Luận án Lễ hội truyền thống của người M’nông preh huyện Krông nô, tỉnh Đăk nông trong xã hội đương đại

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Lê Khắc Ghi LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI M’NÔNG PREH HUYỆN KRÔNG NÔ, TỈNH ĐĂK NÔNG TRONG XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN Hà Nội - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Lê Khắc Ghi LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI M’NÔNG PREH HUYỆN KRÔNG NÔ, TỈNH ĐĂK NÔNG TRONG XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI Chuyên ngành: Văn hóa dân gian Mã ngành: 9229041 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA DÂN GIAN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: Trần Văn Ánh Hà Nội - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án tiến sĩ là công trình của riêng tôi. Các số liệu được sử dụng trong luận án là trung thực. Nếu có gì sai trái tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả luận án Lê Khắc Ghi ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ............................................... iii MỞ ĐẦU.................................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN ......... 11 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài........................................................... 11 1.2. Cơ sở lý luận .................................................................................................. 26 1.3. Người M’Nông Preh ở huyện Krông Nô, tỉnh Đắk Nông ............................. 41 Tiểu kết .................................................................................................................. 53 Chương 2: PHỤC HỒI LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI M’NÔNG PREH Ở HUYỆN KRÔNG NÔ, TỈNH ĐĂK NÔNG ................................................................... 55 2.1. Các lễ hội truyền thống .................................................................................. 55 2.2. Chủ thể và khách thể với lễ hội ...................................................................... 94 2.3. Tình hình tổ chức phục hồi lễ hội truyền thống ở huyện Krông Nô, tỉnh Đắk Nông ............................................................................................................ 107 Tiểu kết ................................................................................................................ 113 Chương 3: NHẬN ĐỊNH VỀ SỰ PHỤC HỒI LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG TRONG XÃ HỘI ĐƯƠNG ĐẠI ........................................................................................................ 115 3.1. Những vấn đề xung quanh việc phục hồi lễ hội ........................................... 115 3.2. Nguyên nhân của sự thay đổi của lễ hội ...................................................... 133 3.3. Hệ quả của quá trình thay đổi của lễ hội ...................................................... 153 3.4. Giá trị văn hóa lễ hội truyền thống trong đời sống xã hội đương đại .......... 157 3.5. Xu hướng phát triển của lễ hội M’Nông Preh trong thời gian tới .................... 160 3.6. Vấn đề bảo tồn, phát huy lễ hội truyền thống .............................................. 166 Tiểu kết ................................................................................................................ 170 KẾT LUẬN ........................................................................................................................... 173 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ............................... 177 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 178 PHỤ LỤC ............................................................................................................................... 