Luận án Kế toán quản trị với việc đánh giá hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp lữ hành Việt Nam

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập do tôi thực hiện. Mọi số liệu, kết quả trình bày trong luận án là trung thực. Các tài liệu tham khảo đều có nguồn trích dẫn rõ ràng và ghi nguồn cụ thể trong danh mục các tài liệu tham khảo. Tác giả luận án Nguyễn Thị Thúy ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT....................................................................... v DANH MỤC BẢNG, BIỂU ................................................................................... vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ ............................................................................ ix PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Bối cảnh nghiên cứu .............................................................................................. 1 2. Tổng quan nghiên cứu và xác lập vấn đề nghiên cứu ........................................ 3 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 16 4. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................. 17 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 17 6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 18 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án ....................................................... 18 8. Kết cấu của luận án ............................................................................................. 19 CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ VỚI VIỆC ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC DOANH NGHIỆP ........................ 20 1.1. Kế toán quản trị trong doanh nghiệp ............................................................. 20 1.1.1. Sự hình thành và phát triển các kỹ thuật kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp ............................................................................ 20 1.1.2. Khái niệm kế toán quản trị ............................................................................ 22 1.1.3. Nội dung của kế toán quản trị ....................................................................... 26 1.2. Hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp ........................................................... 28 1.2.1. Các khái niệm cơ bản ..................................................................................... 28 1.2.2. Các chỉ số đánh giá ........................................................................................ 31 1.3. Kế toán quản trị với việc đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp 35 1.3.1. Xác lập hệ thống các chỉ số đánh giá ............................................................ 36 1.3.2. Thu thập dữ liệu phục vụ đánh giá hiệu quả hoạt động .............................. 40 1.3.3. Xử lý dữ liệu, phân tích thông tin về hiệu quả hoạt động ............................ 45 1.3.4. Cung cấp thông tin về hiệu quả hoạt động ................................................... 50 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động trong các doanh nghiệp ......................................................................... 54 1.4.1. Lý thuyết nền tảng .......................................................................................... 54 1.4.2. Xây dựng mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động trong các doanh nghiệp ........................................... 57 iii KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ........................................................................................ 59 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 60 2.1. Quy trình nghiên cứu của luận án .................................................................. 60 2.2. Phương pháp nghiên cứu định tính ................................................................ 61 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu .................................................................. 61 2.2.2. Phương pháp phỏng vấn ................................................................................ 61 2.2.3. Xây dựng giả thuyết và mô hình nghiên cứu ................................................ 63 2.3. Thiết kế nghiên cứu định lượng ...................................................................... 73 2.3.1. Thiết kế phiếu điều tra ................................................................................... 73 2.3.2. Phương pháp thu thập dữ liệu....................................................................... 76 2.3.3. Phương pháp xử lý dữ liệu ............................................................................ 77 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................ 