Luận án Nghiên cứu các giải pháp tích hợp hệ thống vận tải hành khách công cộng đô thị ở Việt Nam – ứng dụng cho Thành phố Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI HÀ THANH TÙNG Tên đề tài : NGHIÊN CỨU CÁC GIẢI PHÁP TÍCH HỢP HỆ THỐNG VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG ĐÔ THỊ Ở VIỆT NAM – ỨNG DỤNG CHO THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÀ NỘI – 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI HÀ THANH TÙNG Tên đề tài : NGHIÊN CỨU CÁC GIẢI PHÁP TÍCH HỢP HỆ THỐNG VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG ĐÔ THỊ Ở VIỆT NAM – ỨNG DỤNG CHO THÀNH PHỐ HÀ NỘI NGÀNH: TỔ CHỨC VÀ QUẢN LÝ VẬN TẢI MÃ SỐ: 9.84.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN THANH CHƯƠNG 2. GS.TS. TỪ SỸ SÙA HÀ NỘI - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan bản luận án này là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tác giả dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Thanh Chương, GS.TS Từ Sỹ Sùa - Trường Đại học giao thông vận tải. Luận án đã sử dụng các số liệu có nguồn gốc rõ ràng, được công bố theo đúng quy định trong quá trình nghiên cứu. Hà Nội, ngày.. tháng.. năm 2022 Tác giả NCS. Hà Thanh Tùng ii LỜI CẢM ƠN Luận án được thực hiện dưới sự hướng dẫn trực tiếp của PGS.TS Nguyễn Thanh Chương và GS.TS Từ Sỹ Sùa. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy hướng dẫn đã chỉ dẫn tận tình và đã đóng góp các ý kiến quý báu để giúp tôi thực hiện luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu Trường Đại học Giao Thông Vận tải, lãnh đạo khoa Vận tải - Kinh tế, Phòng Đào tạo Sau đại học, Bộ môn Vận tải đường bộ và thành phố; Bộ môn Kinh tế vận tải và Du lịch đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập nghiên cứu. Cuối cùng, nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn tới toàn thể gia đình và những người thân đã luôn bên cạnh động viên, cổ vũ nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu, để nghiên cứu sinh có thể hoàn thành tốt luận án này. Một lần nữa nghiên cứu sinh xin trân trọng cảm ơn! NCS. Hà Thanh Tùng iii MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................... iii GIẢI THÍCH CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT .................................................. vii DANH MỤC CÁC BẢNG.......................................................................................ix DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................ x MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu của luận án........................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn của đề tài ................................................................... 3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................. 4 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở ngoài nước ................................................... 4 1.1.1. Các nghiên cứu về hệ thống và phát triển hệ thống VTHKCC đô thị ............ 4 1.1.2. Các nghiên cứu về tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị .................................. 5 1.1.3. Tổng kết nghiên cứu nước ngoài có liên quan đến nội dung luận án ........... 14 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở trong nước .................................................. 15 1.2.1. Các nghiên cứu liên quan đến phát triển hệ thống VTHKCC trong đô thị .. 15 1.2.2. Các nghiên cứu liên quan đến tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị .............. 18 1.2.3. Tổng kết những nghiên cứu trong nước có liên quan đến nội dung luận án 20 1.3. Khoảng trống nghiên cứu của luận án........................................................................ 20 1.4. Phương pháp tiếp cận và nghiên cứu của đề tài ......................................................... 22 1.4.1. Phương pháp tiếp cận ..................................................................................... 22 1.4.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 23 1.4.3. Khung nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 24 1.5. Kết cấu của luận án ..................................................................................................... 24 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM TÍCH HỢP HỆ THỐNG VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG ĐÔ THỊ .................... 25 2.1. Tổng quan về đô thị và giao thông vận tải đô thị ....................................................... 25 iv 2.1.1. Tổng quan về đô thị ........................................................................................ 25 2.1.2. Hệ thống giao thông vận tải đô thị ................................................................. 26 2.1.3. Hệ thống vận tải hành khách công cộng đô thị .............................................. 