194 iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ GS.TSKH Giáo sư, tiến sĩ khoa học GS.TS Giáo sư, tiến sĩ NVHCĐ Nhà văn hóa cộng đồng Nxb Nhà xuất bản PGS.TS Phó giáo sư, tiến sĩ tr Trang UBND Ủy ban nhân dân 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Lễ hội truyền thống M’Nông Preh là sinh hoạt cộng đồng tiêu biểu và quy mô nhất của cư dân tại chỗ. Đây là những hoạt động mang tính tổng hợp của tín ngưỡng tâm linh, sinh hoạt văn hóa, trao truyền kỹ năng sống, hoạt động vui chơi, giải trí; đồng thời xây dựng tinh thần cố kết cộng đồng, giữ cho cộng đồng tồn tại và phát triển qua hàng ngàn đời. Những thành tố văn hóa trong lễ hội đã biểu hiện rõ sắc thái văn hóa của dân tộc, minh chứng cho sức sống mãnh liệt của văn hóa cộng đồng làm nên sự khác biệt khó trộn lẫn. Lễ hội thường tổ chức là: Mừng mùa (Bư brah bă), Sum họp cộng đồng (R’nglăp bon), Cúng bến nước (Bư brah dơrâm dăk), Cầu mưa (Bư brah qual mih), Cầu an (Tăm blang m’prang bon). Tuy mỗi lễ hội có sự khác nhau, nhưng nhìn chung đó là sinh hoạt lớn của cộng đồng gồm nhiều yếu tố như: các nghi thức tế lễ, lễ vật, trưng bày cây nêu, trồng cây blang, ẩm thực và hoạt động vui chơi, giải trí. Phải thấy rằng, lễ hội giữ vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, là sự tái hiện các hoạt động sáng tạo, nơi biểu diễn, giới thiệu nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc; là môi trường học hỏi đa diện các kỹ năng sống, sản xuất và sáng tạo văn hóa nghệ thuật; tôn trọng lẫn nhau, tôn trọng cuộc sống và biết ơn ông bà, những thế hệ đi trước bằng lối ứng xử văn hóa giữa con người với con người, con người với môi trường tự nhiên và con người với thần linh. Từ góc độ của người quản lý và làm công tác nghiên cứu khoa học trong quá trình điền dã và thực tế tôi nhận thấy trước sự thay đổi mau chóng của đời sống xã hội, kinh tế phát triển đã tác động đến cuộc sống sinh hoạt của người M’Nông Preh. Hoạt động văn hóa truyền thống bản địa nơi đây ngày một phai nhạt dần, các lễ hội cũng thưa thớt và không còn quy mô, đầy đủ như trước. Các bài bản nghi thức lễ hội, phương cách trình diễn, môi 2 trường diễn xướng, lễ vật dâng cúng, ăn uống, vui chơi, ca hát dân gian cũng dần mai một và lãng quên. Môi trường sống đã bị bó hẹp, xa rừng - nơi hình thành nên cốt lõi của văn hóa truyền thống. Không gian lễ hội - không gian thiêng của bon làng với ngôi nhà truyền thống của người M’Nông hầu như không còn nữa, chỉ còn trong ký ức đã được cộng đồng định vị trong suốt hàng ngàn đời nay. “Ăn trâu” là một tập tục có từ lâu đời trong lễ hội, nó kéo theo hàng loạt các nghi lễ: cột trâu, khóc trâu, đâm trâu, bôi máu trâu và cúng cầu may cho người đâm trâu; tạo nên sự linh thiêng, khí thế hào hùng và bi tráng đầy chất nhân văn của buổi tế lễ. Hiện nay, có nơi lễ hội đang thay con trâu bằng con bò, heo đã bỏ đi những nghi lễ và nghi thức đặc biệt đó của lễ hội, làm giảm đi tính thiêng và sự sôi động của một lễ hội truyền thống. Mặt khác sự cố kết cộng đồng, một ước nguyện ngàn đời giữ cho họ tồn tại và phát triển trong môi trường rừng núi còn nhiều khó khăn và thử thách đã không giữ được cái hồn cốt, mong ước của cộng đồng trong mùa lễ hội. Nguy cơ hơn là việc cải đạo, giảm sút thực hành tín ngưỡng; sự xúi giục của Tin lành Đê Gar loại bỏ sinh hoạt lễ hội, nghi lễ trong đời sống cộng đồng, do đó ảnh hưởng đến việc phục hồi lễ hội truyền thống. Xuất phát từ thực tiễn qua các lễ hội truyền thống M’Nông Preh được khái lược như trên, tôi đi đến xác định và lựa chọn đề tài nghiên cứu: Lễ hội truyền thống của người M’Nông Preh huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông trong xã hội đương đại. Những vấn đề nghiên cứu chính mà luận án muốn giới thiệu, phân tích, lý giải về lễ hội truyền thống với những nét riêng độc đáo và đa dạng trong sinh hoạt cộng đồng của người M’Nông Preh huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông. Trước sự thay đổi nhanh chóng của đời sống mới, lễ hội truyền thống đã bị cuốn theo trong sự gắng gượng để chấp nhận tồn tại trong bối cảnh mới. Cộng đồng, đặc biệt là những nghệ nhân, người giữ hồn cốt cho lễ hội cũng 3 cảm thấy bối rối và tiếc nuối cho di sản cha ông ngày càng mai một. Tại sao những lễ hội truyền thống tồn tại từ ngàn đời lại nhanh chóng bị mai một, thay đổi và lãng quên trên chính mảnh đất đã sinh ra loại hình sinh hoạt văn hóa giàu bản sắc? Những tồn tại của quá trình phục hồi lễ hội các dân tộc tại chỗ đã tác động tiêu cực đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đặt ra những thử thách mới trong việc hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Điều đó ảnh hưởng không nhỏ đến phong trào “xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở”, giữ gìn mối quan hệ tốt đẹp trong cộng đồng, cố kết bằng sức mạnh truyền thống và ý thức công dân trong thời đại mới; tạo điều kiện phát triển kinh tế-xã hội. Trong nhiều vấn đề quan tâm ngày nay, những vấn đề tồn tại kéo dài, tiêu cực, khó kiểm soát của lễ hội các dân tộc bản địa đặt ra phải có sự nhìn nhận đánh giá thực tế để xây dựng chương trình hành động trong việc bảo tồn văn hóa truyền thống bằng các hành động thiết thực, bằng công việc cụ thể như: tuyên truyền, giáo dục, hướng dẫn, tổ chức phục dựng, tái hiện, giới thiệu, quảng bá hình ảnh các lễ hội đặc sắc này thông qua các đề án, dự án, chương trình hỗ trợ cộng đồng, trong đó gắn lễ hội với du lịch. Cộng đồng hưởng lợi trong các hoạt động lễ hội và cộng đồng là người quyết định giữ gìn loại hình văn hóa độc đáo này. Đó là những vấn đề thực tế đặt ra cho tác giả luận án quan tâm, nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở tổng kết các công trình nghiên cứu về lễ hội truyền thống của người M’Nông Preh cư trú tại huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông, chúng tôi giới thiệu, phân tích và đưa ra kiến giải của riêng mình. Luận án có mục đích cụ thể: - Thông qua việc giới thiệu tổng quan lễ hội truyền thống người M’Nông Preh huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông nhằm chỉ ra tổng thể hình ảnh 4 đời sống văn hóa cộng đồng, nêu được những giá trị văn hóa truyền thống thông qua sinh hoạt cộng đồng, đặc biệt là lễ hội. - Nêu ra những nhân tố tác động làm thay đổi lễ hội truyền thống M’Nông, nói cách khác chỉ ra nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi lễ hội truyền thống người M’Nông Preh sinh sống tại huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông trong xã hội đương đại. - Chỉ ra những tác động của việc phục hồi lễ hội đến đời sống cộng đồng, trong mối quan hệ ứng xử của cộng đồng, cũng như việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. - Cách thức triển khai nội dung, chương trình hỗ trợ cộng đồng bảo tồn lễ hội truyền thống, trong đó cộng đồng đóng vai trò chủ đạo, tích cực tham gia. Đề xuất những giải pháp cụ thể để phục dựng lễ hội trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng, xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, góp phần tích cực vào phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh trật tự, an toàn xã hội; giữ gìn sự đoàn kết trong cộng đồng với các dân tộc anh em; đồng thời đảm bảo hài hòa giữa bảo tồn và phát triển văn hóa ở đại phương. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là: Lễ hội truyền thống M’Nông Preh huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông trong bối cảnh chung của lễ hội và sinh hoạt cộng đồng M’Nông tại tỉnh Đăk Nông. Khi tiếp cận nghiên cứu đối tượng trên, luận án sẽ nghiên cứu giới thiệu tổng thể và những thành tố của lễ hội truyền thống M’Nông Preh huyện Krông Nô: Mừng mùa (Bư brah bă), Sum họp cộng đồng (R’nglăp bon), Cúng bến nước (Bư brah dơrâm dăk), Cầu mưa (Bư brah qual mih), Cầu an (Tăm blang m’prang bon). Mặt khác, lễ hội truyền thống M’Nông Preh cũng được đặt trong bối cảnh hiện nay với sự phát triển của đời sống xã hội. 5 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi không gian: là không gian lễ hội của cộng đồng M’Nông Preh thuộc huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông; trong đó tập trung khảo sát kỹ tại một số bon trên mười tám bon có những điều kiện kinh tế xã hội khác nhau như bon KTăh xã Quảng Phú; bon Ol, Giang Trum xã Đăk Rô; bon Ja Răh, R’Cập xã Nâm Nung; bon Jor Linh, Dru, Brói thị trấn Đăk Mâm. Qua đó so sánh, đối chiếu để làm rõ những yếu tố thay đổi của lễ hội trong đời sống cộng đồng. Phạm vi thời gian: tập trung nghiên cứu thực tế tổ chức lễ hội truyền thống M’Nông Preh huyện Krông Nô từ năm 2004 (sau khi thành lập tỉnh Đăk Nông), ít nhiều có đề cập đến thời gian trước và sau năm 1975 khi Tây Nguyên được giải phóng, đất nước thống nhất để nhìn thấy quá trình chuyển biến trong việc tổ chức lễ hội truyền thống. 