81 CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ THỰC TRẠNG VÀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THỰC HIỆN KẾ TOÁN QUẢN TRỊ ĐỂ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC DOANH NGHIỆP LỮ HÀNH TẠI VIỆT NAM .............................................................................................................. 82 3.1. Tổng quan về doanh nghiệp lữ hành tại Việt nam ........................................ 82 3.1.1. Giới thiệu chung về doanh nghiệp lữ hành .................................................. 82 3.1.2. Đặc điểm hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp lữ hành ................ 88 3.1.3. Đặc điểm tổ chức bộ máy quản lý tại các doanh nghiệp lữ hành ................ 90 3.1.4. Đặc điểm tổ chức công tác kế toán ................................................................ 91 3.2. Thực trạng kế toán quản trị với việc đánh giá hiệu quả hoạt động của các DN lữ hành Việt nam .............................................................................................. 92 3.2.1. Xác lập hệ thống các chỉ số đánh giá ............................................................ 92 3.2.2. Thu thập dữ liệu phục vụ cho đánh giá hiệu quả hoạt động ..................... 101 3.2.4. Cung cấp thông tin hiệu quả hoạt động ...................................................... 109 3.3. Kết quả nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động trong các doanh nghiệp lữ hành ......................... 112 3.3.1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo ................................................................ 112 Nhà quản lý cấp cao cung cấp đầy đủ nguồn lực cho việc tổ chức KTQT để đánh giá HQHĐ của DN ........................................................................................................ 115 3.3.2. Phân tích nhân tố khám phá ....................................................................... 117 3.3.3. Phân tích tương quan pearson .................................................................... 117 3.3.4. Phân tích hồi quy ......................................................................................... 121 iv KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...................................................................................... 124 CHƯƠNG 4: CÁC BÀN LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ, GIẢI PHÁP VỀ THỰC HIỆN KẾ TOÁN QUẢN TRỊ ĐỂ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC DOANH NGHIỆP LỮ HÀNH TẠI VIỆT NAM ...................................... 125 4.1. Các bàn luận về thực trạng thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp lữ hành Việt nam ........................................... 125 4.1.1. Các bàn luận về kết quả nghiên cứu thực trạng thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp lữ hành Việt nam ......... 125 4.1.2. Các bàn luận về yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp lữ hành Việt nam .................... 129 4.2. Định hướng phát triển của ngành du lịch trong thời gian tới và các yêu cầu mang tính nguyên tắc của các khuyến nghị và giải pháp .................................. 131 4.2.1. Định hướng .................................................................................................. 131 4.2.2. Các yêu cầu mang tính nguyên tắc ............................................................. 133 4.3. Các khuyến nghị và giải pháp thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp lữ hành Việt nam .......................................... 135 4.3.1. Các giải pháp thực hiện kế toán quản trị để đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp lữ hành Việt nam ............................................................................ 135 4.3.2. Các khuyến nghị rút ra từ tác động của các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện KTQT để đánh giá HQHĐ của DN lữ hành Việt nam ......................................... 152 4.4. Điều kiện thực hiện ........................................................................................ 160 4.4.1. Về phía các cơ quan Nhà nước ................................................................... 160 4.4.2. Về phía doanh nghiệp .................................................................................. 161 4.5. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ....................................................... 161 4.5.1. Hạn chế của luận án .................................................................................... 161 4.5.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo ........................................................................ 162 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ...................................................................................... 