Luận án Nghiên cứu áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------

-------- NGUYỄN NGỌC LAN NGHIÊN CỨU ÁP DỤNG GIÁ TRỊ HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM Chuyên ngành: KẾ TOÁN (KẾ TOÁN-KIỂM TOÁN VÀ PHÂN TÍCH) Mã số: 62340301 Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Phạm Đức Bình 2. PGS. TS Phạm Đức Cường HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này là tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày 11 tháng 9 năm 2017 Giáo viên hướng dẫn 1 PGS.TS Phạm Đức Bình Tác giả luận án Nguyễn Ngọc Lan Giáo viên hướng dẫn 2 PGS.TS Phạm Đức Cường LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành là kết quả của những nỗ lực nghiên cứu bền bỉ, nghiêm túc của tác giả sau hơn bốn năm học tập, nghiên cứu cùng với sự giúp đỡ cả về vật chất và tinh thần, những lời động viên vô cùng đáng quí của gia đình, bạn bè, cơ quan. Trước hết, tác giả xin chân thành cám ơn các thầy cô Viện Kế toán-Kiểm toán trường Đại học Kinh tế quốc dân, các nhà khoa học, các đồng nghiệp đã luôn nhiệt tình cung cấp cho tôi tài liệu chuyên môn bổ ích cũng như các ý kiến đóng góp vô cùng quí giá để tôi hoàn thành Luận án này. Đặc biệt, tôi vô cùng biết ơn hai thầy giáo hướng dẫn là PGS.TS Phạm Đức Bình và PGS.TS Phạm Đức Cường đã giúp tôi có định hướng nghiên cứu rõ ràng và tư duy khoa học vững vàng trong suốt thời gian thực hiện luận án này. Tác giả cũng xin chân thành cám ơn các doanh nghiệp, các cá nhân đã tạo điều kiện giúp đỡ để tôi có được những dữ liệu phục vụ cho nghiên cứu của Luận án. Nhân dịp này, tác giả cũng xin gửi lời cám ơn đến các cán bộ Viện Đào tạo Sau đại học, Trường Đại học Kinh tế quốc dân đã luôn tận tình hỗ trợ các nghiên cứu sinh chúng tôi trong suốt thời gian học tập và làm luận án. Hà Nội, ngày 11 tháng 9 năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Ngọc Lan MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC HÌNH MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1 Lý do lựa chọn đề tài ........................................................................................... 1 2 Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................ 3 3 Câu hỏi nghiên cứu .............................................................................................. 3 4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 4 5 Điểm mới của luận án .......................................................................................... 4 6 Kết cấu luận án .................................................................................................... 5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN ............................................................................... 6 1.1 Giá trị hợp lý trong kế toán ............................................................................. 6 1.1.1 Sự hình thành và phát triển của giá trị hợp lý ............................................... 6 1.1.2 Nội dung giá trị hợp lý ................................................................................. 9 1.2 Áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán ............................................................. 18 1.2.1 Sự cần thiết áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán ......................................... 18 1.2.2 Áp dụng giá trị hợp lý trong các chuẩn mực kế toán quốc tế ....................... 25 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp ............................................................................................. 34 1.3.1 Sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp .......... 34 1.3.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý tại các doanh nghiệp ... 35 1.4 Cơ sở lý thuyết của việc áp dụng giá trị hợp lý và mối quan hệ giữa nhận thức và sự ủng hộ áp dụng tại các doanh nghiệp ................................................ 41 1.4.1 Cơ sở lý thuyết của việc áp dụng giá trị hợp lý ........................................... 41 1.4.2 Cơ sở lý thuyết của mối quan hệ giữa nhận thức và sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý tại các doanh nghiệp ............................................................................ 44 Tóm tắt chương 1 ..................................................................................................... 48 CHƯƠNG 2 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ........................................................... 49 2.1 Sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp và nhân tố ảnh hưởng ............................................................................................... 49 2.1.1 Sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp .......... 49 2.1.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý tại các doanh nghiệp ... 