Luận án Kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH -------------------- ĐÀO TUYẾT LAN KẾ TOÁN THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRONG HỘI NHẬP QUỐC TẾ VỀ KẾ TOÁN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI, 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH -------------------- ĐÀO TUYẾT LAN KẾ TOÁN THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRONG HỘI NHẬP QUỐC TẾ VỀ KẾ TOÁN CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN MÃ SỐ: 9.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học 1: PGS.TS. Trần Văn Hợi Người hướng dẫn khoa học 2:. TS. Lý Lan Yên HÀ NỘI, 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực, những kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là khách quan và chưa từng được công bố ở bất kỳ nơi nào. Tác giả luận án ii MỤC LỤC MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ PHẦN MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 Chương I: CƠ SỞ LÝ THUYẾT KẾ TOÁN THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP .................................................................................................................... 18 1.1. Những vấn đề cơ bản về kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp .................... 18 1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp .... 18 1.1.2. Khái niệm kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp.............................................. 19 1.1.3. Vai trò của kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp ............................................ 20 1.1.4. Khung pháp lý về kế toán thuế TNDN trong hội nhập quốc tế ....................... 21 1.2. Mối quan hệ giữa khuôn khổ quy định về kế toán và chính sách thuế TNDN........................................................................................................................ 23 1.2.1. Hệ thống lý luận về mối liên hệ giữa kế toán và thuế TNDN ......................... 24 1.2.2. Mối liên hệ giữa kế toán và thuế TNDN ......................................................... 26 1.3. Quy định về kế toán thuế TNDN trong xu thế hội nhập quốc tế về kế toán30 1.3.1. Kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp hiện hành ............................................. 30 1.3.2. Kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp hoãn lại ................................................ 32 1.3.3. Chuẩn mực kế toán chi phối trực tiếp thuế thu nhập DN theo IFRS .............. 34 1.3.3.1. Đo lường và ghi nhận thuế thu nhập doanh nghiệp theo IFRS .................... 34 1.3.3.2. Trình bày thuế thu nhập hiện hành và thuế thu nhập hoãn lại theo IFRS .... 40 1.3.3.2.1. Nguyên tắc trình bày thuế TNDN trên báo cáo tài chính theo IAS 12 ..... 41 1.3.3.2.2. Tính trọng yếu được hướng dẫn theo IAS 12 ........................................... 41 1.3.3.2.3. Trình bày thông tin thuế TNDN hiện hành trên báo cáo tài chính ........... 42 1.3.3.2.4. Trình bày thông tin thuế TNDN hoãn lại trên báo cáo tài chính .............. 43 1.3.4. Chuẩn mực kế toán chi phối gián tiếp thuế thu nhập doanh nghiệp .............. 44 1.4. Các lý thuyết nền tảng vận dụng cho nghiên cứu ......................................... 50 1.4.1. Lý thuyết xử lý thông tin ................................................................................. 50 1.4.2. Lý thuyết đại diện ............................................................................................ 50 1.4.3. Quan điểm quản trị chất lượng toàn diện (total quality management- TQM) 52 1.4.4. Lý thuyết kế toán thực chứng .......................................................................... 53 iii 1.4.5. Lý thuyết thông tin hữu ích .............................................................................. 54 1.5. Kinh nghiệm quốc tế về áp dụng kế toán thuế TNDN trong bối cảnh hội nhập quốc tế và bài học kinh nghiệp cho Việt Nam ............................................. 55 KẾT LUẬN CHƯƠNG I .......................................................................................... 59 Chương II: THỰC TRẠNG KẾ TOÁN THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRONG HỘI NHẬP QUỐC TẾ VỀ KẾ TOÁN ................................. 60 2.1. Sự tác động tới kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp khi hội nhập quốc tế60 2.2. Thực trạng kế toán thuế TNDN tại các doanh nghiệp Việt Nam ................ 61 2.2.1.Thực trạng những quy định văn bản pháp lý ở Việt Nam hiện nay chi phối đến kế toán thuế TNDN .................................................................................................... 61 2.2.2. Thực trạng kế toán thuế TNDN trong các doanh nghiệp Việt Nam ................ 66 2.2.2.1. Thực trạng về đo lường và ghi nhận thuế TNDN hiện hành trong các DN Việt Nam ................................................................................................................... 