Luận án Mô hình bot trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH MÔ HÌNH BOT TRONG PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, năm 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH MÔ HÌNH BOT TRONG PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ VIỆT NAM Ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 9.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Vũ Hùng Cường (HDĐL) Hà Nội, năm 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Nguyễn Thị Hồng Hạnh LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn Học viện Khoa học xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Vũ Hùng Cường đã tận tình chỉ dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận án. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn đến một số đơn vị thuộc Bộ Giao thông vận tải, các đồng nghiệp đã giúp tôi trong quá trình thu thập số liệu và thông tin phục vụ cho luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các đồng chí lãnh đạo, đồng nghiệp, bè bạn và gia đình đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ, động viên khích lệ tôi, đồng thời có những ý kiến đóng góp trong quá trình tôi thực hiện và hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hồng Hạnh MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................... 3 4. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................... 4 5. Khung phân tích và phương pháp nghiên cứu .................................................. 4 6. Kết quả đạt được của luận án ......................................................................... 12 7. Kết cấu của luận án:........................................................................................ 13 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................... 14 1.1 Các công trình nghiên cứu nước ngoài có liên quan đến mô hình PPP trong phát triển cơ sở hạ tầng ................................................................................ 14 1.1.1 Các nghiên cứu lý thuyết về khái niệm, vai trò và đặc trưng mô hình BOT ... 14 1.1.2 Nghiên cứu yếu tố ảnh hưởng đến mô hình BOT và giải pháp hoàn thiện mô hình BOT trong phát triển cơ sở hạ tầng ............................................. 20 1.2 Nghiên cứu trong nước về mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ........................................................................................................ 25 1.2.1 Các công trình nghiên cứu về đầu tư phát triển giao thông đường bộ qua hình thức BOT ............................................................................................. 25 1.2.2 Các công trình nghiên cứu yếu tố ảnh hưởng đến mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông .............................................................................. 26 1.3 Nhận xét về kết quả nghiên cứu của các công trình đã công bố và khoảng trống nghiên cứu ........................................................................................ 30 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ......................................................................................... 33 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ MÔ HÌNH BOT TRONG PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ ............................................................................................................................. 34 2.1 Cơ sở lý luận về hạ tầng giao thông đường bộ và phát triển mạng lưới giao thông đường bộ ................................................................................................ 34 2.1.1 Khái niệm, đặc điểm, phân loại về hạ tầng giao thông đường bộ ............. 34 2.1.2 Khái niệm, đặc điểm mạng lưới giao thông đường bộ .............................. 37 2.2 Khái quát về đầu tư phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ...................... 38 2.2.1 Khái niệm, đặc điểm dự án đầu tư phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ............................................................................................................ 38 2.2.2 Các mô hình đầu tư phát triển hạ tầng giao thông đường bộ .............. 40 2.2.3 Vai trò của quản lý dự án đầu tư ............................................................ 42 2.3 Cơ sở lý luận về mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ................................................................................................................... 43 2.3.1 Khái niệm, đặc điểm về mô hình BOT ...................................................... 43 2.3.2 Sự cần thiết triển khai mô hình BOT ..................................................... 52 2.3.3 Tiêu chí đánh giá quản lý nhà nước đối với dự án phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT ................................................ 