29 2.1.4. Các phương thức vận tải hành khách công cộng đô thị................................. 31 2.1.5. Đặc điểm của VTHKCC đô thị ...................................................................... 36 2.1.6. Vai trò của VTHKCC đô thị. ......................................................................... 38 2.2. Tổng quan tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ......................................................... 39 2.2.1. Khái niệm tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ............................................. 39 2.2.2. Cấu trúc tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ................................................. 43 2.2.3. Phân loại tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị................................................ 44 2.2.4. Nội dung tích hợp các phương thức VTHKCC đô thị .................................. 46 2.2.5. Các yếu tố ảnh hưởng tới chuyến đi kết hợp nhiều phương thức của hành khách .................................................................................................................................. 56 2.3. Quá trình và bài học kinh nghiệm tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị .................... 59 2.3.1. Quá trình tích hợp hệ thống VTHKCC một số đô thị trên thế giới .............. 59 2.3.2. Kinh nghiệm tích hợp hệ thống VTHKCC một số đô thị trên thế giới ........ 62 2.3.3. Bài học kinh nghiệm tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ở Việt Nam ........ 67 CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN VÀ TÍCH HỢP HỆ THỐNG VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG CÁC ĐÔ THỊ Ở VIỆT NAM VÀ THÀNH PHỐ HÀ NỘI ......................................................................... 70 3.1. Hiện trạng vận tải hành khách công cộng tại các đô thị Việt Nam ........................... 70 3.1.1. Hiện trạng VTHKCC bằng xe buýt một số đô thị ......................................... 70 3.1.2. Phát triển đường sắt đô thị .............................................................................. 73 3.2. Hiện trạng vận tải hành khách công cộng thành phố Hà Nội .................................... 73 3.2.1. Mạng lưới tuyến VTHKCC bằng xe buýt ở Hà Nội ..................................... 73 3.2.2. Hiện trạng cơ sở hạ tầng phục vụ VTHKCC bằng xe buýt Hà Nội ............. 75 3.2.3. Hiện trạng đoàn phương tiện xe buýt tại Hà Nội ........................................... 77 3.2.4. Hiện trạng hệ thống vé VTHKCC bằng xe buýt Hà Nội .............................. 78 3.2.5. Hiện trạng hệ thống thông tin hành khách ..................................................... 79 3.2.6. Hiện trạng chất lượng dịch vụ vận tải hành khách công cộng bằng xe buýt 81 3.2.7. Công tác quản lý nhà nước về VTHKCC bằng xe buýt tại Hà Nội .............. 83 v 3.2.8. Hiện trạng phát triển tuyến BRT và ĐSĐT tại Hà Nội ................................. 84 3.3. Hiện trạng tích hợp hệ thống VTHKCC tại Hà Nội .................................................. 87 3.3.1. Hiện trạng tích hợp mạng lưới tuyến ............................................................. 87 3.3.2. Hiện trạng tích hợp cơ sở hạ tầng phục vụ .................................................... 90 3.3.3. Hiện trạng tích hợp vé hệ thống VTHKCC ................................................... 93 3.3.4. Hiện trạng tích hợp hệ thống thông tin VTHKCC ........................................ 96 3.3.5. Hiện trạng tích hợp tổ chức quản lý VTHKCC ............................................. 96 3.4. Đánh giá tích hợp hệ thống VTHKCC tại Hà Nội .................................................... 98 CHƯƠNG 4: ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP TÍCH HỢP HỆ THỐNG VẬN TẢI HÀNH KHÁCH CÔNG CỘNG ĐÔ THỊ Ở VIỆT NAM – ỨNG DỤNG ĐỐI VỚI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ....................................................................... 100 4.1. Định hướng phát triển VTHKCC đô thị ở Việt Nam và tại Thành phố Hà Nội .... 100 4.1.1. Định hướng phát triển giao thông vận tải đô thị Việt Nam ......................... 100 4.1.2. Định hướng phát triển vận tải hành khách công cộng tại Hà Nội ............... 100 4.2. Quan điểm tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị Việt Nam ...................................... 102 4.2.1. Chức năng và vai trò phương thức trong hệ thống VTHKCC đô thị Việt Nam .................................................................................................................................. 102 4.2.2. Nguyên tắc chung tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị Việt Nam: ............. 104 4.2.3. Yêu cầu tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị Việt Nam .............................. 105 4.2.4. Cấp độ tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị Việt Nam ................................ 106 4.3. