Luận án Nghệ thuật trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ năm 1954 đến 1975

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĔN HÓA THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT TP. HỒ CHÍ MINH Lê Long Vĩnh NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN MỘT SỐ CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC TIÊU BIỂU TẠI SÀI GÒN TỪ NĔM 1954 ĐẾN 1975 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Tp. Hồ Chí Minh, 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĔN HÓA THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT TP. HỒ CHÍ MINH Lê Long Vĩnh NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN MỘT SỐ CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC TIÊU BIỂU TẠI SÀI GÒN TỪ NĔM 1954 ĐẾN 1975 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử mỹ thuật Mã số: 921 01 01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. Nguyễn Xuân Tiên Tp. Hồ Chí Minh, 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, tài liệu tham khảo, phụ lục minh họa, trung thực, khách quan, có xuất xứ rõ ràng. Những nhận xét và kết luận của luận án được rút ra trên cơ sở nghiên cứu các tài liệu thành vĕn, thực địa và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu không đúng sự thật, tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 06 tháng 10 nĕm 2023 Tác giả luận án ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................. ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................... iv DANH MỤC: BẢNG BIỂU, TƯ LIỆU ................................................................... v DANH MỤC: HÌNH ẢNH MINH HỌA ................................................................ vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ......................................................................... 3 3. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 14 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 15 5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 16 6. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu .................................................. 17 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .......................................................... 18 8. Bố cục của luận án ............................................................................................... 19 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI ................................................................................................................................... 20 1.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................................... 20 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 44 CHƯƠNG 2. ĐẶC TRƯNG NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN MỘT SỐ CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC TIÊU BIỂU TẠI SÀI GÒN TỪ NĔM 1954 ĐẾN 1975 ........................................................................................................................... 55 2.1. Những yếu tố ảnh hưởng đến nghệ thuật trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 ............................................................. 55 2.2. Đặc điểm nghệ thuật trang trí các đề tài và mô típ trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 .............................................. 65 2.3. Nhận định về những thành công và hạn chế của nghệ thuật trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 .......................... 100 iii CHƯƠNG 3. BÀN LUẬN VỀ GIÁ TRỊ VÀ KIẾN GIẢI VIỆC PHÁT HUY NHỮNG GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN CÁC CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY ............................................... 107 3.1. Những giá trị đặc sắc của nghệ thuật trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 ........................................................... 