66 2.2.2.2. Thực trạng về đo lường và ghi nhận kế toán thuế TNDN hoãn lại trong DN các Việt Nam ............................................................................................................. 74 2.2.2.3. Thực trạng về trình bày thông tin thuế TNDN trên BCTC của các DN Việt nam hiện nay. ............................................................................................................ 81 2.3. Đánh giá thực trạng kế toán thuế thu nhập doanh nghiệp Việt Nam ......... 88 2.3.1. Những mặt đã đạt được ................................................................................... 88 2.3.1.1. Về đo lường và ghi nhận thuế thu nhập doanh nghiệp ................................ 89 2.3.2.2. Về trình bày và công bố thông tin thuế thu nhập doanh nghiệp. ................. 89 2.3.2. Những mặt hạn chế ......................................................................................... 90 2.3.2.1. Về đo lường và ghi nhận thuế thu nhập doanh nghiệp ................................ 92 2.3.2.2. Về trình bày và công thông tin thuế thu nhập doanh nghiệp ....................... 92 2.3.2.3. Về những vấn đề khác ảnh hưởng đến việc đo lường, ghi nhận và trình bày thông tin thuế thu nhập doanh nghiệp. ...................................................................... 93 2.3.3. Nguyên nhân của hạn chế ............................................................................... 94 2.4. Thiết kế và nghiên cứu thực nghiệm các nhân tố ảnh hưởng đến kế toán thuế TNDN Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán ................................... 96 2.4.1. Xây dựng giả thuyết ........................................................................................ 96 2.4.2. Mô hình lý thuyết ........................................................................................... 100 2.4.3. Đánh giá độ tin cậy của thang đo ................................................................. 105 2.4.4. Phân tích nhân tố khám phá EFA ................................................................. 105 2.4.5. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm các nhân tố ảnh hưởng đến kế toán thuế TN DN Việt Nam để nhận diện các nhân tố ảnh hưởng tác động đến kế toán thuế TNDN iv Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán, mô hình hồi quy bội được xây dựng có dạng. .............................................................................................................. 109 2.5. Kết luận về các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán thuế TNDN Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán làm cơ sở đưa ra các giải pháp ......... 113 KẾT LUẬN CHƯƠNG II ....................................................................................... 117 Chương III: HOÀN THIỆN KẾ TOÁN THUẾ THU NHẬP DOANH NGHIỆP TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ VỀ KẾ TOÁN ................................ 118 3.1. Định hướng phát triển nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh hội nhập .... 118 3.2. Yêu cầu và nguyên tắc hoàn thiện kế toán thuế TNDN Việt Nam trong bối cảnh hội nhập ......................................................................................................... 120 3.2.1. Yêu cầu hoàn thiện kế toán thuế TNDN tại Việt Nam trong bối cảnh hội nhập120 3.2.2. Nguyên tắc xây dựng giải pháp hoàn thiện kế toán thuế TNDN tại Việt Nam trong bối cảnh hội nhập .......................................................................................... 122 3.3. Giải pháp hoàn thiện kế toán thuế TNDN Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán. .............................................................................................................. 123 3.3.1. Các giải pháp hoàn thiện về ghi nhận, xử lý, trình bày và công bố thông tin thuế thu nhập doanh nghiệp trong các doanh nghiệp Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế. ........................................................................................................... 123 3.3.1.1. Hoàn thiện về đo lường và ghi nhận thuế thu nhập doanh nghiệp trong các DN Việt Nam ......................................................................................................... 125 3.3.1.2. Hoàn thiện xử lý và hệ thống hóa thông tin về thuế TNDN theo IFRS ..... 133 3.3.1.3. Hoàn thiện phương pháp trình bày và công bố thông tin thuế TNDN trên BCTC tại Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế ............................................. 136 3.3.2. Các giải pháp hoàn thiện các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán thuế TNDN trong hội nhập quốc tế về kế toán ................................................................ 138 3.3.2.1. Hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật ...................................................... 138 3.3.2.2. Hoàn thiện năng lực nhân viên kế toán thuế TNDN trong hội nhập quốc tế về kế toán ................................................................................................................ 