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng tới chuyển tuyến VTHKCC bằng xe buýt tại thành phố Hà Nội ....................................................................................................................... 107 4.3.1. Dữ liệu, phương pháp khảo sát các yếu tố ảnh hưởng tới chuyển tuyến VTHKCC bằng xe buýt tại thành phố Hà Nội................................................................ 107 4.3.2. Xây dựng bảng hỏi và thang đo mức độ ảnh hưởng chuyển tuyến xe buýt tại Hà Nội .............................................................................................................................. 109 4.3.3. Phân tích thống kê mô tả dữ liệu khảo sát chuyến đi chuyển tuyến của hành khách sử dụng xe buýt tại Hà Nội ................................................................................... 110 4.3.4. Phân tích tương quan yếu tố ảnh hưởng chuyển tuyến trong chuyến đi xe buýt tại Hà Nội ................................................................................................................. 113 vi 4.4. Giải pháp tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ở Việt Nam và áp dụng tại thành phố Hà Nội .............................................................................................................................. 117 4.4.1. Giải pháp tích hợp mạng lưới tuyến VTHKCC .......................................... 117 4.4.2. Giải pháp tích hợp điểm trung chuyển ......................................................... 123 4.4.3. Giải pháp tích hợp hệ thống vé VTHKCC đô thị ........................................ 133 4.4.4. Giải pháp tích hợp dịch vụ hệ thống VTHKCC đô thị ................................ 139 4.4.5. Giải pháp tích hợp tổ chức quản lý hệ thống VTHKCC đô thị................... 142 4.4.6. Các giải pháp khác ........................................................................................ 148 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 150 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ........................ 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 155 PHỤ LỤC .............................................................................................................. 162 vii GIẢI THÍCH CÁC THUẬT NGỮ VIẾT TẮT Tiếng Việt Chữ viết tắt Nguyên nghĩa CLDV Chất lượng dịch vụ CNVC Công nhân viên chức CSHT Cơ sở hạ tầng DN Doanh nghiệp ĐSĐT Đường sắt đô thị GTĐT Giao thông đô thị GTVT Giao thông vận tải HK Hành khách KHCN Khoa học công nghệ KT-XH Kinh tế xã hội PTCN Phương tiện cá nhân PTVT Phương tiện vận tải PTVTHK Phương tiện vận tải hành khách PTVTHKCC Phương tiện vận tải hành khách công cộng QLDA Quản lý dự án QL Quản lý TP Thành phố TƯ Trung ương TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Ủy ban nhân dân UBTP Ủy ban thành phố VTHK Vận tải hành khách VTHKCC Vận tải hành khách công cộng viii Tiếng Anh Viết tắt Nguyên nghĩa tiếng Anh Nghĩa tiếng việt ADB Asian Develoment Bank Ngân hàng Phát triển châu á BRT Bus Rapid Transit Xe buýt Nhanh khối lớn GPS Global Positioning Hệ thống định vị toàn cầu JICA Japan International Cooperation Agency Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản O-D Origin - Destination Xuất phát – Điểm đến P&R Park and Ride Điểm dừng cho hành khách chuyển tiếp phương tiện và đỗ xe TOD Transit Oriented Development Phát triển định hướng giao thông công cộng WB World Bank Ngân hàng thế giới ix DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Quy mô thành phố và phương tiện giao thông chính............................... 36 Bảng 2.2. Vai trò của điểm trung chuyển ................................................................. 47 Bảng 2.3. Chức năng nhiệm vụ các bên trong hệ thống vé tích hợp ........................ 53 Bảng 2.4. Các giai đoạn tích hợp VTHKCC ở Đức ................................................. 60 Bảng 3.1. Hiện trạng VTHKCC xe buýt một số đô thị ............................................ 70 Bảng 3.2. Mạng lưới tuyến xe buýt tại Hà Nội ........................................................ 73 Bảng 3.3. Các loại vé xe buýt có trợ giá tại Hà Nội ................................................. 78 Bảng 3.4. Các mức giá xe buýt Hà Nội theo thời gian ............................................. 79 Bảng 3.5. Một số chỉ tiêu khai thác tuyến buýt nhanh BRT 01 ............................... 85 Bảng 3.6. Các chỉ tiêu thiết kế kỹ thuật tuyến ĐSĐT số 2A .................................... 86 Bảng 3.7. Hiện trạng các tuyến buýt đi qua các nhà ga của tuyến ĐSĐT số 2A ..... 89 Bảng 4.1. Câu hỏi quan điểm mức độ ảnh hưởng tới chuyển tuyến của hành khách sử dụng xe buýt tại Hà Nội ..................................................................................... 110 Bảng 4.2. Bảng ý nghĩa câu trả lời của thang đo Likert – 5 bậc ............................ 110 Bảng 4.3. Kết quả khảo sát quan điểm chuyển tuyến của hành khách .................. 