Luận án Kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý do kiểm toán nhà nước Việt Nam thực hiện

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- PH¹M TIÕN DòNG KIÓM TO¸N TR¸CH NHIÖM KINH TÕ CñA C¸N Bé QU¶N Lý DO KIÓM TO¸N NHµ N¦íC VIÖT NAM THùC HIÖN Chuyªn ngµnh: KÕ to¸n (KÕ to¸n, kiÓm to¸n vµ ph©n tÝch) M· sè: 62340301 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. TS. MAI VINH 2. PGS.TS. NGUYỄN THỊ PHƯƠNG HOA Hµ Néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng sự nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả Luận án Phạm Tiến Dũng LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới Người hướng dẫn khoa học, đã tận tình hướng dẫn Tác giả trong suốt quá trình thực hiện Luận án. Tác giả xin bày tỏ sự cảm ơn tới các thầy cô Trường Đại học Kinh tế quốc dân trong thời gian qua đã giúp đỡ Tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo, đồng nghiệp tại cơ quan, các nhà quản lý nhà nước đã ủng hộ, giúp đỡ Tác giả trong quá trình nghiên cứu, thu thập tài liệu, phiếu điều tra. Cuối cùng, Tác giả bày tỏ sự cám ơn tới những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu Đề tài. Tác giả Luận án Phạm Tiến Dũng MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC SƠ ĐỒ CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của Đề tài .................................................................................. 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................... 3 1.3. Câu hỏi quản lý, câu hỏi nghiên cứu ............................................................... 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 3 1.5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 4 1.5.1. Khái quát chung về phương pháp nghiên cứu ................................................. 4 1.5.2. Thiết kế nghiên cứu ....................................................................................... 4 1.5.3. Dữ liệu nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu ..................................... 5 1.5.4. Thiết kế bảng hỏi đối với việc xác định các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ............................................ 7 1.5.5. Phương pháp xử lý, phân tích dữ liệu và trình bày kết quả nghiên cứu ......... 11 1.6. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................. 12 1.7. Kết cấu của Luận án ...................................................................................... 12 CHƯƠNG 2 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ................................... 13 2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài ....................................................... 13 2.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam ......................................................... 15 CHƯƠNG 3 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ KIỂM TOÁN TRÁCH NHIỆM KINH TẾ CỦA CÁN BỘ QUẢN LÝ ....................................................... 19 3.1. Cán bộ quản lý và trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ......................... 19 3.1.1. Cán bộ quản lý ............................................................................................. 19 3.1.2. Trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ....................................................... 20 3.2. Kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ...................................... 24 3.2.1. Khái quát chung về kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý .......... 24 3.2.2. Sự cần thiết kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý ............... 28 3.2.3. Chủ thể kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ........................... 31 3.2.4. Đối tượng, mục tiêu và nội dung kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý .................................................................................................................. 32 3.2.5. Thời điểm kiểm toán trách nhiệm kinh tế ..................................................... 33 3.2.6. Loại hình kiểm toán trách nhiệm kinh tế ...................................................... 33 3.2.7. Quy trình kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý................... 33 3.3. Bài học kinh nghiệm kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý .... 35 3.3.1. Kinh nghiệm các kiểm toán nhà nước trên thế giới đối với đánh giá trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ........................................................................... 35 3.3.2. Kiểm toán trách nhiệm kinh tế tại Kiểm toán Nhà nước Trung Quốc ........... 37 3.3.3. Bài học kinh nghiệm về kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý do Kiểm toán Nhà nước thực hiện cho Việt Nam ....................................................... 