54 2.3.4 Yếu tố ảnh hưởng đến mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ở Việt Nam ............................................................................. 56 2.3.5 Tiêu chí đánh giá yếu tố ảnh hưởng đến mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ................................................................... 59 2.4 Kinh nghiệm quốc tế về phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT ........................................................................................................... 66 2.4.1. Kinh nghiệm của Ấn Độ ........................................................................... 66 2.4.2 Kinh nghiệm của Chile .............................................................................. 70 2.4.3 Kinh nghiệm của Trung Quốc ................................................................... 72 2.4.4 Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .......................................................... 73 Chương 3: THỰC TRẠNG MÔ HÌNH BOT TRONG PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ Ở VIỆT NAM ........................................... 77 3.1 Thực trạng phát triển mạng lưới giao thông đường bộ ở Việt Nam .................. 77 3.1.1 Hiện trạng mạng lưới giao thông đường bộ ở Việt Nam ........................... 77 3.1.2 Hiện trạng kết nối mạng lưới giao thông đường bộ .................................. 85 3.2 Thực trạng mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ở Việt Nam giai đoạn 2011-2021 ............................................................................ 86 3.2.1 Thực trạng triển khai mô hình PPP ở Việt Nam trong lĩnh vực giao thông đường bộ ................................................................................................... 86 3.2.2 Thực trạng phát triển các dự án giao thông theo mô hình BOT ở Việt Nam ............................................................................................................ 87 3.3 Đánh giá thực trạng dự án phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT ở Việt Nam ....................................................................................... 90 3.3.1 Đánh giá khung chính sách về mô hình PPP ............................................. 90 3.3.2 Đánh giá quản lý nhà nước đối với dự án phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT .............................................................................. 91 3.4 Đánh giá vai trò và trách nhiệm của chủ thể tham gia mô hình BOT phát triển hạ tầng giao thông đường bộ .............................................................. 102 3.4.1 Vai trò và trách nhiệm của khu vực công ................................................ 102 3.4.2 Vai trò và trách nhiệm của khu vực tư nhân............................................ 106 3.4.3 Vai trò và trách nhiệm của Tổ chức tín dụng/tài trợ vốn ........................ 108 3.5 Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ Việt Nam .................................................................... 111 3.5.1 Phân tích đánh giá độ tin cậy ................................................................... 111 3.5.2 Phân tích nhân tố khám phá ..................................................................... 112 3.5.3 Phân tích hồi quy bội ............................................................................... 115 3.5.4. Thảo luận kết quả nghiên cứu................................................................. 118 3.6 Đánh giá chung ................................................................................................ 120 3.6.1 Kết quả đạt được ...................................................................................... 120 3.6.2 Những tồn tại hạn chế .............................................................................. 121 3.6.3. Nguyên nhân ........................................................................................... 126 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ....................................................................................... 129 Chương 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN MÔ HÌNH BOT TRONG PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ Ở VIỆT NAM ........................ 130 4.1 Bối cảnh trong nước và quốc tế tác động đến phát triển giao thông đường bộ và mô hình BOT ................................................................................... 130 4.1.1 Xu hướng phát triển giao thông đường bộ các nước trên thế giới .......... 130 4.1.2 Xu hướng phát triển giao thông đường bộ các nước trong khu vực ............ 130 4.1.3 Bối cảnh phát triển giao thông đường bộ trong nước .............................. 