51 2.2 Tình hình áp dụng giá trị hợp lý tại các doanh nghiệp trên thế giới và Việt Nam ............................................................................................................... 60 2.2.1 Tình hình áp dụng giá trị hợp lý tại các doanh nghiệp trên thế giới ............. 60 2.2.2 Tình hình áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp Việt Nam ......... 70 2.3 Một số nhận xét về các nghiên cứu ................................................................ 73 2.4 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................... 74 Tóm tắt chương 2 ..................................................................................................... 75 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 76 3.1 Quy trình nghiên cứu ..................................................................................... 76 3.2 Mô hình và giả thuyết nghiên cứu ................................................................. 78 3.2.1 Mô hình nghiên cứu ................................................................................... 78 3.2.2 Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 87 3.3 Thu thập dữ liệu ............................................................................................. 93 3.3.1 Phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu ................................................... 93 3.3.2 Thu thập dữ liệu sơ bộ (Khảo sát thử) ........................................................ 93 3.3.3 Thu thập dữ liệu chính thức ........................................................................ 94 3.4 Xử lý số liệu..................................................................................................... 96 3.4.1 Làm sạch dữ liệu ........................................................................................ 96 3.4.2 Thống kê mô tả cho biến phụ thuộc ............................................................ 97 3.4.3 Kiểm định độ tin cậy của thang đo ............................................................. 97 3.4.4 Phân tích nhân tố khám phá (EFA). ............................................................ 97 3.4.5 Phân tích tương quan và kết luận mô hình chính thức ................................. 98 Tóm tắt chương 3 ................................................................................................... 101 CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................... 102 4.1 Kết quả thống kê mô tả về sự ủng hộ áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại các doanh nghiệp Việt Nam ............................................................................... 102 4.2 Đánh giá độ tin cậy của thang đo ................................................................. 102 4.2.1 Nhân tố nhận thức lợi ích khi áp dụng giá trị hợp lý ................................. 102 4.2.2 Nhân tố nhận thức bất lợi khi áp dụng giá trị hợp lý ................................. 104 4.2.3 Nhân tố nhận thức thách thức khi áp dụng giá trị hợp lý ........................... 105 4.2.4 Nhân tố nhận thức áp lực thể chế cưỡng chế ............................................. 107 4.2.5 Nhân tố nhận thức áp lực thể chế qui phạm .............................................. 108 4.2.6 Nhân tố nhận thức cơ chế bắt chước ......................................................... 108 4.2.7 Nhận xét chung kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo ............................... 109 4.3 Phân tích nhân tố .......................................................................................... 110 4.3.1 Kết quả kiểm định .................................................................................... 110 4.3.2 Kết quả hội tụ của các biến quan sát ......................................................... 110 4.3.3 Kết quả thống kê mô tả về các nhân tố ..................................................... 116 4.3.4 Nhận xét chung kết quả phân tích nhân tố khám phá ................................ 123 4.4 Phân tích tương quan ................................................................................... 124 4.4.1 Kết quả kiểm định đa cộng tuyến và phân tích hồi quy Binary Logistic .... 125 4.4.2 Nhận xét chung kết quả phân tích tương quan và kết luận về các giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................................ 127 4.5 Thảo luận kết quả nghiên cứu ..................................................................... 130 Tóm tắt chương 4 ................................................................................................... 137 CHƯƠNG 5 CÁC KHUYẾN NGHỊ VÀ KẾT LUẬN ........................................ 138 5.1 Một số khuyến nghị ...................................................................................... 138 5.1.1 Khuyến nghị đối với các cơ quan quản lý Nhà nước ................................. 