112 Bảng 4.4. Dự báo các hành khách lên xuống ở mỗi ga ĐSĐT 2A........................ 122 Bảng 4.5. Đề xuất bố trí điểm dừng xe buýt trên tuyến ĐSĐT 2A ....................... 132 Bảng 4.6. Các loại tính giá vé trung chuyển các phương thức .............................. 137 Bảng 4.7. Đề xuất các loại vé trung chuyển VTHKCC tại Hà Nội....................... 138 Bảng 4.8. Các chức năng và nhiệm vụ của cơ quan quản lý VTHKCC ................ 143 Bảng 4.9. Đánh giá lựa chọn mô hình quản lý ....................................................... 146 x DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Cấu trúc hệ thống GTVT đô thị................................................................ 27 Hình 2.2. Hệ thống vận tải hành khách công cộng đô thị ........................................ 30 Hình 2.3. Các phương thức vận tải hành khách trong đô thị ................................... 31 Hình 2.4. Tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị ......................................................... 41 Hình 2.5. Cấu trúc tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị............................................ 44 Hình 2.6. Phân loại tích hợp hệ thống VTHKCC đô thị .......................................... 45 Hình 2.7. Tác động đồng bộ hóa thời gian tới chuyến đi chuyển tiếp ..................... 50 Hình 2.8. Cấu trúc phân tầng hệ thống thẻ vé tích hợp ............................................ 52 Hình 2.9. Sơ đồ chuyến đi sử dụng 2 phương thức VTHKCC ................................ 57 Hình 2.10. Các yếu tố ảnh hưởng chuyến đi tích hợp phương thức VTHKCC ....... 59 Hình 3.1. Đánh giá chung về CLDV xe buýt Hà Nội .............................................. 81 Hình 3.2: Đánh giá chung của hành khách về CLDV xe buýt Hà Nội .................... 82 Hình 3.3. Mô hình quản lý VTHKCC bằng xe buýt Hà Nội.................................... 84 Hình 3.4. Chất lượng kết nối nhà chờ tuyến BRT 01 ............................................... 92 Hình 3.5. Mẫu vé tháng điện tử buýt nhanh BRT .................................................... 93 Hình 3.6. Mẫu vé lượt, vé ra vào cổng tuyến BRT .................................................. 94 Hình 3.7. Sơ đồ quản lý khai thác vận hành ĐSĐT ở Hà Nội ................................. 97 Hình 4.1. Phân loại tuyến VTHKCC và tính kết nối theo năng lực vận chuyển ... 103 Hình 4.2. Cấp độ tích hợp hệ thống VTHKCC và phương thức ưu tiên trong thành phố Việt Nam ......................................................................................................... 107 Hình 4.3. Kết quả phân tích EFA yếu tố ảnh hưởng tới chuyến tuyến buýt .......... 114 Hình 4.4. Các hệ số của phương trình hồi quy tuyến tính yếu tố ảnh hưởng tới chuyển tuyến buýt tại Hà Nội ................................................................................. 115 Hình 4.5. Các bước tích hợp mạng lưới buýt khi có tuyến đường sắt đô thị ......... 119 Hình 4.6. Xác định các công trình cần thiết của ga trung chuyển .......................... 128 Hình 4.7. Các bước xác định chức năng và diện tích ga trung chuyển .................. 130 Hình 4.8. Quá trình xây dựng chính sách vé tích hợp ............................................ 136 Hình 4.9. Sơ đồ tối ưu thời gian khai thác tuyến buýt và tuyến ĐSĐT ................. 142 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quá trình đô thị hóa đang diễn ra nhanh chóng tại các đô thị ở Việt Nam, đặc biệt là các thành phố trung tâm về chính trị, kinh tế xã hội của cả vùng hoặc của cả nước. Thành phố là nơi tập trung đông dân cư, tuy nhiên vấn đề giao thông đô thị đang trở thành một trở ngại lớn cho sự phát triển của các thành phố. Theo dự báo về tình hình phát triển kinh tế - xã hội, dân số trong giai đoạn tới đòi hỏi các thành phố Việt Nam phải có kế hoạch phát triển hệ thống VTHKCC đáp ứng nhu cầu đi lại của người dân. Đây là cơ hội nhưng cũng là thách thức cho sự phát triển của hệ thống giao thông thành phố nói chung và hệ thống VTHKCC nói riêng. Trong giai đoạn từ năm 1990 đến nay hầu hết các thành phố ở Việt Nam đã phát triển VTHKCC bằng xe buýt và đã có những thành công nhất định. Tuy nhiên nhu cầu đi lại ngày càng tăng, phát triển kinh tế xã hội và công nghệ đòi hỏi phải phát triển thêm các phương thức VTHKCC có sức chứa lớn. Trong những năm gần đây, với điều kiện hiện tại các đô thị ở Việt Nam hệ thống VTHKCC phục vụ nhu cầu đi lại của hành khách chủ yếu là bằng xe buýt. Đối với Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, hiện nay VTHKCC bằng xe buýt mới đáp ứng khoảng 10-15%, nhu cầu đi lại, đến năm 2020 và định hướng 2030 và các giai đoạn tiếp theo VTHKCC đáp ứng khoảng 20%, 25% và 30% nhu cầu đi lại nhất thiết phải có các phương thức vận tải khối lượng lớn trong thành phố. Tại Hà Nội, ngoài mạng lưới tuyến xe buýt thông thường, thành phố đã có tuyến BRT-01 hoạt động từ 2017, tuy nhiên tuyến chưa phát huy được hiệu quả theo thiết kế trong điều