133 4.2 Quan điểm và định hướng phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ở Việt Nam................................................................................................................. 134 4.2.1 Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển giao thông đường bộ ................................................................................................. 134 4.2.2. Mục tiêu phát triển đường bộ đến năm 2030.......................................... 137 4.2.3. Định hướng mô hình BOT trong phát triển giao thông đường bộ ................ 143 4.3 Giải pháp hoàn thiện mô hình BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ Việt Nam ............................................................................................... 145 4.3.1 Giải pháp nâng cao vai trò và trách nhiệm của các chủ thể trong mô hình BOT .......................................................................................................... 145 4.3.2 Giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước đối với dự án phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT .................................................. 150 4.3.3 Nhóm giải pháp đòn bẩy tài chính cho các dự án phát triển hạ tầng giao thông đường bộ theo mô hình BOT .......................................................... 152 4.3.4 Nhóm các giải pháp khác ........................................................................ 153 4.4 Một số kiến nghị .............................................................................................. 156 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ....................................................................................... 157 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 158 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ........... 160 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 161 PHỤ LỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt PPP Public-Private Partnership Hợp tác công – tư BOT Build-Operate-Transfer Xây dựng - Kinh doanh - Chuyển giao BTO Build - Transfer - Operate Xây dựng - Chuyển giao - Kinh doanh BOO Build - Own - Operate Xây dựng - Sở hữu - Kinh doanh OM Operation - Manage Kinh doanh - Quản lý BLT Buil - Lease - Transfer Xây dựng - Thuê dịch vụ - Chuyển giao BTL Buil - Transfer - Lease Xây dựng - Chuyển giao - Thuê dịch vụ Chữ viết tắt Nghĩa của chữ viết tắt KVC Khu vực công KVTN Khu vực tư nhân KTXH Kinh tế xã hội NSNN Ngân sách nhà nước GTVT Giao thông vận tải CSHT Cơ sở hạ tầng GTĐB Giao thông đường bộ KCHT Kết cấu hạ tầng KCHTGTĐB Kết cấu hạ tầng giao thông đường bộ KTTĐ Kinh tế trọng điểm CQNN Cơ quan nhà nước CQNNCTQ Cơ quan nhà nước có thẩm quyền NHNN Ngân hàng nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại VĐT Vốn đầu tư UBND Ủy ban nhân dân KTNN Kiểm toán nhà nước DANH MỤC BẢNG Bảng 0.1: Mô tả mẫu nghiên cứu .......................................................................... 7 Bảng 2.1: Các hình thức PPP trên thế giới .......................................................... 45 Bảng 2.2 Các hình thức PPP ở Việt Nam ........................................................... 47 Bảng 2.3 Thang đo đánh giá quy trình triển khai dự án (xây dựng: Build – B) ....... 55 Bảng 2.4 Thang đo đánh giá quá trình vận hành ................................................ 55 Bảng 2.5 Thang đo đánh giá quá trình chuyển giao ........................................... 56 Bảng 2.6 Tiêu chí đánh giá yếu tố ảnh hưởng từ khu vực công ......................... 60 Bảng 2.7 Tiêu chí đánh giá yếu tố ảnh hưởng từ khu vực tư nhân ..................... 62 Bảng 2.8 Thang đo tiêu chí đánh giá yếu tố ảnh hưởng từ tổ chức tín dụng/tài trợ vốn ......................................................................................... 63 Bảng 2.9 Thang đo tiêu chí đánh giá yếu tố ảnh hưởng từ người thụ hưởng ..... 64 Bảng 3.1: Tổng hợp các tuyến đường cao tốc đã đưa vào khai thác .................. 79 Bảng 3.2: Mật độ hiện trạng hệ thống quốc lộ .................................................... 81 Bảng 3.3: Tổng hợp thống kê Tiêu chuẩn kỹ thuật của hệ thống quốc lộ .......... 83 Bảng 3.4: Thống kê mật độ hiện trạng hệ thống đường tỉnh .............................. 84 Bảng 3.5: Dự án PPP theo lĩnh vực tại các địa phương ...................................... 87 Bảng 3.6: Tổng hợp các dự án theo loại hợp đồng do Bộ GTVT quản lý .......... 87 Bảng 3.7: Tổng hợp các dự án theo loại hợp đồng do địa phương quản lý ........ 89 Bảng 3.8: Tổng hợp kết quả kiểm định thang đo .............................................. 111 Bảng 3.9. Kết quả phân tích khám phá nhân tố ................................................ 