138 5.1.2 Khuyến nghị với các công ty kiểm toán .................................................... 148 5.1.3 Khuyến nghị với Hội nghề nghiệp ............................................................ 149 5.1.4 Khuyến nghị với các trường đại học và giới học thuật nghiên cứu ............ 153 5.1.5 Khuyến nghị với doanh nghiệp ................................................................. 155 5.2 Đóng góp của luận án ................................................................................... 156 5.2.1 Đóng góp về mặt lý luận .......................................................................... 156 5.2.2 Đóng góp về mặt thực tiễn ....................................................................... 157 5.3 Những hạn chế của luận án .......................................................................... 157 5.4 Một số gợi ý nghiên cứu trong tương lai...................................................... 158 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 159 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 162 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 176 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 ACCA Association of Chartered Certified Accountants-Hiệp hội kế toán công chứng Anh quốc 2 ASB Accounting Standards Board- Hội đồng chuẩn mực kế toán 3 ASC Accounting Standards Committee-Uỷ ban chuẩn mực kế toán 4 BCTC Báo cáo tài chính 5 CMKT Chuẩn mực kế toán 6 DN Doanh nghiệp 7 EFA Exploratory Factor Analysis-Phân tích nhân tố khám phá 8 FASB Financial Accounting Standards Board- Hội đồng Chuẩn mực Kế toán Tài chính Mỹ 9 GTHL Giá trị hợp lý 10 IAS International Accounting Standards-Chuẩn mực kế toán quốc tế 11 IASB International Accounting Standards Board-Hội đồng Chuẩn mực kế toán quốc tế 12 IASC International Accounting Standards Committee-Ủy ban Chuẩn mực Kế toán Quốc tế 13 IFRS/IFRSs International Financial Reporting Standards-Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế/Hệ thống Chuẩn mực Báo cáo Tài chính Quốc tế 14 NIA New Institutionnal Accounting-Lý thuyết thể chế mới 15 SEC US Securities and Exchange Commission-Ủy ban chứng khoán Hoa Kỳ 16 SPSS Statistical Package for the Social Sciences-Phần mềm máy tính phục vụ công tác phân tích thống kê TSCD Tài sản cố định 17 TPB Theory of Planned Behavior-Lý thuyết hành vi có kế hoạch 18 US-GAAP Generally Accepted Accounting Principles-Nguyên tắc kế toán được thừa nhận của Mỹ 19 VAA Vietnam Association of Accountantsand Auditors-Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam 20 VACPA Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1 Khái quát các đặc điểm cơ bản về GTHL .................................................... 14 Bảng 1.2: Tỷ lệ áp dụng IFRS trong mỗi khu vực tại hồ sơ 149 quốc gia ................... 23 Bảng 1.3: Các IAS/IFRS có yêu cầu áp dụng GTHL .................................................. 27 Bảng 1.4: Các chuẩn mực yêu cầu tham chiếu đến một chuẩn mực khác ................... 29 Bảng 3.1: Thang đo nhân tố “nhận thức lợi ích khi áp dụng GTHL” .......................... 82 Bảng 3.2: Thang đo nhân tố “nhận thức bất lợi khi áp dụng GTHL” .......................... 83 Bảng 3.3: Thang đo nhân tố “nhận thức thách thức khi áp dụng GTHL” .................... 83 Bảng 3.4: Thang đo nhân tố “nhận thức áp lực thể chế cưỡng chế” ............................ 84 Bảng 3.5: Thang đo nhân tố “nhận thức áp lực thể chế qui phạm” ............................. 85 Bảng 3.6: Thang đo nhân tố “nhận thức cơ chế bắt chước” ........................................ 85 Bảng 4.1: Sự ủng hộ áp dụng GTHL ........................................................................ 102 Bảng 4.2: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức lợi ích khi áp dụng GTHL” ............ 103 Bảng 4.3: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức lợi ích khi áp dụng GTHL” sau khi loại LI7 103 Bảng 4.4: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức bất lợi khi áp dụng GTHL” ............ 104 Bảng 4.5: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức bất lợi khi áp dụng GTHL” sau khi loại BL5 ................................................................................................................... 105 Bảng 4.6: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức thách thức khi áp dụng GTHL” ...... 105 Bảng 4.7: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức thách thức khi áp dụng GTHL” sau khi loại TT4, TT12 và TT15 .......................................................................................... 106 Bảng 4.8: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức áp lực thể chế cưỡng chế” .............. 107 Bảng 4.9: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức áp lực thể chế cưỡng chế” sau khi loại CC9 107 Bảng 4.10: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức áp lực thể chế qui phạm” .............. 