình cấu trúc SEM ......................................................... 155 Bảng 5.1 Báo cáo chi phí môi trường theo trung tâm/công đoạn ................................ 175 Bảng 5.2 Báo cáo chi phí môi trường theo sản phẩm ................................................. 176 Bảng 5.3. Báo cáo chi phí môi trường theo dòng vật liệu ........................................... 177 Bảng 5.4 Báo cáo chi phí môi trường theo dự toán và thực hiện ................................ 179 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1 Vai rò của ECMA trong hỗ trợ thông tin cho quá trình ra quyết định .......... 69 Sơ đồ 4.1. Sơ đồ bộ máy tổ chức quản lý của Công ty TNHH Thương mại VIC....... 106 Sơ đồ 4.2. Sơ đồ bộ máy kế toán của Công ty TNHH Thương mại VIC .................... 107 Sơ đồ 4.3 Quy trình sản xuất thức ăn gia súc .............................................................. 108 x DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Phân loại chi phí môi trường theo khả năng đo lường .................................. 46 Hình 2.2. Các loại chi phí môi trường theo phân loại của UNDSD .............................. 47 Hình 2.3 Xác định chi phí theo kế toán truyền thống .................................................... 59 Hình 2.4. Mô hình xác định chi phí môi trường (sửa chữa nhược điểm của phương pháp truyền thống) ......................................................................................................... 61 Hình 2.5. Mô hình xác định chi phí môi trường dựa trên hoạt động (ABC) ................. 61 Hình 3.1. Khung lý thuyết của nghiên cứu .................................................................... 76 Hình 3.2. Mô hình nghiên cứu ....................................................................................... 80 Hình 4.1. Sản lượng TĂCN giai đoạn 2010-2020 ....................................................... 100 Hình 4.2. Cơ cấu số lượng DNSX thức ăn chăn nuôi theo vùng địa lý ...................... 103 Hình 4.3. Top 10 công ty thức ăn chăn nuôi Việt Nam uy tín .................................... 105 Hình 4.4. Thống kê số lượng mẫu theo quy mô và loại hình ...................................... 106 Hình 4.5. Thực trạng nhận diện chi ph