4. Giả thuyết nghiên cứu Từ những mục đích, nội dung đặt ra như trên luận án sẽ đưa ra các giả thuyết nghiên cứu như sau: -Sự cởi mở, đổi thay của điều kiện kinh tế xã hội có sự tác động đến đời sống cộng đồng. Tuy nhiên với lối sống không còn gắn bó với rừng, từ canh tác nương rẫy sang canh tác cây công nghiệp, sinh hoạt tôn giáo mới đã ảnh hưởng tiêu cực đến tín ngưỡng dân gian dẫn đến thay đổi sinh hoạt văn hóa cộng đồng làm thay đổi lễ hội truyền thống. - Sự hạn chế của tổ chức lễ hội truyền thống hoặc những thay đổi của lễ hội đã tác động tiêu cực và ảnh hưởng đến sinh hoạt văn hóa cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên nói chung và người M’Nông Preh nói riêng trong việc bảo tồn văn hóa truyền thống góp phần phát triển kinh tế xã hội và đảm bảo an ninh ở địa phương. - Lễ hội truyền thống người M’Nông Preh là sinh hoạt cộng đồng hết sức tích cực nếu như các giá trị truyền thống được giữ vững và các sinh hoạt 6 cộng đồng được bảo tồn là điều kiện tiên quyết trongviệc tuyên truyền, hướng dẫn tổ chức phục dựng, tái hiện và giới thiệu, quảng bá hình ảnh các lễ hội đặc sắc. Thông qua các đề án, dự án, chương trình, hỗ trợ cộng đồng, trong đó gắn lễ hội với du lịch, cộng đồng sẽ được hưởng lợi trong các hoạt động lễ hội và cộng đồng là người quyết định giữ gìn vốn quý của loại hình văn hóa độc đáo này. 5. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu chính của luận án là phân tích, lý giải: tại sao lễ hội truyền thống của người M’Nông Preh ở huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông có sự thay đổi trong bối cảnh đương đại và những lý do gì mà hiện tượng sinh hoạt văn hóa cộng đồng lại có nhiều thay đổi và diễn ra mạnh mẽ đến như vậy. Tại sao xã hội ngày nay cộng đồng có điều kiện hơn và có đời sống kinh tế khá giá hơn so với trước kia nhưng lễ hội không được tổ chức thường xuyên theo đúng nguyện vọng của cộng đồng và phát huy giá trị văn hóa truyền thống mà càng ngày mai một. Sự thay đổi truyền thống diễn ra như thế nào, nguyên nhân nào dẫn đến sự thay đổi này và hệ quả của quá trình thay đổi này ra sao. Những thay đổi trong việc tổ chức lễ hội truyền thống đã nói lên điều gì trong điều kiện có sự hỗ trợ của nhà nước, các cấp chính quyền trong việc bảo tồn văn hóa truyền thống, vận động xây dựng nông thôn mới. Trong nhiều vấn đề quan tâm ngày nay, sự thay đổi liên tục, tiêu cực khó kiểm soát về lễ hội đã đặt ra phải có sự nhìn nhận, đánh giá thực tế để xây dựng chương trình hành động trong việc bảo tồn văn hóa truyền thống. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp quan sát tham dự, phỏng vấn sâu Trong quá trình quan sát, tham dự chúng tôi tiếp cận với các hoạt động trong quá trình triển khai tổ chức lễ hội. Từ việc chuẩn bị triển khai lễ hội cho 7 đến các nghi lễ, các sinh hoạt văn hóa, trò chơi dân gian và hoạt động vui chơi, giải trí của cộng đồng. Trong đó chúng tôi tiến hành gặp gỡ, trao đổi, phỏng vấn cộng đồng đặc biệt là già làng, trưởng bon, lãnh đạo chính quyền xã, huyện, tỉnh vì họ là những cán bộ quản lý, tổ chức, người con của bon làng và thực hành lễ hội. Với việc tham gia lễ hội, tôi là cán bộ công tác lâu năm trong ngành văn hóa, là người sống và làm việc ở địa phương được quan sát nhiều lễ hội, chứng kiến quá trình tổ chức chúng tôi đã ghi hình, ghi âm, ghi chép, cụ thể thời điểm nơi hành lễ và hoạt động lễ hội. Bên cạnh đó, là những cuộc phỏng vấn sâu với các đối tượng có chủ đích, nhất là cộng đồng. Tuy nhiên, tôi cũng gặp những khó khăn do phần