139 3.3.2.3. Hoàn thiện trình độ nhận thức của người quản lý khi thực hiện kế toán thuế TNDN trong hội nhập quốc tế về kế toán ............................................................... 142 3.3.2.4. Hoàn thiện hỗ trợ tư vấn của tổ chức nghề nghiệp đối với các DN thực hiện kế toán thuế TNDN trong hội nhập quốc tế (HTTV) .............................................. 146 3.3.2.5. Hoàn thiện nhân tố ảnh hưởng của đào tạo và bồi dưỡng .......................... 148 3.4. Điều kiện thực hiện các giải pháp hoàn thiện kế toán thuế TNDN Việt Nam trong hội nhập quốc tế về kế toán ........................................................................ 150 3.4.1. Đối với cơ quan quản lý nhà nước ................................................................ 151 v 3.4.2. Đối với cơ quan ban hành chính sách pháp luật về kế toán và chính sách thuế TNDN. .............................................................................................................. 151 3.4.3. Đối với cơ quan quản lý thuế ........................................................................ 152 3.4.4. Đối với các doanh nghiệp ............................................................................ 153 3.5. Hạn chế trong quá trình nghiên cứu ............................................................ 153 KẾT LUẬN CHƯƠNG III...................................................................................... 154 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT APEC Hợp tác Kinh tế châu Á – Thái Bình Dương ASEM Diễn đàn kinh tế Á – Âu BTC Bộ Tài chính CLKT Chất lượng kiểm toán CLTT Chênh lệch tạm thời CMKT Chuẩn mực kế toán DN Doanh nghiệp DT Doanh thu FASB Hội đồng Tiêu chuẩn Kế toán Tài chín FASB Hội đồng Tiêu chuẩn Kế toán Tài chính GAAP Kế toán được chấp nhận chung IAS Chuẩn mực kế toán quốc tế IAS 12 chuẩn mực kế toán quốc tế IASB Hội đồng Chuẩn mực Kế toán Quốc tế IASC Chuẩn mực Kế toán Quốc tế IFRS Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế IFRS Chuẩn mực Báo cáo tài chính Quốc tế KQKD Kết quả kinh doanh KTTC Kế toán tài chính SXKD Sản xuất kinh doanh TN Thu nhập TNCT Thu nhập chịu thuế TNDN Thu nhập doanh nghiệp VAS Chuẩn mực kế toán Việt Nam VFRS Chuẩn mực báo cáo tài chính Việt Nam WTO Tổ chức Thương mại thế giới vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu .............................................................. 15 Bảng 1.1. Chính sách thuế TNDN khi một số quốc gia áp dụng IFRS .................... 27 Bảng 1.2. Mối quan hệ giữa kế toán và thuế TNDN ................................................ 29 Hình 1.2: Sơ đồ tính thuế TNDN .............................................................................. 30 Bảng 1.3. Tính thuế thu nhập hiện hành ................................................................... 35 Bảng 1.4. Nguyên tắc trình bày thuế TNDN trên BCTC theo IAS 12 ..................... 41 Bảng 1.5. So sánh quy định theo IFRS 15 và thuế TNDN ....................................... 45 Bảng 1.6: Ghi nhận TSCĐ theo qui định của IAS 16 và thuế TNDN ...................... 47 Bảng 1.7. Phương pháp trích khấu hao tài sản cố định theo qui định của IAS 16 và thuế TNDN ................................................................................................................ 48 Bảng 1.8. Tổng hợp các khoản phát sinh chênh lệch tạm thời ................................. 49 Bảng 1.9. Tổng kết các nhân tố tác động đến kế toán thuế TNDN từ Cơ sở lý thuyết ................................................................................................................................... 55 Bảng 2.1. Thuế TN hoãn lại phát sinh trên BCTC theo tỷ lệ .................................... 66 Bảng 2.2. Kết quả khảo sát thực trạng về đo lường và ghi nhận thuế TNDN hiện hành ........................................................................................................................... 67 Bảng 2.3. Chi phí thuế TNDN hiện hành của Công ty cổ phần Sông Đà số 10 ....... 69 Bảng 2.4. Chi phí thuế TNDN hiện hành Năm 2020 – 2021 Cty Cổ phẩn Sông Đà số 10 .......................................................................................................................... 70 Bảng 2.5. Chi phí thuế TNDN hiện hành Năm 2020 – 2021 Công ty Sợi Thế kỷ ... 70 Bảng 2.6. Thuế TNDN hiện hành Năm 2020 - 2021 Công ty CP Tập đoàn Nova ... 71 Bảng 2.7. Thống kê mô tả về xác định thuế TNDN hoãn lại .................................... 75 Bảng 2.8. Chi phí thuế thu nhập hoãn lại năm 2020 – 2021 công ty Sợi Thế kỷ ..... 77 Bảng 2.9. Bảng xác định tài sản thuế TNDN hoãn lại năm 2021 ............................. 79 Bảng 2.10. Tóm tắt tài sản và nợ phải trả được ghi nhận trên BCĐKT .................. 80 Bảng 2.11. Chi phí khấu hao TSCĐ theo các năm ................................................... 80 Bảng 2.12. Trích bảng thuyết minh thuế TNDN hiện hành trên BCTC hợp nhất của công ty Cổ phần Tập đoàn Địa ốc Na Va ................................................................. 