107 3.2. Mối tương quan giữa nghệ thuật trang trí của các công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 với các công trình kiến trúc đồng thời tại khu vực khác ở Việt Nam ..................................................................................................... 115 3.3. Khai thác những giá trị nghệ thuật trang trí trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến 1975 trong đời sống đương đại ........................ 125 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................... 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 150 PHỤ LỤC 1: BẢNG BIỂU, TƯ LIỆU ................................................................ 160 PHỤ LỤC 2: HÌNH ẢNH MINH HOẠ .............................................................. 186 iv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT VIẾT TẮT DANH MỤC 1 2 ĐH HN Đại học Hà Nội 3 KTS Kiến trúc sư 4 NCS Nghiên cứu sinh 5 6 7 Nxb NTTT SG Nhà xuất bản Nghệ thuật trang trí Sài Gòn 8 Tp. HCM Thành Phố Hồ Chí Minh 9 tr. Trang v DANH MỤC: BẢNG BIỂU, TƯ LIỆU H1.1. Dinh độc Lập (nay là Hội trường Thống Nhất) ............................................ 160 H1.2. Thư viện Quốc gia Sài Gòn (nay là Thư viện khoa học tổng hợp Tp. HCM) ................................................................................................................................. 161 H1. 3. Trường ĐH Y khoa Sài Gòn (nay là ĐH Y Dược Tp. HCM) ...................... 162 H2.1. Bằng kiến trúc sư do Trường Mỹ thuật Đông Dương đào tạo cấp ............... 163 H2.2. Danh biểu kiến trúc sư đoàn Quốc gia (niên khóa 1974 – 1975) .................. 164 H2.3. Phân nhóm mô típ trang trí và thống kê nhóm mô típ áp dụng vào công trình ................................................................................................................................. 167 H2.4. Tiêu chí nhận diện đánh giá các nhóm mô típ trang trí: ............................... 168 H2.5. Đối chiếu các nhóm mô típ trang trí với nguồn gốc mỹ thuật truyền thống Việt Nam ......................................................................................................................... 171 H3. 1. Thống kê các tiêu chí giá trị truyền thống trong nghệ thuật trang trí đáp ứng số lượng công trình tiêu biểu ....................................................................................... 183 H3. 2. Bảng ma trận các nhóm mô típ trang trí đáp ứng tiêu chí ứng dụng nghệ thuật trang trí trên kiến trúc .............................................................................................. 184 H3. 3. Giải pháp đề xuất hướng bảo tồn di tích, di sản, nghệ thuật trang trí .......... 185 vi DANH MỤC: HÌNH ẢNH MINH HỌA H 2.1. Nhóm mô típ trang trí linh vật – Tứ linh ...................................................... 186 H 2.2. Tứ linh – Long (rồng) ................................................................................... 187 H 2.3. Tứ linh – Ly (lân) ......................................................................................... 188 H 2.4. Tứ linh – Quy (rùa) ...................................................................................... 188 H 2.5. Tứ linh – Phụng (phượng) ............................................................................ 189 H 2.6. Song Long triều nhật .................................................................................... 189 H 2.7. Song Ly triều nhật ........................................................................................ 190 H 2.8. Song Quy triều nhật...................................................................................... 190 H 2.9. Song Phụng triều nhật .................................................................................. 191 H 2.10. Đầu rồng trang trí cửa phòng ..................................................................... 191 H 2.11. Hoa vĕn hóa rồng – chủ đề “Long hàm Thọ” ............................................ 192 H 2.12. Tứ linh trang trí mặt đứng sau Dinh Độc Lập ............................................ 193 H 2.13. Tứ Linh – Long, Phụng trang trí mặt đứng Dinh Độc Lập ........................ 194 H 2.14. Tứ linh (Long, Ly) ..................................................................................... 195 H 2.15. Tứ linh (Quy, Phụng) ................................................................................. 196 H 2.16. Tứ Linh (Long, Ly) .................................................................................... 197 H 2.17. Tứ Linh (Quy, Phụng) ................................................................................ 198 H 2.18. Tứ Linh – Long (rồng) ............................................................................... 199 H 2.19. Tứ Linh – Ly (lân) ...................................................................................... 199 H 2.20. Tứ Linh – Quy (rùa) ................................................................................... 200 H 2.21. Tứ Linh – Phụng (phượng) ........................................................................ 200 H 2.22. Nhóm mô típ trang trí hoa vĕn hình học, hồi vĕn ..................................... 201 H 2.23. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí khung cửa Dinh Độc Lập .................... 202 H 2.24. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí ban công mặt trước Dinh Độc Lập ...... 203 H 2.25. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí ban công mặt sau Dinh Độc Lập ......... 203 H 2. 26. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí ban công mặt sau Dinh Độc Lập ......... 204 H 2.27. Mô típ hoa vĕn xoắn ốc trang trí vách cầu thang Dinh Độc Lập .............. 204 vii H 2.28. Mô típ trang trí trần khu sảnh Dinh Độc Lập ............................................ 205 H 2.29. Mô típ hoa vĕn dây lá trang trí khung cửa phòng Dinh Độc Lập ............. 205 H 2.30. Mô típ hoa vĕn dây lá trang trí khung cửa phòng Dinh Độc Lập ............. 206 H 2.31. Mô típ hoa vĕn trang trí Thư viện Quốc gia SG. ...................................... 207 H 2.32. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí cửa Thư viện Quốc gia SG. ................. 208 H 2.33. Mô típ hoa vĕn trang trí lan can hành lang Thư viện Quốc gia SG. ......... 209 H 2.34. Mô típ hoa vĕn trang trí cầu thang, sảnh Thư viện Quốc gia SG. ............. 210 H 2.35. Mô típ hoa vĕn xoắn ốc trang trí cầu thang tầng lửng phòng đọc ............. 211 H 2.36. Phòng đọc dành cho Thiếu nhi - Thư viện Quốc gia SG. ......................... 212 H 2.37. Mô típ hoa vĕn hình S trang trí hàng rào Thư viện Quốc gia SG. ............. 212 H 2.38. Hoa vĕn cửa cổng Thư viện Quốc gia SG. ................................................ 213 H 2.39. Hoa vĕn tường rào Thư viện Quốc gia SG. ............................................... 213 H 2.40. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí Trường ĐH Y khoa SG. ...................... 214 H 2.41. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí Trường ĐH Y khoa SG. ...................... 215 H 2.42. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí ô thông gió Trường ĐH Y khoa SG. ... 216 H 2.43. Nhóm mô típ trang trí chiết tự .................................................................... 217 H 2.44. Ngô Viết Thụ áp dụng khoa chiết tự thiết kế công trình Dinh Độc Lập .... 218 H 2.45. Mô típ hoa vĕn chữ Thọ trang trí Dinh Độc Lập. ..................................... 219 H 2.46. Mô típ hoa vĕn chữ trang trí cửa Dinh Độc Lập. ...................................... 220 H 2.47. Mô típ hồi vĕn chữ Vạn chữ Công trang trí cửa Dinh Độc Lập. .............. 