Luận án Kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- PHẠM THỊ THU HOÀI KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ SẢN XUẤT KINH DOANH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC THAN THUỘC TẬP ĐOÀN CÔNG NGHIỆP THAN – KHOÁNG SẢN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, năm 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- PHẠM THỊ THU HOÀI KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ SẢN XUẤT KINH DOANH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC THAN THUỘC TẬP ĐOÀN CÔNG NGHIỆP THAN – KHOÁNG SẢN VIỆT NAM Chuyên ngành : Kế toán Mã số : 934.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học 1. PGS, TS. ĐỖ MINH THÀNH 2. TS. TRẦN HẢI LONG Hà Nội, năm 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của Tập thể người hướng dẫn khoa học. Các số liệu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Hà nội, ngày tháng năm 2022 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phạm Thị Thu Hoài ii LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý Sau đại học, Khoa Kế toán – Kiểm toán và Bộ môn Kế toán tài chính trường Đại học Thương mại đã tạo điều kiện và giúp đỡ trong trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo và các thành viên của các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam, các chuyên gia tại các trường Đại học, viện nghiên cứu đã nhiệt tình giúp đỡ trong việc cung cấp số liệu, cho ý kiến đóng góp trong suốt quá trình điều tra, phỏng vấn phục vụ thực hiện luận án. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Tập thể người hướng dẫn khoa học PGS,TS. Đỗ Minh Thành và TS. Trần Hải Long đã luôn đồng hành, giúp đỡ và đóng góp những ý kiến quý báu cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả xin bày tỏ sự cảm ơn đến những người thân trong gia đình, các đồng nghiệp và bạn bè đã luôn động viên, chia sẻ khó khăn và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Tác giả Phạm Thị Thu Hoài iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................................ii DANH MỤC BẢNG BIỂU ............................................................................................vi DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH VẼ ............................................................... vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... viii PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1.Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................................... 1 2 Tổng quan tình hình nghiên cứu và xác lập vấn đề nghiên cứu .................................. 2 3. Mục tiêu nghiên cứu .....................................................................................................18 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...............................................................................18 5. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................................19 6. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................................19 7. Những đóng góp của luận án .......................................................................................19 8.Kết cấu luận án ...............................................................................................................20 CHƯƠNG 1. LÝ LUẬN CHUNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ SẢN XUẤT KINH DOANH TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT ..........................21 1.1 Khái niệm, bản chất, vai trò của kế toán quản trị chí phí sản xuất kinh doanh trong các doanh nghiệp sản xuất ................................................................................................21 1.1.1 Khái niệm, bản chất kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh .....................21 1.1.2 Vai trò của kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh ....................................24 1.2 Nội dung kế toán quản trị chi phí SXKD trong doanh nghiệp sản xuất ....... 25 1.2.1 Nhận diện và phân loại chi phí sản xuất kinh doanh ..........................................27 1.2.2 Xây dựng hệ thống định mức và lập dự toán chi phí sản xuất kinh doanh .......31 1.2.3 Thu thập, xử lý, cung cấp thông tin thực hiện chi phí sản xuất kinh doanh phục vụ yêu cầu quản trị ............................................................................................................37 1.2.4 Phân tích thông tin chi phí SXKD phục vụ yêu cầu quản trị ..............................44 1.2.5.Kế toán theo trung tâm trách nhiệm chi phí SXKD ..............................................50 1.3 Nghiên cứu các yếu tố tác động đến việc áp dụng kế toán quản trị chi phí SXKD trong doanh nghiệp sản xuất. ............................................................................................51 1.3.1. Cơ sở lý thuyết .........................................................................................................51 1.3.2 Các yếu tố tác động đến việc áp dụng KTQT chi phí SXKD trong DNSX .........54 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ..............................................................................................57 CHƯƠNG 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................58 2.1 Quy trình nghiên cứu của luận án ................................................................. 58 2.2 Phương pháp nghiên cứu định tính................................................................ 60 2.2.1 Phương pháp thu thập dữ liệu .................................................................. 