82 Bảng 2.13. Trích bảng thuyết minh thuế ThTNDN hoãn lại trên BCTC hợp nhất của công ty Cổ phần Tập đoàn Địa ốc Na Va ................................................................. 84 Bảng 2.14. Chi phí thuế thuế TNDN ghi nhận trong báo cáo KQHĐ kinh doanh hợp nhất của công ty Cổ phần Tập đoàn Địa ốc Na Va ................................................... 85 viii Bảng 2.15. So sánh tổng quan giữa VAS 17 và IFRS .............................................. 85 Bảng 2.16. Tổng hợp kết quả kháo sát về trình bảy thông tin thuế TNDN trên BCTC ........................................................................................................................ 86 Bảng 2.17. Thang đo các biến trong mô hình nghiên cứu ...................................... 101 Bảng 2.18. Kiểm định KMO và Bartlett ................................................................. 106 Bảng 2.19. Kiểm định KMO và Bartlett ................................................................. 107 Bảng 2.20. Kiểm định mức độ giải thích của các biến quan sát đối với các nhân tố ................................................................................................................................. 107 Bảng 2.21. Tóm tắt mô hình.................................................................................... 110 Bảng 2.22. Phân tích phương sai mô hình nghiên cứu ........................................... 110 Bảng 2.23. Kiểm định đa cộng tuyến mô hình ........................................................ 111 Bảng 2.24. Hệ số hồi quy mô hình các nhân tố ảnh hưởng .................................... 113 Bảng 3.1. Ghi nhận doanh thu theo IFRS 15 và doanh thu theo thuế ..................... 128 Bảng 3.2 : Chênh lệch giữa giá trị ghi sổ và cơ sở tính thuế của tài sản ............... 132 Bảng 3.3 : Chênh lệch tạm thời được khấu trừ ....................................................... 133 Bảng 3.4 Thông tin thuế TNDN trình bày trên bảng báo cáo kết quả kinh doanh ngày 31/12/2022 ...................................................................................................... 137 Bảng 3.5 Thông tin thuế TNDN trình bày trên Trên bảng cân đối kế toán ngày 31/12/2022 ............................................................................................................... 137 ix DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ Hình 1.1: Khung pháp lý về kế toán thuế TNDN ...23 Hình 1.2. Xác định thuế TNDN theo IAS 12 30 Sơ đồ 2.1. Báo cáo tài chính được lập...................................................................... 65 Sơ đồ 2.2. Thuế TN hoãn lại phát sinh trên BCTC ................................................... 65 Sơ đồ 2.3: Thuế TN Hoãn lại phát sinh trên BCTC Hình 2.1. Mô hình nghiên cứu đề xuất .................................................................... 101 Hình 2.2. Kiểm định phương sai thay đổi ............................................................... 112 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hội nhập quốc tế được định nghĩa là quá trình tham gia vào thị trường toàn cầu, vượt qua các rào cản văn hóa và giao dịch thông tin trên nhiều phương diện. Nó có tác động đáng kể đến việc hoạch định chính sách của các quốc gia (Dreher, 2006). Hội nhập quốc tế mang lại nhiều lợi ích như tăng sản lượng, tạo ra nhiều việc làm, giảm giá cả và tăng lương, nhưng đồng thời cũng dẫn đến giảm giá sản phẩm và tăng sự di chuyển của vốn và hàng hóa (Dehesa, 2008). Ở Việt Nam, việc hài hòa quốc tế đã được coi trọng từ khi nước này bắt đầu xây dựng chuẩn mực kế toán VAS (Nguyễn và Trần, 2012). Tuy VAS gần như hoàn toàn phù hợp với chuẩn mực IASB 2003, nhưng nghiên cứu của Phạm (2010) cho thấy tỷ lệ hội tụ pháp lý giữa VAS và IAS/IFRS chỉ đạt 68%. Điều này là do VAS được kế thừa chủ yếu từ phiên bản IAS 2003, không phải là bản sao chính xác của IFRS. Theo (Nguyễn và Trần, 2012), VAS không thể ghi nhận được các lợi ích tiềm năng khi thực hiện IAS/IFRS. Hiện nay, Việt Nam đã ký kết nhiều hiệp định đa phương và song phương với các quốc gia trên thế giới, đòi hỏi nước này phải thay đổi hệ thống pháp lý để đáp ứng yêu cầu của quá trình hội nhập. Với mục tiêu nâng cao tính minh bạch và hiệu quả của thông tin tài chính, tăng trách nhiệm giải trình của DN, bảo vệ môi trường kinh doanh và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư, cũng như thúc đẩy hội nhập kinh tế của Việt Nam với khu vực và thế giới, vào ngày 16/03/2020, Bộ Tài chính đã ban hành Quyết định số 345/QĐ-BTC phê duyệt đề án áp dụng VFRS theo nguyên tắc tiếp thu tối đa thông lệ quốc tế, phù hợp với đặc thù của nền kinh tế Việt Nam và nhu cầu của DN. Đề án này sẽ được triển khai theo 3 giai đoạn, bao gồm giai đoạn chuẩn bị (2020 - 2021), giai đoạn áp dụng tự nguyện (2022 - 2025) và giai đoạn áp dụng bắt buộc sau năm 2025. Việc thực hiện IFRS thay GAAP quốc gia sẽ có tác động đến thuế do các nguyên tắc khác nhau được sử dụng để báo cáo hoạt động tài chính của các công ty (Mulyadi và cộng sự, 2012). Như Nobes (1994) đã chỉ ra, hài hòa hóa l