221 H 2.48. Mô típ hoa vĕn chữ Phúc, chữ Thọ trang trí Dinh Độc Lập. .................... 222 H 2.49. Mô típ hoa vĕn chữ Thọ trang trí phòng Tổng Thống .............................. 223 H 2.50. Mô típ hoa vĕn chữ Vạn chữ Công trang trí Thư viện Quốc gia SG ........ 224 H 2.51. Mô típ hoa vĕn chữ Vạn trang trí Thư viện Quốc gia SG ......................... 225 H 2.52. Mô típ hoa vĕn chữ Thọ trang trí Thư viện Quốc gia SG ......................... 225 H 2.53. Mô típ hoa vĕn chữ Thọ trang trí Thư viện Quốc gia SG .......................... 226 H 2.54. Mô típ hồi vĕn chữ Thập trang trí Thư viện Quốc gia SG ........................ 227 H 2.55. Mô típ chữ Thọ trang trí trần Thư viện Quốc gia SG ............................... 228 H 2.56. Mô típ chữ Thọ làm đèn trang trí Thư viện Quốc gia SG ......................... 229 viii H 2.57. Mô típ hoa vĕn hình học chiết tự trang trí Trường ĐH Y khoa SG .......... 230 H 2.58. Mô típ hoa vĕn hình học chiết tự trang trí Trường ĐH Y khoa SG .......... 231 H 2.59. Mô típ hoa vĕn chữ Thọ trang trí cửa phòng Trường ĐH Y khoa SG ...... 231 H 2.60. Nhóm mô típ trang trí lam mặt đứng công trình ....................................... 232 H 2.61. Nhóm mô típ trang trí lam mặt đứng chính Dinh Độc Lập ....................... 233 H 2.62. Bức rèm hoa vĕn lam mặt đứng chính Dinh Độc Lập .............................. 234 H 2.63. Hiệu quả chiếu sáng qua hoa vĕn lam mặt đứng chính Dinh Độc Lập ..... 235 H 2.64. Bức rèm hoa vĕn lam mặt đứng chính Thư viện Quốc gia SG ................. 236 H 2.65. Mô típ hoa vĕn lam trang trí mặt đứng sau Thư viện Quốc gia SG .......... 237 H 2.66. Hiệu quả chiếu sáng qua lam mặt đứng chính Thư viện Quốc gia SG ..... 238 H 2.67. Hiệu quả chiếu sáng qua lam mặt đứng Thư viện Quốc gia SG ............... 239 H 2.68. Hành lang lam mặt đứng Thư viện Quốc gia SG ...................................... 240 H 2.69. Mô típ lam trang trí Trường ĐH Y khoa SG ............................................. 241 H 2.70. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí lam Trường ĐH Y khoa SG ................ 242 H 2.71. Mô típ hoa vĕn hình học trang trí lam Trường ĐH Y khoa SG ................ 243 H 2.72. Hiệu quả chiếu sáng qua lam mặt đứng Trường ĐH Y khoa SG .............. 244 H 2.73. Chiếu sáng qua lam mặt đứng Trường ĐH Y khoa SG ............................ 245 H 2.74. Mỹ thuật hóa giải kết cấu trên mặt đứng Dinh Độc Lập ........................... 246 H 2.75. Mô típ hình học kỷ hà trang trí lam Trường ĐH Y khoa SG .................... 247 H 2.76. Chi tiết mô típ hoa vĕn lam trúc trang trí mặt đứng Dinh Độc Lập .......... 248 H 2.77. Chất liệu ứng dụng trong trang trí kiến trúc SG (1954 – 1975) ................. 252 H 3.1. Giá trị NTTT trên một số công trình kiến trúc tiêu biểu tại SG . ..256 H 3.2. NTTT trên kiến trúc Trường ĐH Kinh tế Tp. HCM .................................... 257 H 3.3. Hoa vĕn trang trí ảnh hưởng kiểu thức đề tài dơi (ở Huế) ........................... 258 H 3.4. NTTT lam Trung tâm Truyền thông Giáo dục Sức khoẻ............................. 259 H 3.5. NTTT lam Đài tiếng nói nhân dân Tp. HCM............................................... 260 H 3.6. NTTT trên các công trình thuộc khu vực SG - Tp. HCM ............................ 261 H 3.7. NTTT trên lam Trường ĐH Xây dựng miền Tây (tỉnh Vĩnh Long) ............ 262 H 3.8. NTTT trên kiến trúc Trường ĐH sư phạm Huế ........................................... 264 ix H 3.9. NTTT trên công trình Nhà sách Phương Nam - Huế ................................... 265 H 3.10. NTTT trên công trình Cung Thiếu Nhi Hà Nội và Ga Hà Nội .................. 266 H 3.11. Các hình ảnh xâm hại trong công trình Thư viện Quốc gia SG ................. 267 H 3.12. Các hình ảnh thay đổi chất liệu nguyên bản của công trình ...................... 