60 2.2.2 Phương pháp phân tích dữ liệu định tính ..............................................................61 iv 2.3 Phương pháp nghiên cứu định lượng ........................................................................67 2.3.1 Mô hình nghiên cứu .................................................................................................67 2.3.2 Mẫu nghiên cứu .......................................................................................................68 2.3.3 Xây dựng bảng khảo sát ..........................................................................................69 2.3.4 Phương pháp xử lý dữ liệu định lượng ..................................................................69 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ..............................................................................................74 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ SẢN XUẤT KINH DOANH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC THAN THUỘC TẬP ĐOÀN CÔNG NGHIỆP THAN - KHOÁNG SẢN VIỆT NAM ................75 3.1 Tổng quan về các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than - khoáng sản Việt Nam ........................................................................................................75 3.1.1 Khái quát chung về Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam 75 3.1.2 Khái quát về các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than - khoáng sản Việt Nam ................................................................................ 77 3.2. Thực trạng kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh tại các DN khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam...........................................89 3.2.1 Thực trạng về nhận diện và phân loại chi phí sản xuất kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than - khoáng sản Việt Nam ........89 3.2.2 Thực trạng xây dựng hệ thống định mức và lập dự toán chi phí sản xuất kinh doanh trong các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ....................................................................................... 93 3.2.3 Thực trạng thu thập, xử lý và cung cấp thông tin thực hiện chi phí sản xuất kinh doanh phục vụ yêu cầu quản trị trong các DN khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ........................................................... 97 3.2.4 Thực trạng phân tích thông tin chi phí SXKD phục vụ yêu cầu quản trị trong các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam .......................................................................................................................................... 104 3.2.5 Kế toán theo trung tâm trách nhiệm chi phí SXKD ........................................... 105 3.3. Kết quả nghiên cứu định lượng các yếu tố tác động đến việc áp dụng KTQT chi phí SXKD tại các DN khai thác than thuộc Tâp đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ................................................................................................... 106 3.3.1 Kiểm định chất lượng thang đo ........................................................................... 106 3.3.2 Phân tích nhân tố khám phá..................................................................... 109 3.3.3 Phân tích hồi quy tuyến tính bội .............................................................. 112 3.3.4 Các kết luận ........................................................................................................... 116 3.4. Đánh giá thực trạng kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam .. 118 3.4.1 Những kết quả đạt được ....................................................................................... 118 3.4.2 Những hạn chế, tồn tại và nguyên nhân ................................................... 119 v KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ........................................................................................... 124 CHƯƠNG 4. HOÀN THIỆN KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ SẢN XUẤT KINH DOANH TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC THAN THUỘC TẬP ĐOÀN CÔNG NGHIỆP THAN – KHOÁNG SẢN VIỆT NAM ............ 125 4.1 Định hướng phát triển của các doanh nghiệp khai thác than. .............................. 125 4.1.1 Định hướng phát triển của ngành than .............................................................. 125 4.1.2 Mục tiêu phát triển của các doanh nghiệp khai thác than ................................ 126 4.2 Yêu cầu hoàn thiện kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ................. 127 4.3 Các giải pháp hoàn thiện kế toán quản trị chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ................................................................................................................................. 128 4.3.1 Giải pháp hoàn thiện nhận diện và phân loại chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam .......................................................................................................................................... 128 4.3.2 Giải pháp hoàn thiện xây dựng hệ thống định mức và lập dự toán chi phí sản xuất kinh doanh tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam .................................................................................................. 131 4.3.3 Giải pháp hoàn thiện thu thập, xử lý và cung cấp thông tin thực hiện chi phí sản xuất kinh doanh phục vụ yêu cầu quản trị tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam. ................................................. 137 4.3.4 Giải pháp hoàn thiện phân tích thông tin chi phí SXKD phục vụ yêu cầu quản trị tại các doanh nghiệp khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ........................................................................................ 146 4.3.5 Giải pháp hoàn thiện kế toán theo trung tâm trách nhiệm chi phí SXKD ...... 150 4.4 Khuyến nghị nâng cao khả năng áp dụng KTQT chi phí SXKD tại các DN khai thác than thuộc Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam ....................... 151 4.5. Điều kiện thực hiện giải pháp ................................................................................ 153 4.5.1 Về phía Nhà nước ................................................................................................. 153 4.5.2 Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam. ..................................... 154 4.5.3 Kiến nghị với doanh nghiệp khai thác than ............................................ 155 4.6. Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tiếp theo ......................................... 157 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ........................................................................................... 