113 Bảng 3.10: Kết quả phân tích khám phá nhân tố các biến độc lập ................... 114 Bảng 3.11: Bảng tóm tắt và đặt tên nhân tố ...................................................... 115 Bảng 3.12: Kết quả phân tích hồi quy bội tác động của các biến độc lập đến biến phụ thuộc .................................................................................. 115 BẢNG 4.1: Dự báo tỷ lệ chia sẻ vận tải hàng hóa khu vực châu Á – Thái Bình Dương (tổng lượng hàng hóa luân chuyển tấn/km) năm 2015 đến 2030: ................................................................................................. 131 BẢNG 4.2: Dự báo tỷ lệ chia sẻ vận tải hành khách khu vực châu Á – Thái Bình Dương (hành khách/km), năm 2015 đến 2030: ..................... 131 BẢNG 4.3: Dự báo đầu tư cho hạ tầng đường bộ cho các khu vực ................. 131 BẢNG 4.4 Kế hoạch chiến lược phát triển giao thông vận tải giai đoạn 2016-2025 ............................................................................................... 132 Bảng 4.5: Nhu cầu phát triển mạng lưới đường bộ cao tốc theo vùng ............. 139 Bảng 4.6 Tổng mức đầu tư mạng đường bộ, cao tốc ........................................ 142 Bảng 4.7: Quỹ đất bổ sung cho phát triển đường bộ, cao tốc ........................... 143 Bảng 4.8: Quỹ đất bổ sung cho phát triển tuyến quốc lộ .................................. 143 DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ Hình 2.1: Chuỗi phản ánh mức độ tham gia của KVTN trong PPP ............... 44 Hình 2.2: Đặc điểm của mô hình BOT ........................................................... 52 Hình 2.3: Mô hình nghiên cứu đề xuất ........................................................... 58 Hộp 3.1 Các ngân hàng cần có chính sách chia sẻ rủi ro cấp tín dụng ........... 98 Hộp 3.2 Kiểm toán nhà nước kiến nghị xử lý các tồn tại trong dự án BOT giao thông đường bộ năm 2019-2020 ........................................ 100 Hộp 3.3 Vai trò, trách nhiệm của Chính phủ xử lý giải quyết khó khăn tồn tại 8 dự án BOT ............................................................................. 103 Hộp 3.4 Cam kết của Chính phủ xử lý vướng mắc bất cập trong cơ chế chính sách ............................................................................................ 104 Hộp 3.5 Chính sách ảnh hưởng đến lợi ích của chủ đầu tư/doanh nghiệp trong quá trình vận hành khai thác ...................................................... 106 Hộp 3.6 Nhà đầu tư/doanh nghiệp bị đối xử bất bình đẳng .......................... 107 Hình: 3.1 Ý kiến của doanh nghiệp về mức độ sẵn lòng tham gia dự án BOT giai đoạn sau ............................................................................... 108 Hộp 3.7 Nâng cao vai trò trách nhiệm quản lý nhà nước đối với công tác cấp tín dụng cho các dự án BOT trong phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ................................................................................... 108 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hệ thống kết cấu hạ tầng giao thông đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, là một chỉ tiêu quan trọng để đánh giá năng lực cạnh tranh của các quốc gia. Trong hệ thống giao thông vận tải, hệ thống giao thông đường bộ có vị trí quan trọng trong việc kết nối, vận tải hàng hóa và hành khách, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo quốc phòng - an ninh, giảm thời gian đi lại, rút ngắn khoảng cách vùng, miền thúc đẩy liên kết giữa các trung tâm kinh tế - chính trị, các địa phương, cảng biển quốc tế, cảng hàng không quốc tế. Từ kinh nghiệm của các nước trên thế giới và trong khu vực đều cho thấy, đầu tư phát triển đường bộ tạo động lực, sức lan tỏa để phát triển kinh tế - xã hội. Ở Việt Nam, sau 10 năm thực hiện Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2011-2020 và thực hiện Nghị quyết số 13- NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, kết cấu hạ tầng giao thông đã có bước phát triển mạnh mẽ, một số công trình trọng điểm đầu tư đưa vào khai thác, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu phát triển của đất nước, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế. Theo báo cáo năng lực cạnh tranh toàn cầu (GCR) Diễn đàn Kinh tế thế giới năm 2019, năng lực cạnh tranh của Việt Nam tăng thêm 10 bậc so với năm 2018 xếp hạng thứ 67/141 nền kinh tế. So với các nước trong khu vực ASEAN năng lực cạnh tranh của Việt Nam vẫn chỉ đứng thứ 7/12 quốc gia. Chỉ số về kết cấu hạ tầng đường bộ còn thấp, chỉ số về kết nối đường bộ đứng thứ 104/141 quốc gia, chỉ số về chất lượng đường bộ đứng thứ 103/141 quốc gia. Hệ thống kết cấu hạ tầng, đặc biệt là lĩnh vực giao thông đường bộ chưa đáp ứng yêu cầu, tiềm năng phát triển của đất nước. Tại Đại hội Đảng lần thứ XIII đánh giá nhận định: “Việc th