42 3.4. Mô hình nghiên cứu xác định các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển kiểm toán trách nhiệm kinh tế ....................................................................................... 45 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................... 46 CHƯƠNG 4 THỰC TRẠNG KIỂM TOÁN TRÁCH NHIỆM KINH TẾ CỦA CÁN BỘ QUẢN LÝ DO KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC THỰC HIỆN .................... 47 4.1. Kiểm toán Nhà nước Việt Nam và các nội dung kiểm toán do Kiểm toán Nhà nước Việt Nam thực hiện .............................................................................. 47 4.1.1. Vai trò, chức năng, nhiệm vụ của Kiểm toán Nhà nước Việt Nam với kiểm toán trách nhiệm kinh tế ........................................................................................ 47 4.1.2. Các loại hình kiểm toán do Kiểm toán Nhà nước Việt Nam thực hiện với kiểm toán trách nhiệm kinh tế ................................................................................ 50 4.2. Thực trạng kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý do Kiểm toán Nhà nước thực hiện ....................................................................................... 52 4.2.1. Thực trạng pháp lý và các quy trình, hướng dẫn của Kiểm toán Nhà nước về trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý hiện nay .................................................... 52 4.2.2. Thực trạng kiểm toán trách nhiệm kinh tế qua kết quả kiểm toán giai đoạn 2011-2015 ............................................................................................................. 61 4.2.3. Thực trạng các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ kinh tế do Kiểm toán Nhà nước Việt Nam thực hiện ................ 67 4.3. Đánh giá thực trạng kiểm toán trách nhiệm của cán bộ quản lý trong các tổ chức công do Kiểm toán Nhà nước thực hiện ...................................................... 90 4.3.1. Đánh giá thực trạng việc kiểm toán trách nhiệm kinh tế người đứng đầu qua các buổi kết luận kiểm toán ................................................................................... 90 4.3.2. Đánh giá thực trạng việc thực hiện kiến nghị kiểm toán và tái diễn các sai phạm sau kiểm toán ............................................................................................... 92 4.4. Nguyên nhân của những hạn chế trong kiểm toán trách nhiệm cá nhân qua kết quả kiểm toán .................................................................................................. 94 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4......................................................................................... 97 CHƯƠNG 5 HOÀN THIỆN KIỂM TOÁN TRÁCH NHIỆM KINH TẾ CỦA CÁN BỘ QUẢN LÝ DO KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC THỰC HIỆN .................... 98 5.1. Quan điểm định hướng về kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý do Kiểm toán Nhà nước thực hiện .................................................................... 98 5.2. Một số giải pháp hoàn thiện kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối cán bộ quản lý do Kiểm toán Nhà nước Việt Nam thực hiện ................................................... 99 5.2.1. Nâng cao chất lượng, năng lực kiểm toán viên thực hiện kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý ..................................................................... 99 5.2.2. Tăng cường khả năng triển khai kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý trong các tổ chức công ............................................................................ 101 5.2.3. Tăng cường yêu cầu Kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý trong các tổ chức công ......................................................................................... 106 5.2.4. Xây dựng chiến lược phát triển Kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý trong các tổ chức công ............................................................................ 107 5.3. Kiến nghị thực hiện các giải pháp ............................................................... 108 5.4. Các kiến nghị với Trung ương Đảng, Quốc hội, Chính phủ và các cơ quan có liên quan .......................................................................................................... 116 5.4.1. Đối với Quốc hội ....................................................................................... 116 5.4.2. Đối với Chính phủ và các cơ quan khác có liên quan ................................. 116 5.4.3. Kiến nghị đối với Tổng Kiểm toán Nhà nước............................................. 117 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5....................................................................................... 124 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 125 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ........................... 