108 Bảng 4.11: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức cơ chế bắt chước” ........................ 108 Bảng 4.12: Kết quả đánh giá nhân tố “nhận thức cơ chế bắt chước” sau khi loại BC5 .... 109 Bảng 4.13: Tổng hợp kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo ...................................... 109 Bảng 4.14: Bảng hội tụ của các biến quan sát theo nhân tố ...................................... 110 Bảng 4.15: Bảng ký hiệu, thành phần và đặt tên các nhân tố .................................... 112 Bảng 4.16: Kết quả kiểm tra đa cộng tuyến .............................................................. 125 Bảng 4.17: Bảng kết luận về các giả thuyết được xây dựng lần 2 ............................. 128 Bảng 4.18: Bảng thứ tự theo mức độ ảnh hưởng của các nhân tố ............................. 130 Bảng 3.8: Số lượng các công ty có số vốn từ 120 tỷ trở lên và tỷ trọng vốn trong tổng thể .. 194 Bảng 3.9: Số lượng Phiếu khảo sát thu về theo đối tượng và ngành nghề ................. 194 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Các cấp độ xác định GTHL ........................................................................ 15 Hình 1.2: Sự ủng hộ áp dụng GTHL theo các nhóm đối tượng ................................... 34 Hình 1.3: Các nhóm nhân tố ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng GTHL của DN ......... 36 Hình 1.4: Các nhân tố thuộc nhận thức ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng GTHL ..... 37 Hình 1.5: Mô hình lý thuyết hành vi có kế hoạch (Ajzen, 1991) ................................ 46 Hình 2.1: Lựa chọn áp dụng mô hình định giá cho các khoản mục tài sản phi tài chính dài hạn tại Anh, Đức và theo IFRS............................................................................. 61 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 76 Hình 3.2 Quá trình xây dựng các mô hình nghiên cứu của Luận án ............................ 78 Hình 3.3: Các nhân tố của nghiên cứu gắn với các thành phần của mô hình TPB ....... 80 Hình 3.4: Mô hình nghiên cứu cơ bản về các nhân tố thuộc nhận thức của các DN ảnh hưởng đến sự ủng hộ áp dụng GTHL trong kế toán tại các DN Việt Nam .................. 80 Hình 3.5: Mô hình nghiên cứu đề xuất lần 1 .............................................................. 86 Hình 3.6: Mô hình nghiên cứu đề xuất lần 2 .............................................................. 87 Hình 3.7: Các giả thuyết nghiên cứu đề xuất lần 1 ..................................................... 91 Hình 3.8: Các giả thuyết nghiên cứu đề xuất lần 2 ..................................................... 92 Hình 3.9: Các công đoạn của việc thu thập dữ liệu chính thức ................................... 94 Hình 4.1: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố LIA - Nhận thức lợi ích nâng cao chất lượng BCTC ................................................................................ 117 Hình 4.2: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố LIB – Nhận thức lợi ích tác động tích cực với công tác quản lý ................................................................ 117 Hình 4.3: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố LIC – Nhận thức lợi ích tạo độ tin cậy để huy động vốn ........................................................................... 118 Hình 4.4: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố LID – Nhận thức lợi ích hợp pháp quốc tế ................................................................................................ 118 Hình 4.5: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố BLA – Nhận thức hậu quả tiêu cực khi áp dụng .................................................................................... 119 Hình 4.6: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố BLB – Nhận thức đặc tính bất lợi khi áp dụng ...................................................................................... 119 Hình 4.7: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố TTA – Nhận thức thách thức về môi trường pháp lý, môi trường kinh doanh ....................................... 120 Hình 4.8: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố TTB – Nhận thức thách thức về sự phức tạp và tốn kém khi áp dụng ................................................... 120 Hình 4.9: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố CCA – Nhận thức áp lực thể chế cưỡng chế và tuân thủ qui phạm quốc tế ................................................ 121 Hình 4.10: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố QPA – Nhận thức áp lực tuân thủ yêu cầu của các Công ty kiểm toán và Hiệp hội trong nước ............. 122 Hình 4.11: Mức độ đồng ý trung bình của người trả lời với nhân tố BC – Nhận thức cơ chế bắt chước .......................