lớn nghệ nhân cao tuổi, không nói rành tiếng phổ thông, nghệ nhân giỏi đã mất; thế hệ sau chưa tiếp nhận hết những tinh túy của văn hóa truyền thống. Với nguồn tư liệu này sẽ là cơ sở quan trọng để giúp chúng tôi nhận diện rõ hơn về quá trình hình thành, quá trình tổ chức và thực hành lễ hội với những thay đổi trong bối cảnh phát triển kinh tế xã hội như hiện nay, đặc biệt là bảo tồn văn hóa truyền thống của cư dân M’Nông. 6.2. Nghiên cứu tư liệu đã xuất bản Tư liệu liên quan đến đề tài rất quan trọng, giúp cho việc nghiên cứu được thuận lợi có hệ thống, có cơ sở, cứ liệu để dẫn chứng, tham khảo. Trước khi tiến hành nghiên cứu thực tế, các lễ hội được tổ chức tại huyện Krông Nô với các đối tượng khác nhau với các bon làng trong cộng đồng, chúng tôi đã tiến hành tìm kiếm các tài liệu, công trình đã công bố, thu thập thông tin, phân loại, sắp xếp, phân tích các kết quả nghiên cứu, trong đó bao gồm các sách chuyên khảo, các tài liệu thống kê, các báo cáo, các đề tài khoa học, các dự án từ trung ương đến địa phương, các tác giả trong và ngoài nước liên quan đến đề tài. Nguồn tài liệu này có 3 lĩnh vực cơ bản mà chúng tôi đã sắp xếp, chuẩn bị. 8 - Các tài liệu nghiên cứu về lễ hội truyền thống của người M’Nông Preh ở huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông nói riêng và nghiên cứu lễ hội cộng đồng M’Nông của Tây Nguyên nói chung. - Các tư liệu nghiên cứu về sự thay đổi của sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo liên quan đến lễ hội và sinh hoạt cộng đồng của người M’Nông Preh ở huyện Krông Nô. Và đặc biệt là nguồn tài liệu về Tây Nguyên của các học giả chuyên sâu nói về sự thay đổi của xã hội Tây Nguyên nói chung và cộng đồng M’Nông Preh nói riêng liên quan đến sinh hoạt cộng đồng, đặc biệt là lễ hội. - Các tài liệu về lý thuyết có liên quan đến nghiên cứu lễ hội truyền thống. 6.3. Mô tả Dựa trên những thông tin thu thập từ nghiên cứu điền dã và xử lý trên phần mềm máy tính về những tài liệu, các cuộc phỏng vấn, kể cả hình ảnh, băng hình. Luận án sẽ mô tả chi tiết các địa điểm các bon làng tổ chức lễ hội và một số sinh hoạt cộng đồng trong việc tổ chức lễ hội, tác giả sẽ bám sát vào thực tế những hình thức sinh hoạt cộng đồng thực hành nghi lễ trong lễ hội ở các bon làng với việc mô tả hết sức tỉ mỉ, nơi tổ chức lễ hội, thực hành nghi lễ và sinh hoạt cộng đồng, vui chơi giải trí và các trò chơi dân gian trong lễ hội để làm rõ được sự giống và khác nhau về cơ bản của một số lễ hội, giữa các bon làng; đồng thời, cho người đọc có cái nhìn cận cảnh có hệ thống về quá trình tổ chức các sinh hoạt cộng đồng, có những sự thay đổi của lễ hội trong xã hội đương đại. 6.4. Phân tích diễn giải so sánh Việc lý giải phân tích việc thay đổi hiện nay trong quá trình tổ chức lễ hội truyền thống của người M’Nông Preh ở huyện Krông Nô, tỉnh Đăk Nông trên nhiều nguồn thông tin khác nhau: 9 Thứ nhất, phân tích các quan điểm của Đảng và Nhà nước về hoạt động lễ hội từ năm 1986 đến nay. Thứ hai, phân tích những quan điểm học thuật của những học giả đi trước về những vấn đề tổ chức lễ hội, tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng có ảnh hưởng đến sinh hoạt lễ hội, đặc biệt là những năm sau giải phóng miền Nam thống nhất đất nước năm 1975, những năm 2000 thời điểm Tây Nguyên có những biến chuyển dữ dội như: di dân tự do, hoạt động mạnh của tôn giáo, mở rộng sản xuất phát triển kinh tế, trồng cây công nghiệp, xung đột về đất đai. Thứ ba, phân tích những luận điểm khoa học và lý thuyết đề tài. Thứ tư, tìm hiểu và phân tích, lý giải của cộng đồng trong việc tổ chức và bảo tồn văn hóa truyền thống nhất là lễ hội, đặc biệt là vào thời điểm phục hồi sau những năm dài không tổ chức lễ hội. Thứ năm, dựa vào các cuộc phỏng vấn, các băng ghi hình, ảnh chụp với việc kết hợp đa dạng những tài liệu điền dã, những tâm tư, tình cảm của cộng đồng bon làng, các quan điểm học thuật giúp cho việc phân tích, lý giải những vấn đề nghiên cứu một cách khoa học để từ đó đưa ra những kết quả nghiên cứu