127 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 129 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 137 PHỤ LỤC 01 .......................................................................................................... 138 PHỤ LỤC 02 .......................................................................................................... 142 PHỤ LỤC 03 .......................................................................................................... 146 PHỤ LỤC 04 .......................................................................................................... 147 PHỤ LỤC 05 .......................................................................................................... 152 PHỤ LỤC 06 .......................................................................................................... 173 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ASOSAI Asian Organization of Supreme Audit Institutions (Cơ quan Kiểm toán Tối cao Châu Á) BCTC Báo cáo tài chính CNAO The National Audit Office of the People's Republic of China (Kiểm toán Nhà nước Trung Quốc) CQHC Cơ quan hành chính DNNN Doanh nghiệp nhà nước HĐND Hội đồng nhân dân INTOSAI International Organization of Supreme Audit Institutions (Tổ chức Quốc tế các cơ quan Kiểm toán tối cao) KHKT Kế hoạch kiểm toán KTNN Kiểm toán nhà nước KTTNKT Kiểm toán trách nhiệm kinh tế KTV Kiểm toán viên NS Ngân sách NSĐP Ngân sách địa phương NSNN Ngân sách nhà nước SAI Supreme Audit Institution (Kiểm toán tối cao) SAV Kiểm toán Nhà nước Việt Nam UBND Ủy ban nhân dân VBQPPL Văn bản quy phạm pháp luật XHCN Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC BẢNG Bảng 4.1. Các cuộc kiểm toán do KTNN thực hiện giai đoạn 2011-2015 ..................... 61 Bảng 4.2. Tổng số kiến nghị xử lý tài chính giai đoạn 2011-2015 của KTNN .............. 62 Bảng 4.3. Tổng hợp các kiến nghị kiểm điểm trách nhiệm giai đoạn 2011-2015 của KTNN ............................................................................................................. 64 Bảng 4.4. Kết quả phỏng vấn theo mẫu độ tuổi về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm cán bộ quản lý ................................................... 67 Bảng 4.5. Kết quả khảo sát theo mẫu nghiên cứu trình độ học vấn của cán bộ kiểm toán tại Kiểm toán Nhà nước về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm quản lý ........................................................................................ 68 Bảng 4.6. Kết quả nghiên cứu theo ngạch công chức về các nhân tố ảnh hưởng tới kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý .................................................. 69 Bảng 4.7. Mẫu nghiên cứu theo hệ số lương tại Kiểm toán Nhà nước về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm của cán bộ quản lý ................ 70 Bảng 4.8. Kết quả khảo sát các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm kinh tế của các cán bộ quản lý theo mẫu thời gian công tác ............... 71 Bảng 4.9. Thống kê mô tả các nhân tố chính trị, kinh tế, xã hội .................................... 72 Bảng 4.10. Các nhân tố thuộc về năng lực của Kiểm toán Nhà nước .............................. 74 Bảng 4.11. Các nhân tố thuộc về đối tượng kiểm toán ..................................................... 76 Bảng 4.12. Các nhân tố thuộc về kiểm toán trách nhiệm kinh tế đối với cán bộ quản lý do Kiểm toán Nhà nước thực hiện.................................................................. 77 Bảng 4.13. Độ tin cậy của thang đo kinh tế, chính trị, xã hội ........................................... 78 Bảng 4.14. Độ tin cậy của thang đo năng lực kiểm toán .................................................. 80 Bảng 4.15. Độ tin cậy của thang đo đặc điểm đối tượng kiểm toán ................................. 82 Bảng 4.16. Độ tin cậy của thang đo kiểm toán trách nhiệm ............................................. 83 Bảng 4.17. Kết quả kiểm định KMO ................................................................................ 84 Bảng 4.18. Phương sai trích .............................................................................................. 84 Bảng 4.19. Ma trận nhân tố xoay ...................................................................................... 85 Bảng 4.20. Kết quả phân tích ANOVA ............................................................................ 89 Bảng 4.21. Tổng hợp tình hình thực hiện kết luận kiểm toán giai đoạn 2011-2015 của KTNN ............................................................................................................. 92 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1. Số lượng các cuộc kiểm toán (theo lĩnh vực) giai đoạn 2011-2015 ............ 62 Biểu đồ 4.2. Tổng số kiến nghị xử lý tài chính giai đoạn 2011-2015 của KTNN ........... 