158 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 159 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Bảng phân tích khái quát chi phí sản xuất theo khoản mục chi phí SXKD .................................................................................................................................44 Bảng 1.2. Tổng hợp các yếu tố tác động đến việc áp dụng KTQT chi phí SXKD .....54 Bảng 2.1: Mã hóa các thuộc tính của KTQT chi phí SXKD ........................................70 Bảng 3.1 Các doanh nghiệp khai thác than theo mô hình công ty TNHH MTV ........83 Bảng 3.2. Các doanh nghiệp khai thác than theo mô hình công ty cổ phần .........84 Bảng 3.3. Kết quả khảo sát chính sách kế toán áp dụng tại DN khai thác than ..........88 Bảng 3.4. Tổng hợp phân loại chi phí SXKD trong các DN khai thác than ..................... 92 Bảng 3.5 Kết quả khảo sát công tác xây dựng định mức chi phí SXKD .....................94 Bảng 3.6 Bảng Định mức chi phí vật liệu đối với gương lò chống neo hỗn hợp .......95 Bảng 3.7 Kết quả khảo sát công tác lập dự toán chi phí ................................................96 Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả khảo sát kế toán theo trung tâm trách nhiệm chi phí SXKD .............................................................................................................................. 105 Bảng 3.9: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “Quy mô và cơ cấu tổ chức hoạt động SXKD” ................................................................................................................... 106 Bảng 3.10: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “Quan điểm của nhà quản trị DN về KTQT chi phí SXKD” .............................................................................................. 107 Bảng 3.11: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “Đặc thù ngành nghề sản xuất kinh doanh” .............................................................................................................................. 107 Bảng 3.12: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “Trình độ nhân viên kế toán” . 108 Bảng 3.13: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “Quản lý chi phí môi trường” 108 Bảng 3.14: Kết quả kiểm định chất lượng thang đo “KTQT chi phí SXKD” ......... 109 Bảng 3.15 Bảng phân tích các yếu tố mới ................................................................... 110 Bảng 3.16 Bảng phân tích yếu tố khám phá (EFA) .................................................... 110 Bảng 3.17. Phân tích tương quan tuyến tính Pearson ................................................. 112 Bảng 3.18: Bảng kết quả kiểm định hệ số hồi quy ...................................................... 113 Bảng 3.19. Kết quả mô hình hồi quy tuyến tính chính thức.............................................. 115 Bảng 3.20: Đánh giá mức độ phù hợp của mô hình hồi quy ..................................... 114 Bảng 3.21: Bảng ANOVA ............................................................................................ 115 Bảng 4.1. Phân loại chi phí theo khả năng kiểm soát của nhà quản trị ............................ 132 Bảng 4.2 Định mức chi phí vật tư máy khoan ........................................................... 132 Bảng 4.3 Định mức chi phí vật tư cho đào lò theo hệ số kiên cố .............................. 133 Bảng 4.4 Dự toán chi phí sản xuất kinh doanh ............................................................ 137 Bảng 4.5 Phiếu theo dõi chi phí nguyên vật liệu trực tiếp .......................................... 140 Bảng 4.6. Phiếu theo dõi nhân công ............................................................................. 140 Bảng 4.7. Nội dung các tài khoản kế toán.................................................................... 141 Bảng 4.8. Sổ chi tiết tài khoản chi phí NVLTT ........................................................... 142 Biểu 4.9. Báo cáo chi phí SXKD tại công trường, phân xưởng ................................ 143 Bảng 4.10. Báo cáo phân tích chi phí sản xuất kinh doanh ........................................ 144 Bảng 4.11. Báo cáo chi phí môi trường theo công đoạn và theo công trường, phân xưởng, bộ phận sản xuất, quản lý, bộ phận phụ trợ .................................................... 145 vii Bảng 4.12. Báo cáo đánh giá khối lượng chất thải ...................................................... 145 Bảng 4.13. Đánh giá hiệu quả môi trường .......................................................................... 150 DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH VẼ Sơ đồ 1.1: Các chức năng cơ bản của nhà quản trị doanh nghiệp ................................24 Sơ đồ 2.1 Quy trình nghiên cứu của luận án ...................................................................59 Sơ đồ 3.1. Sơ đồ tổ chức Tập đoàn công nghiệp than – khoáng sản Việt Nam .. 76 Sơ đồ 3.2. Công nghệ khai thác than hầm lò ..................................................................80 Sơ đồ 3.3. Công nghệ khai thác than lộ thiên .................................................................80 Sơ đồ 3.4 Chi phí SXKD theo nội dung kinh tế của chi phí .........................................92 Mô hình 1.1: Mô hình nghiên cứu lý thuyết các yếu tố tác động đến việc áp dụng KTQT chi phí SXKD trong DN ......................................................................................56 Mô hình 2.1. Mô hình nghiên cứu Các yếu tố tác động đến việc áp dụng KTQT chi phí SXKD ...........................................................................................................................67 Đồ thị 3.1: Đồ thị của phần dư chuẩn hóa .................................................................... 115 viii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ ABC Activities Based Costing ACCA The Association of Chartered Certified Accountants BCTC Báo cáo tài chính BHXH, BHYT, KPCĐ Bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, Kinh phí công đoàn CCDC Công cụ dụng cụ CP Cổ phần DNSX Doanh nghiệp sản xuất DN Doanh nghiệp IFAC International Federation of Accountants KTQT Kế toán quản trị MTV Một thành viên mks Mét khoan sâu NVLTT Nguyên vật liệu trực tiếp NCTT Nhân công trực tiếp QLDN Quản lý doanh nghiệp QTDN Quản trị doanh nghiệp Sc Diện tích chống lò Sđ Diện tích đào lò SXKD Sản xuất kinh doanh SXC Sản xuất chung TNHH Trách nhiệm hữu hạn TSCĐ Tài sản cố định T.km Tấn.kilomet TK