162 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 163 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt BSC Balanced Scorecard Thẻ điểm cân bằng CC Cam kết của nhà quản lý cấp cao CCTT Cung cấp thông tin CL Chiến lược kinh doanh CNTT Hệ thống công nghệ thông tin CP Chi phí DN Doanh nghiệp DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa DT Doanh thu ERP Enterprise Resource Planning Hoạch định nguồn lực doanh nghiệp HH Học hỏi & phát triển HQKD Hiệu quả kinh doanh HQHĐ Hiệu quả hoạt động KH Khách hàng KTQT Kế toán quản trị KTTC Kế toán tài chính KTTN Kế toán trách nhiệm LN Lợi nhuận LNST Lợi nhuận sau thuế MTKD Môi trường kinh doanh vi NCS Nghiên cứu sinh NT Nhận thức của nhà quản lý cấp cao QM Quy mô doanh nghiệp QT Quy trình kinh doanh nội bộ ROA Return on Assets Tỷ suất sinh lời trên tài sản ROE Return on Equity Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu ROI Return on Investment Tỷ suất sinh lời trên chi phí đầu tư TC Tài chính TD Trình độ nhân viên kế toán TK Tài khoản TN Trách nhiệm của doanh nghiệp với cộng đồng địa phương TH Thực hiện VH Văn hóa VHTTDL Văn hóa Thể thao và Du lịch vii DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1: Tổng hợp các chỉ số đánh giá đã được sử dụng trong các nghiên cứu trước đây ............................................................................................................................. 36 Bảng 1.2: Cơ sở dữ liệu, thông tin thu thập .............................................................. 43 Bảng 1.3: Bảng tổng hợp công thức xác định các chỉ số đánh giá ........................... 46 Bảng 1.4: Bảng tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng đến việc vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của DN .......................................................................................................... 57 Bảng 2.1: Hệ thống các chỉ số đánh giá HQHĐ trong các DN lữ hành Bảng 2.2.: Mã hóa các chỉ số đánh giá ...................................................................... 77 Bảng 2.3: Mã hóa tên các biến quan sát của các yếu tố ảnh hưởng đến vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN lữ hành Việt nam ................................................... 79 Bảng 3.1: Đặc điểm mẫu ........................................................................................... 85 Bảng 3.2: Thống kê cơ sở xác lập hệ thống các chỉ số đánh giá HQHĐ .................. 92 Bảng 3.3: Thống kê mức độ sử dụng các chỉ số tài chính ........................................ 95 Bảng 3.4: Thống kê mức độ sử dụng các chỉ số đánh giá HQHĐ khách hàng ......... 97 Bảng 3.5: Thống kê mức độ sử dụng các chỉ số đánh giá HQHĐ quy trình kinh doanh nội bộ ......................................................................................................................... 98 Bảng 3.6: Thống kê mức độ sử dụng các chỉ số đánh giá HQHĐ khía cạnh học hỏi và phát triển .................................................................................................................... 99 Bảng 3.7: Thống kê mức độ sử dụng các chỉ số đánh giá HQHĐ khía cạnh trách nhiệm của DN với cộng đồng địa phương ........................................................................... 99 Bảng 3.8: Bảng tổng hợp các loại thông tin cung cấp ............................................ 110 Bảng 3.9: Tổng hợp kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha của các biến ................ 114 Bảng 3.10: Bảng gom nhóm biến ............................................................................ 118 Bảng 3.11: Mức độ giải thích các yếu tố ảnh hưởng đến việc vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN lữ hành Việt nam ............................................................... 121 Bảng 3.12: Bảng phân tích phương sai Anova các yếu tố ảnh hưởng đến việc vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN lữ hành Việt nam ............................ 122 Bảng 3.13: Bảng kết quả kiểm định hiện tượng đa cộng tuyến và hệ số hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến việc vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN lữ hành Việt nam .................................................................................................................. 122 Bảng 4.1: Hệ thống các chỉ số đánh giá HQHĐ cho các DN lữ hành quy mô lớn . 137 viii Bảng 4.2: Hệ thống các chỉ số đánh giá HQHĐ cho các DN lữ hành quy mô nhỏ và vừa ........................................................................................................................... 141 Biểu 3.1: Số lượng và tăng trưởng khách năm 2019 từ các thị trường gửi khách quốc tế nhiều nhất đến Việt nam ....................................................................................................... 83 Biểu 3.2: Khách quốc tế đến Việt nam theo năm (giai đoạn 2015-2019) ................. 84 Biểu 3.3 (a & b): Tổng thu từ khách du lịch năm 2019; Và Tổng thu từ du lịch quốc tế và du lịch nội địa giai đoạn 2015-2019 (nghìn tỷ đồng) ....................................... 84 Biểu 3.4: Biểu đồ tần số phần dư chuẩn hóa Histogram ......................................... 123 Biểu 4.1: Cơ cấu DT năm 2019............................................................................... 