63 Biểu đồ 4.3. Cơ cấu các kiến nghị xử lý tài chính giai đoạn 2011-2015 của KTNN...... 63 Biểu đồ 4.4. Kết quả phỏng vấn theo mẫu độ tuổi về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm cán bộ quản lý ................................................. 67 Biểu đồ 4.5. Kết quả khảo sát theo mẫu nghiên cứu trình độ học vấn của các KTV tại Kiểm toán Nhà nước về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm quản lý...................................................................................... 68 Biểu đồ 4.6. Kết quả nghiên cứu theo ngạch công chức về các nhân tố ảnh hưởng tới kiểm toán trách nhiệm kinh tế của cán bộ quản lý ...................................... 69 Biểu đồ 4.7. Mẫu nghiên cứu theo hệ số lương tại Kiểm toán Nhà nước về các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm của cán bộ quản lý ...... 70 Biểu đồ 4.8. Kết quả khảo sát các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển kiểm toán trách nhiệm kinh tế của các cán bộ quản lý theo mẫu thời gian công tác............. 71 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Quá trình nghiên cứu của Luận án ................................................................... 4 Sơ đồ 1.2. Mô hình nghiên cứu đề xuất ............................................................................. 5 Sơ đồ 1.3. Khung phân tích mô hình đầu vào, đầu ra ...................................................... 15 Sơ đồ 3.1. Quy trình kiểm toán trách nhiệm kinh tế cán bộ quản lý ............................... 34 Sơ đồ 3.2. Mô hình hiệu chỉnh các nhân tố ảnh hưởng tới KTTNKT đối với cán bộ quản lý tại các tổ chức công do KTNN thực hiện ................................................... 88 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tính cấp thiết của Đề tài Từ khi có Nghị quyết Trung ương 4 (Khóa XI), các cấp uỷ đảng, lãnh đạo các bộ, ban, ngành Trung ương đã chỉ đạo, triển khai công tác đánh giá cán bộ, đạt được một số kết quả nhất định. Tuy nhiên, công tác kiểm tra, đánh giá cán bộ vẫn còn nhiều bất cập, chưa sát thực tế do công tác đánh giá của một số cấp ủy đảng còn nể nang vì là người trong nội bộ đơn vị khó đánh giá. Công tác đánh giá cán bộ chỉ thực sự hiệu quả khi được thực hiện bởi một cơ quan độc lập, có chuyên môn toàn diện do KTNN chủ trì. Chiến lược phát triển KTNN đến năm 2020 là phát triển KTNN thành công cụ trọng yếu và hữu hiệu của Đảng và Nhà nước trong kiểm tra, kiểm soát việc quản lý và sử dụng tài chính công, tài sản công; hỗ trợ, phục vụ đắc lực cho hoạt động của Quốc hội, HĐND các cấp trong thực hiện chức năng giám sát và quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước, của các địa phương. Nâng cao năng lực hoạt động, hiệu lực pháp lý, chất lượng và hiệu quả hoạt động của KTNN như một công cụ hữu hiệu của Nhà nước trong kiểm tra, giám sát quản lý và sử dụng tài chính công, tài sản công; xây dựng KTNN có trình độ chuyên nghiệp cao, từng bước hiện đại, trở thành cơ quan kiểm tra tài chính công có trách nhiệm và uy tín, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Theo kinh nghiệm quốc tế, KTTNKT đối với cán bộ lãnh đạo các cấp, các DNNN là một biện pháp quan trọng để kiểm tra, đánh giá một cách xác đáng nhất trách nhiệm kinh tế người đứng đầu đơn vị; đồng thời đây cũng là một biện pháp tốt để làm tốt công tác bảo vệ cán bộ. Qua nghiên cứu các vấn đề lý luận, nhất là nghiên cứu về KTTNKT đối với cán bộ lãnh đạo ở Trung Quốc cũng như tình hình thực tiễn của nước ta hiện nay trong công tác cán bộ và công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, thất thoát, lãng phí cho thấy kinh nghiệm của Trung Quốc có thể giúp chúng ta tiếp thu có chọn lọc để áp dụng phù hợp với thực tiễn và yêu cầu của Việt Nam (tại Trung Quốc, KTTNKT của các nhà quản lý đã và đang phát triển rất mạnh. Theo quy định của Luật KTNN Trung Quốc thì KTNN thực hiện KTTNKT của các nhà lãnh đạo ở cấp tỉnh, cấp bộ và người phụ trách của đơn vị thuộc đối tượng giám sát của KTNN Trung Quốc (CNAO) (Kiểm toán nhà nước, 2015). Bên cạnh thực hiện các cuộc kiểm toán tuân thủ, kiểm toán BCTC và kiểm toán hoạt động, CNAO thường tổ chức các cuộc KTTNKT của các cán bộ quản lý; đồng thời tiến hành bàn giao hồ sơ truy tố cho 2 cơ quan tư pháp và hồ sơ kỷ luật cho các cơ quan kỷ luật của Đảng Cộng sản Trung Quốc). Biện pháp này nếu được thực hiện sẽ tạo ra một bước đột phá trong công tác kiểm tra, đánh giá cán bộ để ngăn ngừa, răn đe và đấu tranh chống tham nhũng;... chắc chắn sẽ được các tầng lớp nhân dân đồng tình, ủng hộ, đồng thời là căn cứ quan trọng trong đánh giá, bố trí, sử dụng cán bộ được đúng đắn. KTTNKT đối với cán bộ lãnh đạo là một bổ sung quan trọng cho phương pháp đánh giá cán bộ nhằm đánh giá đúng cán bộ làm cơ sở và góp phần nâng cao chất lượng công tác quy hoạch, luân chuyển và đào tạo cán bộ đáp ứng yêu cầu thời kỳ công nghiệp