268 H 3.13. So sánh và đề xuất hướng phát huy NTTT với công trình ......................... 269 H 3.14. Đề xuất hướng phát huy NTTT trên công trình thể loại giáo dục .............. 270 H 3.15. Đề xuất hướng phát huy hoa vĕn chữ Thọ trang trí ................................... 271 H 3.16. Đề xuất hướng phát huy hoa vĕn chữ S (Lôi vĕn) trang trí ....................... 272 H 3.17. Hoa vĕn trang trí kiến trúc phổ biến nhất giai đoạn 1954 - 1975.. 280 H 3.18. Tổng hợp một số hoa vĕn trang trí trên một số công trình kiến trúc.......... 274 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghệ thuật trang trí bắt nguồn từ thời tiền sử, sơ sử, hàng ngàn nĕm qua đã được phát hiện trên các đồ gốm cổ với những nét khắc, vẽ hoa vĕn do người xưa trang trí, xuất phát từ quan niệm về thế giới quan xung quanh. Cùng chung tiến trình lịch sử, nghệ thuật trang trí của người Việt tiếp tục hình thành và phát triển trang trí trên kiến trúc. Người Việt đã khẳng định một nền vĕn hoá sơ khai biểu hiện qua di sản vĕn hoá vật thể còn lưu dấu hình khắc trên trống đồng, đồ đồng. Đến kỷ nguyên tự chủ, hoa vĕn trang trí Việt Nam khởi sắc, nhiều thể loại phong phú đa dạng trở thành biểu tượng cho các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn được thể hiện qua trang trí đình, đền, chùa, cung điện Đất nước trải qua nhiều cuộc chiến tranh tàn khốc, chịu sự Hán thuộc, Pháp thuộc và Mỹ tạm chiếm, nhưng sự chống đồng hoá mãnh liệt trong mạch nguồn nghệ thuật trang trí của dân tộc dường như vẫn chảy, vẫn kết nối không ngừng. Nền nghệ thuật đó được kết hợp bởi những nét hay nét đẹp của biết bao dân tộc anh em đã hợp nguồn tạo nên sắc thái đa dạng mà thống nhất. Giai đoạn tiếp xúc với vĕn minh phương Tây diễn ra ở nước ta, tiếp nối và sau giai đoạn trang trí kiến trúc phong cách Đông Dương đầu thế kỷ XX là trang trí kiến trúc có phong cách hiện đại tại Sài Gòn từ nĕm 1954 đến nĕm 1975 có một vị trí hết sức đặc biệt. Nghệ thuật trang trí giai đoạn này đánh dấu một chặng đường phát triển đỉnh cao của những thành tựu mỹ thuật còn lưu dấu rõ nét trên các công trình xây dựng tiêu biểu giữa lòng Sài Gòn xưa. Vì thế, nghiên cứu sâu về nghệ thuật trang trí trên kiến trúc từ góc nhìn mỹ thuật học để thấy rõ sự kết hợp giữa thẩm mĩ và cấu tạo, truyền thống và hiện đại trong các mô típ hoa vĕn trang trí là việc làm cần thiết trong hoàn cảnh hiện nay của Việt Nam nói chung và khu vực SG - Tp. HCM nói riêng. Khi mở rộng giao lưu ngày càng sâu và rộng, việc bảo tồn và phát huy giá trị vĕn hoá nghệ thuật như loại hình nghệ thuật trang trí kiến trúc ở một đô thị lớn và hiện đại nhất Việt Nam càng trở nên cấp thiết. Từ những vấn đề phân tích trên, NCS xác định hướng nghiên cứu chính là các đặc trưng và giá trị thẩm mĩ của mô típ trang trí trên ba công trình kiến trúc tiêu biểu 2 (Dinh Độc Lập, Thư viện Quốc gia Sài Gòn, Đại học Y khoa Sài Gòn). Các mô típ trang trí được chia thành bốn nhóm như: Mô típ trang trí Tứ linh (Long, Ly, Quy, Phụng); Mô típ trang trí hoa vĕn hình học (xoắn ốc, chữ S); Mô típ trang trí chiết tự (chữ Vạn, chữ Thọ, chữ Á, chữ Công); Mô típ trang trí lam mặt đứng (hình học, chiết tự, Tứ linh), tất cả được sử dụng trang trí trên ba công trình tiêu biểu. Qua đó nhận diện những đặc điểm chung của trang trí kiến trúc giai đoạn 1954 – 1975 tại Sài Gòn, đánh giá được những giá trị đóng góp cho lịch sử nghệ thuật trang trí kiến trúc Việt Nam hiện đại. Nghệ thuật trang trí trên kiến trúc là một trong những đối tượng góp phần phản ánh xu hướng thẩm mĩ của mỗi quốc gia, mỗi dân tộc. Có những công trình nghệ thuật đã trở thành di sản cấp quốc gia, ẩn chứa nhiều giá trị bản sắc dân tộc, thể hiện đa dạng, phong phú trong đời sống tinh thần của dân tộc. Trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu, sự đa dạng xuất phát từ yếu tố Sài Gòn là