147 Biểu 4.2: Cơ cấu DT trong giai đoạn 2019-2021 .................................................... 148 Biểu 4.3: Cơ cấu DT trong giai đoạn 2017-2021 .................................................... 148 Biểu 4.4: Tốc độ tăng trưởng từng loại doanh thu giai đoạn 2017-2021 ................ 149 Biểu 4.5: Số lượng khách đã phục vụ giai đoạn 2017-2019 ................................... 150 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ Sơ đồ 2.1. Quy trình nghiên cứu của luận án ............................................................ 60 Sơ đồ 3.1: Quy trình kinh doanh chương trình du lịch ............................................. 88 Hình 1.1. Các giai đoạn phát triển của KTQT .......................................................... 20 Hình 1.2: Nội dung KTQT với việc đánh giá HQHĐ của DN ................................. 35 Hình 1.3.: Nội dung xử lý dữ liệu, phân tích thông tin về HQHĐ ............................ 45 Hình 1.4: Nội dung công việc cung cấp thông tin về HQHĐ của DN ...................... 51 Hình 1.5: Khung lý thuyết tình huống ...................................................................... 55 Hình 1.6: Mô hình lý thuyết nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến việc vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN .................................................................... 58 Hình 2.1: Mô hình nghiên cứu thực nghiệm các yếu tố ảnh hưởng đến vận dụng KTQT để đánh giá HQHĐ của các DN lữ hành Việt nam ................................................... 72 Hình 3.1: Thống kê theo số tuổi của DN .................................................................. 87 Hình 3.2: Thống kê theo quy mô DN về số lao động và doanh thu .......................... 88 Hình 3.3: Thống kê tác dụng của hệ thống chỉ số đánh giá đang sử dụng tại 2 nhóm DN lữ hành .............................................................................................................. 100 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Bối cảnh nghiên cứu * Về lý luận: Bối cảnh môi trường kinh doanh biến động phức tạp, khó dự đoán đã khiến cho các nhà quản lý doanh nghiệp (DN) gặp khó khăn trong quá trình ra quyết định, điều hành hoạt động kinh doanh, do đó, các DN cần có một hệ thống thông tin quản lý hiệu quả để hỗ trợ cho nhà quản lý trong việc ra quyết định. Kế toán quản trị (KTQT) là một trong những công cụ quản lý hữu hiệu cho các nhà quản lý DN nhằm mục đích đưa ra được những quyết định chính xác và kịp thời (Nguyễn Minh Thành, 2017). Bên cạnh đó, đặc trưng của nền kinh tế toàn cầu là môi trường kinh doanh ngày càng phức tạp và không chắc chắn, các DN phải đối mặt với áp lực cạnh tranh gay gắt, phải thay đổi mình để có thể thích nghi, tồn tại và phát triển. Mục tiêu mà tất cả các DN đều hướng đến là hiệu quả hoạt động (HQHĐ) được cải thiện liên tục, và chỉ có thông qua HQHĐ, các DN mới có thể đánh giá được sự phát triển của mình (Omar và Zineb, 2019). Do đó, đánh giá HQHĐ là rất quan trọng, luôn được đội ngũ các nhà quản lý quan tâm (Kaplan và Norton 1992, 1996; Neely và cộng sự., 2001; Maisel, 2001; Raffaele, 2010; Omar và Zineb, 2019). Không chỉ có vậy, vấn đề đánh giá HQHĐ trong môi trường kinh tế hiện nay cũng là một vấn đề quan trọng đối với các nhà nghiên cứu, vì cho đến nay, việc đánh giá HQHĐ còn có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Khá nhiều mô hình – được xem là các kỹ thuật của KTQT để đánh giá HQHĐ của DN như Thẻ điểm cân bằng (tiếng Anh là Balanced Scorecard – BSC của Kaplan và Norton, 1982), Lăng kính thành quả (tiếng Anh là Performance Prism của Neely và cộng sự, 2001), Điểm chuẩn (tiếng anh là Benchmarking của Robert Camp, 1989), Các kỹ thuật KTQT này đã được trình bày trong các sách/giáo trình KTQT trên thế giới (như “Performance Measurement & Management_A strategic approach to management accounting” của Malcolm Smith (2005); “Essential tools for management accounting” do tổ chức KTQT toàn cầu CGMA – Chartered Global Managemet Accountant (2013) biên soạn; và “Review of Management Accouting Resarch” của Abdel (2011)), nhưng nội dung các mô hình này còn mang tính khái quát cao, khó ứng dụng vào thực tế. Ở Việt nam, việc nghiên cứu “Hiệu quả hoạt động” một cách chuyên sâu và rõ ràng trong KTQT chưa rõ nét. Nội dung các sách, giáo trình KTQT ở Việt nam đều chưa được các nhà khoa học đề cập đến việc đánh giá HQHĐ của DN một cách tổng thể, toàn diện, đa chiều, mới chỉ hướng đến đánh giá HQHĐ của các trung tâm 2 trách nhiệm qua một số chỉ số tài chính (Huỳnh Lợi, 2009; Nguyễn Ngọc Quang, 2010; Phạm Ngọc Toàn, 2010; Trần Thị Hồng Mai và cộng sự, 2020). Hơn thế nữa, các nghiên cứu về KTQT trong các DN Việt nam cho thấy mức độ áp dụng các kỹ thuật KTQT nói chung còn thấp, các kỹ thuật KTQT truyền thống vẫn được sử dụng phổ biến hơn so với các kỹ thuật KTQT hiện đại. Hầu hết các DN Việt nam mới chỉ đánh giá HQHĐ qua